სვეტიცხოველი - ნიჭის ღვთიური ქმნილება

შეხედე ტაძარს სვეტიცხოვლისა,
სადაც იწვება უკვდავი ღვენთი,
მაშინ იწამებ გარე ყოვლისა,
რომ აქ ოდესმე ყოფილა ღმერთი.

მცხეთა იბერიის სამეფოს ძველი დედაქალაქია. ჩვენს წელთააღრიცხვამდე I ათასწლეულში საქართველოს ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა ორი სამეფო: იბერიისა (ქართლის) - აღმოსავლეთში და კოლხეთის - დასავლეთ საქართველოში. სწორედ იბერიის სამეფოს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და რელიგიურ ცენტრს წარმოადგენდა ქალაქი მცხეთა 800-ზე მეტი წლის განმავლობაში.

მცხეთა დიდ საქარავნო გზაჯვარედინზე არსებობდა და აქ მოდიოდნენ ან გადადიოდნენ მეფეები, ელჩები თუ დესპანები, ვაჭართა ქარავნები, მოგზაურები თუ მეისტორიენი. მცხეთის განუმეორებელი სილამაზე: ცაში აჭრილი ქართის მთები, ვერცხლის სარტყელივით მბზინვარე მტკვარი, ზურმუხტისფერი ტალღებით მომქუხარე არაგვი და ორ მდინარეს შორის სამკუთხედად გაწოლილი მთაგორიანი ადგილი ხიბლავდა: ბერძენ, რომაელ, ებრაელ, არაბ თუ ჩინელ სტუმრებს, მტრებს თუ მოკეთეებს.

მცხეთა ქრისტიანობამდეც ჩვენი ქვეყნის სულიერი ცენტრი იყო, აქ იდგა: არმაზის, ზადენის, გაცის, გაიმის, აინანას, დანანას და აფროდიტეს კერპები. ამიტომ, ბუნებრივია, მცხეთა და მისი რეგიონი ძალზე მდიდარია არქიტექტურული ძეგლებით, არქეოლოგიური მონაპოვრებით. ქალაქისა და მისი რაიონის ტერიტორიაზე მდებარეობს 200-ზე მეტი არქიტექტურული ძეგლი, რომელთა შორის ცენტრალური ადგილი უჭირავს მცხეთის საპატრიარქო ტაძარს - სვეტიცხოველს.

სვეტიცხოველი - ქართული კულტურის, ხელოვნებისა და არქიტექტურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლი გამოირჩევა არა მხოლოდ თავისი მხატვრული ღირსებით, დიდებულებით და ჰარმონიულობით, არამედ იმ განსაკუთრებული როლითაც, რომელიც მან ქართველი ერის ისტორიაში შეასრულა.

ტაძრის მშენებლობის პერიოდი (XI საუკუნის დასაწყისი) დაემთხვა საქართველოს ისტორიის მეტად რთულ და საინტერესო ეპოქას. ამ დროს ფეოდალიზმი განვითარების უმაღლეს საფეხურზე ადიოდა. წარმატებით დასარულდა ბრძოლა ქვეყნის გაერთიანებისათვის. პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა წარმატებებმა განაპირობეს ეროვნული, სულიერი კულტურის, მწერლობის, ფილოსოფიის, ხელოვნების, ფერწერის, ოქრომჭედლობის, ხუროთმოძღვრების ფართოდ განვითარება. ხუროთმოძღვრებაში უმაღლეს საფეხურზე ადის ჯვარ-გუმბათოვან ტაძართა არქიტექტურა, რომლის ეროვნულ სტილს სათავეს უდებს მცხეთის „ჯვარი“ (VI-VII სს-ს მიჯნა) - პირველი დასრულებული და კლასიკური ნიმუში. სწორედ ამ დროს იქმნება საქართველოს ხუროთმოძღვრების ისეთი შესანიშნავი ძეგლები, როგორებიცაა: ალავერდი, ბაგრატის ტაძარი, სამთავისი, სამთავრო, ნიკორწმინდა, მანგლისი, იშხანი და მრავალი სხვა. სვეტიცხოველს ქართული არქიტექტურის ამ შედევრებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უკავია.

სვეტიცხოვლის ისტორია განუყოფელია საქართველოს გმირული წარსულისაგან. ტაძრის პირველი ნაგებობის მშენებლობა უკავშირდება ქართლის სამეფოს მიერ ქრისტიანობის მიღებას, ფეოდალიზმის ჩასახვის პირველსავე ხანებს. შემდგომში არაერთხელ შემუსვრილა მტერთა გამანადგურებელი შემოსევების შედეგად, არაერთ დამპყრობელს უცდია მისი აღგვა პირისაგან მიწისა, მაგრამ ჩვენი წინაპრების ურყევი ნებისყოფის, შემოქმედებითი ენერგიის და სულიერი სიდიადის მეოხებით კვლავაც აღმდგარა ძველი დიდებულებით, ამით სვეტიცხოველი ჩვენი სამშობლოს სასიცოცხლო ძალის, მისი გაუტეხლობის სიმბოლოს განასახიერებდა.

სვეტიცხოველი, უპირველეს ყოვლისა, წარმოადგენდა საქართველოს რელიგიურ ცენტრს, რადგან იგი იყო საპატრიარქო ტაძარი, საქართველოს ეკლესიის მეთაურთა კათოლიკოს-პატრიარქთა რეზიდენცია. სწორედ სვეტიცხოველში ხდებოდა საქართველოს მეფეთა და ეკლესიის მეთაურთა - კურთხევა, ჯვრისწერა, ქართველ უფლისწულთა მონათვლა. აქ ხდებოდა ქართველ მეფეთა, დედოფალთა, ბატონიშვილთა და კათოლიკოს-პატრიარქთა დაკრძალვა (ტაძარში დღემდე შემორჩენილია რამდენიმე მათგანის საფლავი). გარეშე მტერთა შემოსევებისას აქ აფარებდა თავს მცხეთისა და მისი შემოგარენის მოსახლეობა. თავისი მდიდარი ბიბლიოთეკით სვეტიცხოველი მწიგნობრობის გავრცელების კერასაც წარმოადგენდა. არის ცნობები, რომ ეს წიგნები ინახებოდა ტაძრის კედლებში მოთავსებულ სამალავ ოთახებში, სხვა ძვირფასეულობასთან ერთად.

სვეტიცხოვლის დღევანდელი ნაგებობა XI საუკუნისაა.

ცნობილია, რომ მე-4 ს-ის დასაწყისში აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფომ ოფიციალურად მიიღო ქრისტიანული სარწმუნოება, რის შემდეგაც საქართველოს ტერიტორიაზე მის განსამტკიცებლად დაიწყო ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობა. პირველი ქართული ეკლესია კი აიგო სწორედ ამ ადგილას, მდინარეების - მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, „წმინდა ჭალაში“, ანუ სამეფო ბაღში. იგი აუგიათ პირველი ქრისტიანი მეფის მირიანის მითითებით IV ს-ის 30-იან წლებში. ეს ხის ნაგებობა მცირე ზომის ყოფილა, რაც ტაძარში ბოლო ხანს ჩატარებული არქეოლოგიური გამოკვლევების შედეგაც დადასტურდა. აქ აღმოჩენილი ხის სვეტების ნაშთები მეცნიერებმა IV საუკუნით დაათარიღეს, რითაც საშუალება მოგვეცა დარწმუნებით გვეთქვა, რომ მირიან მეფის ბრძანებით აგებული სვეტიცხოველი ხის ნაგებობა ყოფილა.

V ს-ის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს, ქართულმა ეკლესიამ მოიპოვა დამოუკიდებლობა - ე.ი. გახდა ავტოკეფალური (მანამდე იგი ანტიოქიის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა). ამ დროიდან მცხეთა უკვე ცხადდება საპატრიარქო რეზიდენციად, კათედრით სვეტიცხოველში. ქალაქი ამ დროს წარმოადგენდა არა მარტო საქართველოს, არამედ მთელი კავკასიის ქრისტიანობის ცენტრს. პატარა ხის ეკლესია უკვე აღარ შეესაბამებოდა ქრისტიანული რელიგიის როლსა და ავტორიტეტს, რის გამოც ვახტანგ გორგასლის ბრძანებით V ს-ის ბოლოს მის ადგილზე ააგეს დიდი ზომის ქვის სამნავიანი ბაზილიკური ტიპის ეკლესია, რომლის ზომებიც ბევრად აღამატებოდა იმხანად ცნობილ ეკლესიებს: წილკნის, ბოლნისის, ხაშმის და სხვა. ვახტანგისეული ნაგებობიდან დღემდე თითქმის აღარაფერი შემორჩა, რადგან დროთა განმავლობაში ძალზე დაზიანებულა. XI ს-ის დამდეგისათვის საჭირო გამხდარა მისი გადაკეთება.

გორგასლისეული სვეტიცხოვლის აღდგენა-გადაკეთებას ხელი მოჰკიდა ქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მელქისედეკ I-მა. მისი ბრძანებით XI ს-ის დასაწყისში ხუროთმოძღვარმა არსუკისძემ ძველი ბაზილიკის ნაგებობა გადააკეთა ჯვარ-გუმბათოვან ტაძრად. სწორედ არსუკისძის ეს გენიალური ქმნილებაა ჩვენამდე მოღწეული, გარკვეული ცვლილებებით.

XI ს-ში სვეტიცხოვლის მშენებლობა დაწყებულა გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფის ბაგრატ III-ის (1001-1014 წწ.) დროს. ძირითადი სამუშაოები მიმდინარეობდა მეფე გიორგი I (1014-1027 წწ.) მეფობის პერიოდში, ხოლო დასრულებული სახე ტაძარმა მიიღო ბაგრატ IV-ის (1027-1072 წწ.) მეფობის ხანაში. სხვადასხვა მონაცემების შეჯერების შედეგად დაზუსტდა, რომ სვეტიცხოველი შენდებოდა 19 წლის განმავლობაში - (1010-1029 წწ.).

სვეტიცხოველს მცხეთის არქიტექტურული ანსამბლის კომპოზიციაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს, ტაძარი წარმოადგენს წაგრძელებულ ოთხკუთხედში ჩახაზულ ჯვარს, რომელიც დასრულებულია პირამიდული, თექვსმეტსარკმელიანი გუმბათით, რომლისაგანაც იშლება ჯვრის მკლავები.

აღსანიშნავია, რომ ქვეყნის ტრაგიკულმა ისტორიამ ყველაზე მძიმე დაღი დაასვა ტაძრის გუმბათს: XIII ს-ის დასასრულს (1283 წ.) საქართველოში მომხდარი ძლიერი მიწისძვრის შედეგად გუმბათი ჩამოიქცა. იგი შეაკეთა გიორგი ბრწყინვალემ XIV ს-ის პირველ ნახევარში. გუმბათი მეორედ ჩამოაქციეს თემურ-ლენგის მეომრებმა XIV ს-ის ბოლოს.

ცნობილია, რომ ამ შუა აზიელმა დამპყრობელმა 8-ჯერ ილაშქრა საქართველოში. ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს მას აუოხრებია სვეტიცხოველი. „შეჰკადრა და ბილწითა ხელით ხელჰყო დარღვევად და მოოხრებად სვეტიცხოვლისა შინაგან და გარეთ“ - გადმოგვცემს მემატიანე. ზოგიერთი ცნობით, ეს თავდასხმა მომხდარა 1387 წელს, მე-2 შემოსევის დროს. მიუხედავად იმისა, რომ სვეტიცხოველს სხვა დროსაც არაერთი ამაოხრებელი თავდასხმა განუცდია, თემურლენგის მიერ სვეტიცხოვლის აოხრება ყველაზე გამანადგურებლად ითვლება. მისმა ურდოებმა არა მარტო მოანგრიეს ტაძრის გალავანი, გაძარცვეს ოქროთი მოპირკეთებული ემბაზი, სამალავებში დაცული განძეულობა და ბიბლიოთეკა, არამედ გადაწყვიტეს თვით ტაძრის დანგრევაც. ამ მიზნით, თემურლენგის ბრძანებით მოანგრიეს სვეტიცხოვლის ბურჯები, მაგრამ ტაძარი არ დანგრეულა, ჩამოიქცა მხოლოდ გუმბათი.

ალექსანდრე პირველს აღუდგენია თემურლენგის მიერ დანგრეული ბუნჯებიც, მაგრამ აღდგენისას ეს ბურჯები, გამაგრების მიზნით, უფრო გაამსხვილეს და ამით თავიანთი პირვანდელი სილამაზე დაუკარგეს. თუ რაოდენ დიდი განსხვავებაა XI ს-ისა და XV ს-ის ბურჯებს შორის, ეს კარგად ჩანს დღესაც. XI ს-ში თაღები უფრო მაღლები, ხოლო ბურჯები უფრო ნატიფები და ლამაზები ყოფილან, კარგად ჩანს ისიც, რომ დასავლეთის მკლავის სამი თაღიდან დატოვებულია მხოლოდ ორი, ამიტომ თუ თავდაპირველ თაღებს შორის მანძილი თანაბარი იყო, XV ს-ის რესტავრაციის შემდეგ ერთ-ერთი მათგანის ბიჯი ორჯერ ჭარბობს მეორისას.

რატომ გახდა საჭირო აღნიშნული ბურჯების გამყარება, მათი გამსხვილება, გასაგები გახდება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ თვითეულ ბურჯს ტაძრის ზევიდან 700 ტონა სიმძიმე აწვება.

სვეტიცხოვლისადმი დიდი ზრუნვა გამოუჩენია ქართლის მაჰმადიან მეფეს როსტომს (მეფობდა 1632-1638 წლებში). როგორც ჩანს, ამაში დიდია მისი მეუღლის, ჭეშმარიტი ქრისტიანობითა და მაღალი გონებით გამორჩეული ქალის მარიამ დადიანის დამსახურება. მათ საფუძვლიანი რესტავრაცია ჩაუტარებიათ დაზიანებული ტაძრისათვის, შეუკეთებიათ - აღუდგენიათ გუმბათი, მიუკუთვნებიათ მრავალი გლეხი. სოფლებიდან შემოსავალი გროვდებოდა როგორც ფულით, ასევე ნატურით (პური, ღვინო, სანთელი, ქსოვილები და ა.შ.).

XVII საუკუნის ბოლოს მთელ საქართველოში სვეტიცხოვლის კუთვნილება ყოფილა გლეხთა  1025 ოჯახი და 237 სოფელი.

დასავლეთი ფასადი

დასავლეთი ფასადის დეკორი ტაძრის ყველაზე რელიეფური და მხატვრულად გაფორმებული ნაწილია, რომელიც თითქმის პირვანდელი სახითაა შერჩენილი.

ფასადის ამაღლებული ნაწილის ფართო დეკორატიული თაღი ნახევარსვეტებს ეყრდნობა. ცენტრალური სარკმლის გარშემო თავმოყრილია მდიდრული ორნამენტულ-დეკორატიული მორთულობა, ჩუქურთმა მრავალფეროვანია, პლასტიკური, ოსტატურად შესრულებული. ვიწყო სიბრტყეებზე მარჯვნივ და მარცხნივ სიმეტრიულადაა გამოსახული დიდი ზომის დეკორატიული ვაზები. უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული ჩუქურთმის უმდიდრეს რეპერტუარში ვაზი ერთადერთი მცენარეა, რომელიც სტილიზაციის მიუხედავად, ინარჩუნებს თავის ინდივიდუალობას. ვაზს რომ ასეთი უპირატესობა ენიჭება, ცხადია, გასაკვირი არ არის, თუ გავიხსენებთ, რომ ვაზს - ვენახს, მევენახეობას ქართველი კაცის ცხოვრებაში უძველესი დროიდან მთავარი ადგილი უჭირავს. ვაზი ჩვენში კულტად ქცეული მცენარე იყო, ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ ტაძრების დეკორში მისი გამოსახულება საკმაოდ ხშირად ვლინდება. ამიტომაც წერდა პოეტი:

სადაც ქართველი კაცია,
იქვე ვაზი ჰყავს ძმობილად,
ვინ იცის, ვაზიც, ქართველიც,
იქნება ერთად შობილან.

ცენტრში წარმოდგენილია საყდარზე მჯდომი მაცხოვარი, რომლის მარჯვენა ხელით აკურთხებს, ხოლო მარცხენა ხელში სახარება უჭირავს. ქრისტეს ორივე მხარეს მფრინავი ანგელოზების ფიგურებია, რომელთაგან ერთს სურა უპყრია ხელში, მეორედ კი პური ანუ სეფისკვერი. ამ კომპოზიციაში ზიარების სახეა სიმბოლურად ნაჩვენები, რადგან სურა სიმბოლური მინიშნებაა ღვინის - ქრისტეს სისხლის, ხოლო პური - ქრისტეს ხორცისა.

ფასადის ქვედა ნაწილში, მარჯვნივ, მოწითალო ქვის დიდი, რელიეფური, მოჩუქურთმებული ჯვარი XI ს-ის დროინდელია.

სვეტიცხოვლის ყველა ფასადზე შეინიშნება სამშენებლო ქვათა სიჭრელე, პოლიქრომია, რაც ამდიდრებს და ამშვენებს ტაძარს. ამ ფერადოვნებამ, ფერთა ასეთმა ჰარმონიამ ათქმევინა დიდ ქართველ მწერალს კ.გამსახურდიას: „ამ ტაძრისათვის თვალის შევლება ყოველ დროში სანუკვარია, დილით ხვლიკისფერია იგი, მოუღალავი მზით გაშუქებული, შეღამებისას ოქროცურვილია, ხოლო მწუხრის შემოდგომისას, თუ ვარსკვლავიანმა ცამაც დაადგა თვალი, ცას მიეჭრება მრუმე ჰარმონიით აღვსილი ხაზების ზესწრაფვა“.

აქვე, გალავნის კუთხეში, გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ნანგრევებია. ფიქრობენ, რომ ეს უნდა იყოს XI ს-ის დროინდელი ნაგებობის - მელქისედეკ კათალიკოსის სასახლის ნაშთები.

სამხრეთი ფასადი

სამხრეთი ფასადის დასავლეთ მხარეს ტაძრის მშენებლობის დროინდელი რელიეფურ-სკულპტურულ გამოსახულებათა საინტერესო კომპოზიციაა შემორჩენილი, რომელიც ასე იკითხება: ვაზი - წმინდა მცენარე საქართველოში, წმ.გიორგი კლავს ურჩხულს, ჯვარი აყვავებული მკლავებით - ქრისტიანული ხსნის სიმბოლო, ორი მტრედი კი ერთი ჭურჭლიდან იღებს სულიერ საზრდოს. აქვე გამოსახულია ვარდული - ქრისტიანობის მარადიულობის სიმბოლო, ექვსფრთიანი ანგელოზი და ქრისტეს ჯვარცმა.

სამხრეთ ფასადზე ყველაზე უკეთ ჩანს ტაძრისათვის დამახასიათებელი ასიმეტრიულობა.

ცენტრალურ თაღს შიგნით 3 ფანჯარაა - თითოეული მათგანი შემკულია მშვენიერი ჩუქურთმით, აქაც მოჩანს ქართული ხუროთმოძღვრების დამახასიათებელი ერთ-ერთი ნიშანი - ჩუქურთმის მრავალფეროვნება. ყურადღებას იქცევს ქვედა მარჯვენა სარკმლის ირგვლივ სვასტიკის ნიშნიანი ორნამენტი. სვასტიკა უძველესი დროიდანაა ცნობილი საქართველოში (და არა მხოლოდ საქართველოში) - როგორც მარადიული ცეცხლისა და მარადიული მზის სიმბოლო.

აღმოსავლეთი ფასადი

აღმოსავლეთი ფასადი, ტაძრის სხვა ფასადებთან შედარებით, სიმეტრიულია. საერთოდ, ასიმეტრიულობა ქართულის არტქიტექტურისათვის დამახასიათებელი ნიშანია. ეს კარგად ჩანს სვეტიცხოვლის მაგალითზეც, სადაც შესანიშნავადაა შეხამებული ასიმეტრიულობა აღმოსავლეთი ფასადის სიმეტრიულობასთან. ეს ფასადი გამოირჩევა ჩუქურთმების მრავალფეროვნებით და მაღალხარისხიანობით.

ფასადის დეკორატიულ-თაღოვან სისტემაში, კონსტრუქციული თვალსაზრისით, ჩართულია მაღალი სამკუთხა ნიშები, რომლებიც კედლის წყობას ჭარბი მასისაგან განტვირთავენ და ხაზს უსვამენ საკურთხევლის კედლის სამ ნაწილად დაყოფას. ამ ნიშებს აქვთ კიდევ ერთი საინჟინრო დანიშნულება: მიწისძვრის დროს სიმძიმე ყველა მხარეს თანაბრად ნაწილდება და ჩამონგრევის საშიშროებას ვიცილებთ თავიდან. ფასადზე გასაკუთრებით დამშვენებულია ცენტრალურ თაღს შიგნით მოქცეული არე, მის ზედა ნაწილში მარაოსებრ გაშლილი 12 სხივია მედალიონებით დამთავრებული - ქრისტეს 12 მოციქულის სიმბოლო, რომელთა სახელზედაც აიგო სვეტიცხოველი. მედალიონებზე ამოკვეთილია წარწერა: „ადიდენ ესე წმინდაი ეკლესია, ხელითა გლახაკისა მონისა არსუკიძისაითა. ღმერთმან განუსვენე სულსა მისსა“. ამ წარწერიდან ვიგებთ, რომ ტაძრის მშენებლობის დასრულებისას არსუკიძე უკვე გარდაცვლილი ყოფილა, რადგან მისი სულისთვის განსვენებას თხოულობენ.

ტაძრის დეკორატიულ ელემენტებს ხშირად სიმბოლური მნიშვნელობაც ჰქონდა. ხარის თავების გამოსახულება ამ ფასადზე V ს-ის სკულპტურული ნაწარმოებია. ხარი უძველესი დროიდანვე წმინდა ცხოველად, მიწათმოქმედების სიმბოლოდ ითვლებოდა, ნაყოფიერების სიმბოლო უნდა იყოს ფასადის ზედა ნაწილში გამოსახული ვაზის მტევნები, რაც შეეხება დანარჩენ რელიეფურ ქანდაკებებს ამ ფასადზე (ორი ანგელოზი მთავარ სარკმელთან, ლომი და არწივი ზემო ნაწილში), ფიქრობენ, რომ ისინი ერთი მთიანი კომპოზიციის ნაწილს შეადგენდნენ და სხვა ადგილას იყვნენ მოთავსებულნი. ამიტომ ძნელია გადაჭრით რაიმე ითქვას ამ გამოსახულებათა სიმბოლურ მნიშნველობაზე (ხარი, ანგელოზი, ლომი და არწივი - ოთხი მახარებლის სახეებიცაა იოანეს გამოცხადების მიხედვით. შესაძლოა ამ სიმბოლოებს ეს დატვირთვაც ჰქონდეს - საიტის ავტორის შენიშვნა). რაც შეეხება ქვედა ნაწილში რელიეფურ სახეებს, აქ გამოსახულნი არიან ღვთისმშობელი, ქრისტე და იოანე ნათლისმცემელი (XI ს.), მათ ქვემოთ წარწერაა, რომელიც გვამცნობს, რომ 1674 წელს ეს ფასადი შეუკეთებია საეკლესიო მიწების გამგებელს ვინმე მაღალაძეს.

აქვე, მარცხნივ, გალავნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში, მდებარეობს ქვის ორსართულიანი შენობა, რომელიც ადრე წარმოადგენდა XVIII ს-ის ქართველი კათალიკოს-პატრიარქის ანტონ I-ის რეზიდენციას.

ჩრდილოეთი ფასადი

ჩრდილოეთი ფასადი ორნამენტულ-ჩუქურთმიანი სამკაულით ნაკლებადაა დამშვენებული. აქ გამოყენებულია დეკორატიული თაღების სისტემა, რომელთაგან ცენტრალური თაღი ამაღლებულია და ამით იგი ხაზს უსვამს ტაძრის სიმაღლეს. აღსანიშნავია, რომ სვეტიცხოველი ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ტაძარია საქართველოში (54 მ).

ფასადის ზედა ნაწილში გამოსახულია ჯვარი, მის მარჯვნივ - ქრისტე, ხოლო მარცხნივ ამოკვეთილია წარწერა: „იესო ქრისტე, ადიდე მელქისედეკ“ (იგულისხმება მელქისედეკ I). გამოსახულება სამშენებლო ხელოვნების სიმბოლოდ შეიძლება წარმოვიდგინოთ და სხვა ქართულ ტაძრებშიც გვხვდება. თაღს ქვემოთ ცენტრალური სარკმლის პერანგად გამოყენებულია ქალის თმის ნაწნავის მსგავსსი ჩუქურთმა, რომელიც მსოფლიო ხუროთმოძღვრებაში ცნობილია ქართული წნულის სახელწოდებით.

ფასადის ძირში შემორჩენილია ოდესღაც არსებული სტოების ნანგრევები, რომლებიც (ჩრდილოეთის და სამხრეთის მხრიდან) სამლოცველო-განსასვენებლებს წარმოადგენდნენ და მორღვეულ იქნენ XIX ს-ის I ნახევარში რუსული საეკლესიო ხელისუფლების განკარგულებით, მათი მოშლით სვეტიცხოველს ერთი საფეხური დააკლდა და ფასადმა პირვანდელი სახე დაკარგა.

ცენტრალური თაღის ქვეშ მოთავსებულია მარჯვენა მკლავის რელიეფური გამოსახულება გონიოთი, რომლის ორივე მხარეს წარწერაა: „ხელი მონისა არსუკიძისაი, შეუნდეთ“, როგორც ჩანს, ეს მარჯვენა გამოსახეს იმ მიზნით, რომ განედიდებინათ იმ დიდოსტატის უკვდავი ღვაწლი, რომელმაც ღირსეული ადგილი დაიკავა არა მარტო ქართულ, არამედ მსოფლიო არქიტექტურის გენიალურ ქმნილებათა შორის და რომელიც მშენებლის მიერ უფლისათვის გაწეული ღვაწლის სიმბოლოდ უნდა ჩაითვალოს. სწორედ ხუროთმოძღვარ არსუკისძის უკვდავებას მიუძღვნა მწერალმა კონსტანტინე გამსახურდიამ ისტორიული რომანი „დიდოსტატის მარჯვენა“. რომანში გამოყენებული უძველესი ლეგენდა, ოსტატის მოჭრილი მარჯვენის შესახებ, ხალხის მდიდარი ფანტაზიის ნაყოფია, ისტორიული წყაროები ამის შესახებ არაფერს გვაუწყებენ.

რაც შეეხება ტაძრის გალავანს, იგი XVIII ს-ში აღუდგენიათ ერეკლე II-ის ბრძანებით. თუმცა სვეტიცხოველს გალავანი XI ს-შივე ჰქონია. ამაზე მიუთითებს XI ს-ის კარიბჭე, რომელიც დღემდე შემორჩა, მაგრამ გალავანი დროთა განმავლობაში დანგრეულა. ერეკლე II-ის დროს კი გალავნის შემოვლება აუცილებელი გამხდარა, რადგან მცხეთის ირგვლივ მდგარი ციხეები მტერთა ურიცხვი შემოსევების შედეგად დანგრეულან და საჭირო შემთხვევაში თავის მოვალოებას ვეღარ ასრულებდნენ. ამავე დროს, მეტად გახშირებული ყოფილა ლეკთა თარეში და მოსახლეობის თავშესაფრად ასეთი გალავნები - დამცველი ნაგებობებით, კოშკებითა და სათოფურებით დიდ როლს არსულებდნენ.

კარიბჭის მარცხნივ XVII ს-ის ნახევრად დანგრეული სამრეკლოა. აღსანიშნავია, რომ XIII-XIV სს-მდე ქართულ საკულტო არქიტექტურაში სამრეკლო, როგორც ცალკე არქიტექტურული ელემენტი, არ გვხვდება. მათი მშენებლობა იწყება მხოლოდ XIII-XIV ს-დან.

სვეტიცხოვლის სამშენებლო მასალა ქვიშაქვაა. ტაძარი გადახურულია ალგეთური ბაზალტით.

ტაძარს ერთი ძირითადი შესასვლელი აქვს დასავლეთიდან. მთავარი შესასვლელი ტაძრის აგების დროინდელია, ხოლო ფრესკა კარიბჭის თავზე - XIX ს-ისა. ფრესკაზე გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმით, რომლის მარჯვნივ და მარცხნივ მთავარანგელოზები მიქაელი და გაბრიელი არიან გამოსახულნი.

ტაძარში შესვლისთანავე ჩვენს თვალწინ გადაიშლება გრანდიოზული სივრცე: მძლავრი თაღები მზერას აღმოსავლეთისაკენ, საკურთხევლისაკენ წარმართავენ. სინათლეც თანდათან მატულობს ცენტრისკენ, სადაც ზეატყორცნილი გუმბათის ყელის ფანჯრებიდან უხვად იღვრება მზის სხივები.

შესასვლელშივე, მარჯვნივ ქვის სანათლავი ემბაზია. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი ქართლის მოქცევის დროინდელი - ე.ი. IV ს-ისა უნდა იყოს. ემბაზი იმ პერიოდში ეკლესიის ეზოში უნდა მდგარიყო. ინტერიერში მოხვდა მხოლოდ XI ს-ში - ტაძრის გაფართოების შემდეგ.

საფიქრებელია, რომ სვეტიცხოვლის დიდი მნიშნველობის გამო, სწორედ ამ ემბაზში ინათლებოდნენ ქართველი უფლისწულები. გადმოცემის მიხედვით, ამ ემბაზში მოინათლა პირველი ქრისტიანი მეფე მირიანი და მისი მეუღლე ნანა, ემბაზი ადრე მოოქროვილი ყოფილა.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სვეტიცხოველს გააჩნია სამალავები ტაძრის ზედა ნაწილში. იქ, საჭიროების შემთხვევაში, თავს აფარებდნენ, მალავდნენ ტაძრის განძეულობას და მდიდარ ბიბლიოთეკას. დაბლიდან მოჩანს სამალავებში ერთ-ერთი საიდუმლო შესასვლელი. სადაც საფრთხის შემთხვევაში თოკის კიბით ადიოდნენ, რის შემდეგაც ხატით ფარავდნენ ღრმულს. აღმოსავლეთის მხრიდან საკურთხევლის მარცხენა მხარეს სამალავებში არის სხვა შესასვლელი - საიუდმლო ქვის კიბეებით, რომლებსაც გუმბათზე ავყავართ. სვეტიცხოვლის ტაძარი საქართველოში სიმდიდრითა და მასშტაბურობით გამოირჩეოდა. მას მრავლად სწირავდნენ მიწებს, ოქრო-ვერცხლსა და სხვა ძვირფასეულობას, როგორც მეფეები და კათალიკოსები, ასევე რიგითი მორწმუნეებიც.

სვეტიცხოველს თავიდანვე დაებედა უხვი შეწირულობები. ჯერ კიდევ IV საუკუნეში მირიან მეფემ ტაძრის ასაგებად დათმო თავისი სამეფო ბაღი, ხოლო კახეთის მფლობელმა სუჯიმ წმინდა ნინოსაგან ქრისტიანობის მიღების შემდეგ სვეტიცხოველს შესწირა სოფელი ბოდბე.

სამხრეთის კედელზე არის მიშენებული მინიატურული ეკლესია, რომელიც XIV-XV საუკუნეებში ჩაუდგამთ. ეს პატარა ეკლესია წარმოადგენს იერუსალიმში, გოლგოთას მთაზე, ქრისტეს ჯვარცმის ადგილზე, იმპერატორ კონსტანტინეს ბრძანებით IV ს-ში აშენებული ეკლესიის არაზუსტ ასლს. იგი აუგიათ იმ ადგილობრივ მორწმუნეთათვის, რომელთაც არ ჰქონდათ საშუალება იერუსალიმში ენახათ ქრისტეს წამების ადგილი. ეკლესია სვეტიცხოველში ააგეს იმიტომ, რომ ქალაქ მცხეთას ეძახდნენ „მეორე იერუსალიმს“.

როგორც „ქართლის ცხოვრება“ და „მოქცევაი ქართლისაი“ გადმოგვცემს, მცხეთელი ელიოზი და კარსნელი ლონგინოზი დასწრებიან ქრისტეს წამებას იერუსალიმში და მისი კვართით დაბრუნებულან მცხეთაში. აქ ელიოზს დახვედრია მისი და - სიდონია, რომელსაც გულში ჩაუკრავს ეს ძვირფასი რელიქვია და მღელვარებისაგან იქვე განუტევებია სული. სიდონია დაუსაფლავებიათ ქრისტეს კვართით ხელში სამეფო ბაღში. მოგვიანებით მის საფლავზე ამოსულა ლიბანის კედარი. IV ს-ში, ქრისტიანობის მიღების შემდეგ, მირიან მეფის ბრძანებით, ეს ხე მოუჭრიათ, რათა სიდონიას საფლავზე აეგოთ ქრისტიანული ეკლესია. მოჭრილი ხისაგან დაუმზადებიათ „შვიდნი სვეტნი ეკლესიისანი“. ერთ-ერთი მათგანი სასწაულმოქმედი ათმოჩენილა: იგი ჰაერში აჭრილა და მხოლოდ მას შემდეგ „დაემყარა და მტკიცედ შეეძერწა“ თავის კვარცხლბეკს, როცა წმიდა ნინომ მთელი ღამე ლოცვაში გაატარა. ამ სვეტიდან მირონი დიოდა, და ყველანი, ვინც კი აქ მოვიდოდა, „სენთაგან შეპყრობილნი, მსწრაფლ განკურნებულნი წარვიდოდეს სახით თვისადო“. სწორედ ეს იყო „სვეტიცხოველი“ - სვეტი, სიცოცხლის მომნიჭებელი და ტაძარსაც მისი სახელი ეწოდა.

ისეთი დიდი მნიშნველობის ტაძარი, როგორც სვეტიცხოველია, რასაკვრიველია, თავდაპირველად მთლიანად მოხატული იყო ფრესკებით. ჟამთა სიავეს ტაძრის ფრესკები საკმაოდ დაუზიანებია, XIX ს-ის შუა ხანებში კი ქართული ეკლესიის იმდროინდელი მეთაურის ეგზარქოს ევგენი ბაჟენოვის ბრძანებით სვტიცხოვლის ფრესკები შეუთეთრებიათ, კირის რამდენიმე ფენით დაუფარავთ. ამ შეთეთრებას რუსული საეკლესიო ხელისუფლება „რესტავრაციას“ უწოდებდა. საქმე ისაა, რომ XIX ს-ის დასაწყისში არა მარტო საქართველომ დაკარგა დამოუკიდებლობა, არამედ ქართულმა ეკლესიამაც. 1811 წლიდან ქართულ ეკლესიას მართავდნენ რუსეთის წმ.სინოდის მიერ დანიშნული ეგზარქოსები. სწორედ ერთ-ერთი ასეთი ეგზარქოსი იყო ეგვენი ბაჟენოვი. ფრესკები შეათეთრეს თითქოსდა იმიტომ, რომ ისინი ასეთ მდგომარეობაში არ უნდოდათ ენახა იმპერატორ ნიკოლოზ I-ს, რომლის ჩამოსვლასაც ელოდნენ საქართველოში 1837 წელს. ცნობილია, რომ XIX ს-ისთვის სვეტიცხოველში მოღწეული ფრესკები მართლაც საჭიროებდნენ რესტავრაციას. მათი გადარჩენისათვის ფრთხილი და ფაქიზი სამუშაოების ჩატარება იყო საჭირო. მაგრამ ეს სამუშაოები XIX ს-ში ძალზე უხეშად ჩატარდა, რის გამოც ბევრი ფრესკა დაიღუპა. ძვირფასი ქართული ფრესკების განადგურება ლოგიკური შედეგი იყო იმ რუსიფიკატორული პოლიტიკისა, რომელსაც მეფის რუსეთი ახორციელებდა საქართველოში. ფრესკები შეათეთრეს ბევრ სხვა ქართულ ტაძარშიც. მხოლოდ ჩვენი საუკუნის 60-იან წლებში ტაძარი მიმდინარე სარესტავრაციო სამუშაობის დროს მოხსნეს კირის ეს ფენები ფრესკებს, თუმცა, როგორც ვხედავთ, ფრესკების უმეტესი ნაწილი განადგურებულია, რადგან მათი გადარჩენა ვერ მოხერხდა. შემორჩა მხოლოდ კედლის მხატვრობის მცირე ნაწილი, რომელიც გვიანი პერიოდით (XVI-XVII სს.) თარიღდება.

საკურთხევლის აფსიდში ფრესკა ქრისტეს გამოსახულებით თავდაპირველად XI ს-ში ყოფილა შესრულებული, მაგრამ XIX ს-ის ბოლოს იგი განუახლებია რუს მხატვარს იოსებ პიჩის. ზედა რეგისტრში გამოსახულნი არიან ანგელოზები,  ცენტრალურ ნაწილში - იესო ქრისტე, გარშემორტყმული ცეცხლოვან ბორბლებზე მჯდომი სერაფიმებით და ქერუბიმებით (ესაა სცენები იეზეკიელის სიზმრიდან და ისაია წინასწარმეტყველის ხილვებიდან), ხოლო ქვედა რეგისტრი დათმობილი აქვს ღვთისმშობლის, ქრისტეს მოციქულებისა და იოანე ნათლისმცმლის გამოსახულებებს. ბემის კედლებზე გამოსახულნი არიან მთავარანგელოზები - მიქაელი და გაბრიელი. მთლიანობაში საკურთხევლის კომპოზიცია ასახავს უფლის დიდების თემას. საკურთხევლის კარნიზზე წარწერაა ასომთავრულით: „მოსავთა შენთა დამამტკიცებელო ქრისტე ღმერთო, დაამკტიცე ეკლესიაი შენი, რომელი მოიყიდე სისხლითა შენითა წმიდითა“. ცენტრალური ნავის ჩრდილოეთის მხარის ფრესკა XVII ს-ისაა, თაღს ზემოთ მოცემულია „ხარებისა“ და „სულიწმიდით ჩასახვის“ სცენები.

ცენტრალური ნავის ჩრდილოეთ მხარეს ორი სვეტის შემაერთებელ თაღზე, რომელიც ორ რეგისტრად იყოფა, მედალიონებში გამოსახულნი არიან ისინი, რომლებიც ეწამნენ ქრისტიანობისთვის IV საუკუნის დასაწყისში რომის იმპერატორების - დიოკლიტიანესა და მაქსიმილიანეს ბრძანებით.

ჩრდილო-დასავლეთის სვეტის შიდა მხარეზე მოთავსებულია მამაკაცის ფიგურა ცხოველის თავით. ესაა დიდმოწამე ქრისტეფორე, რომელიც III ს-ში ეწამა ქრისტიანობისთვის. გადმოცემის თანახმად ქრისტეფორე აუწერელი სილამაზის ჭაბუკი ყოფილა და რომ არ ყოფილიყო საცდურობის საგანი, ღმერთს სთხოვა, რომ უსახურქმნილიყო.

ჩრდილოეთის ორი სვეტის შემაერთებელი წრიული თაღის ზემოთ დარჩენილ სამკუთხედში ერთმანეთის მოპირდაპირედ ორი გამოსახულებაა: ებრაელთა ბიბლიური მეფეები - დავით წინასწარმეტყველი და სოლომონ ბრძენი.

ჩრდილოეთის თაღის დასავლეთი სვეტის მოხატულობა 4 იარუსადაა დაყოფილი. 1. ქრისტეს ქადაგება იერუსალიმში, მწიგნობრები და ფარისეველნი. 2. ქრისტე აღადგენს განრღვეულს. 3. სიმბოლური სცენა, რომელსაც პირობითად შეიძლება ეწოდოს „ხილული თვალი“. ქვემოთ IV რეგისტრში, მოცემულია ჯვართამაღლების სცენა, რომაელ ქრისტიან იმპერატორ კონსტანტინესა და მისი დედის ელენეს გამოსახულებით. ეს ფრესკა განახლებულია XIX ს-ის ბოლოს მხატვარ იოსებ პიჩის მიერ.

სვეტიცხოვლის ცენტრალურ ნაწილში სამხრეთ მხარეს დგას თაღოვანი ნაგებობა, რომლის ქვეშ, ისტორიული წყაროების მიხედვით, ქრისტეს კვართია დაკრძალული. ეს ნაგებობა XVII ს-ისაა. მასზე ასომთავარული წარწერაა: „ქრისტე ღმერთო შენისა დიდებისათვის ბრძანებითა ნიკოლოზ კათალიკოზისათა მოვხატე მე, ფრიად ცოდვილმან გულჯავრიშვილმან გრიგოლ სვეტი ესე. ვინც შენდობა ბრძანოთ, თქვენც მოგეტევნოთ ცოდვანი“. მოხსენიებული კათალიკოსი ნიკოლოზ დიასამიძე XVII ს-ში მოღვაწეობდა. მოხატულობა წარმოადგენს სცენებს ბიბლიიდან და ქართლის გაქრისტიანებიდან.

სამხრეთ კედლის ფრესკა XVII ს-ით თარიღდება; კომპოზიციის ცენტრში გამოსახულია ზოდიაქოს ნიშნებიანი კალენდარი. სვეტიცხოველი ერთადერთი ტაძარია საქართველოში, რომელშიც გვხვდება ასეთი კალენდრის გამოსახულება. გარშემო მოხატულია სცენები დავითის ფსალმუნიდან: „ყოველი სული აქებდით უფალსა“. აქედან ერთ-ერთი სცენა, რომელშიც მოცემულია უფლის დიდება როკვით, გამოყენებულ იქნა თანამედროვე ცეკვა „სამაიას“ შექმნისათვის.

კათალიკოსის საბრძანისი

ამჟამად პატრიარქის საბრძანისი აღარ გამოიყენება. დღესდღეობით კათედრას წარმოადგენს ტაძრის ინტერიერის ცენტრში მოთავსებული სავარძელი. აღარ გამოიყენება აგრეთვე აივნები აღმოსავლეთ-დასავლეთ ნაწილში, რომელიც, როგორც ფიქრობენ, მგალობელთა გუნდისთვის გამოიყენებოდა.

რაც შეეხება გუმბათის ფრესკას, იგი განეკუთვნება XVII ს-ს. ცენტრში გამოსახულია იესო ქრისტე, რომლის გარშემოც ბერძნული წარწერაა, ფრესკა, როგორც ვხედავთ, დაზიანებულია, სამწუხაროდ, XIX ს-ში ისიც შეათეთრეს. გუმბათი მოხატულია მისი აღდგენისას, მეფე როსტომისა და დედოფალ მარიამის თაოსნობით (მხატვარი ბოსტოღანაშვილი). მარცხნივ არის ფრესკა თვით მარიამის გამოსახულებით, რომელიც დგას თავის მცირეწლოვან ვაჟ ოტიასთან ერთად, ფრესკის წინ თვით მარიამ დედოფალია დაკრძალული.

აქვეა, სვეტის ქვემოთ V ს-ის ვახტანგ გორგასლისეული სვეტიცხოვლის ნაშთები, რომლებიც აღმოჩენილ იქმა უკანასკნელი აღდგენითი სამუშაოების დროს. როგორც ვხედავთ, V ს-ის ეკლესიის იატაკი უფრო დაბალი იყო, ხოლო სვეტების ორნამენტირება უფრო ქვემოდან იწყებოდა. ასეთივე ჩუქურთმა გვხვდება V ს-ის ბოლნისის სიონში.

სვეტიცხოვლის კანკელი თანამედროვეა, თუმცა იგი წარმოადგენს XI ს-ის სპეთის ეკლესიის კანკელის ასლს. საქმე ისაა, რომ XIX ს-ის ბაჟენოვისეული „რესტავრაციის“ დროს ქართული ტიპის დაზიანებული კანკელი შეცვალეს მაღალი ხის სამიარუსიანი რუსული არიქიტექტურისათვის დამახასიათებელი იკონოსტასით, რომელიც სვეტიცხოვლის ხუროთმოძღვრულ სახეს არ შეეფერებოდა, სწორედ ამიტომ ბოლო რესტავრაციის დროს იგი შეიცვალა ქართული ტიპის კანკელით.

სვეტიცხოვლის თავდაპირველი კანკელისგან მხოლოდ პატარა ფრაგმენტია შემორჩენილი.

ხატები კანკელზე თანამედროვეა, შესრულებული ენკაუსტიკის მეთოდით.

როგორც აღვნიშნეთ, სვეტიცხოველი წარმოადგენდა ქართველ მეფეთა განსასვენებელს. ისტორიული წყაროების მიხედვით ტაძარში დაკრძალული უნდა იყოს 10-ზე მეტი ქართველი მეფე: დავით ულუ, დემეტრე თავდადებული, გიორგი ბრწყინვალე, გიორგი VII, გიორგი VIII, ალექსანდრე დიდი, სიმონ I და სხვა, მაგრამ სამწუხაროდ, ჩვენამდე მხოლოდ ვახტანგ გორგასლის, ერეკლე II-სა და გიორგი XII-ის საფლავებმა მოაღწიეს.

ვახტანგ გორგასალი (სპარსულად მგლისთავა) მეფობდა V ს-ის II ნახევარში. მან შექმნა ქართლის ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფო, აღკვეთა საქართველოს ტერიტორიაზე ოსთა, ბიზანტიელთა და ირანელთა თარეში, ბრძოლა გამოუცხადა სპარსულ-მაზდეანურ სარწმუნოებას. მისი მეფობის პერიოდში ქართულმა ეკლესიამ მიიღო დამოუკიდებლობა (ავტოკეფალია) ანტიოქიის ეკლესიისაგან. ირანელებთან ერთ-ერთი ბრძოლის დროს ვახტანგ გორგასალი სასიკვდილოდ დაუჭრიათ. იგი გარდაიცვალა 502 წელს და დაკრძალეს მის მიერვე აგებულ სვეტიცხოვლის ტაძარში.

აქვეა დაკრძალული მეფე ერეკლე, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოში მეფობდა XVIII ს-ის მეორე ნახევარში. იგი დაიბადა ქალაქ თელავში. ერეკლემ და მისმა მამამ თეიმურაზ II უკვე XVIII ს-ის შუახანებში შეძლეს ქართლ-კახეთის სამეფო გაეთავისუფლებინათ ირანის ვასალური დამოკიდებულებისაგან.

ერეკლე II ზოგიერთი ბრძოლა (ყვარელის, ერევნის, ასპინძის) მსოფლიო საომარ ეპიზოდების დიდების ისტორიაშია შესული. დიდი სიყვარულისა და პატივისცემის გამოსახატავად ხალხმა მას „პატარა კახი“ შეარქვა. იგი გარდაიცვალა თელავში 1798 წელს. ქართველმა ხალხმა დიდი პატივით გადმოასვენა და დაკრძალა სვეტიცხოველში.

აქვე განისვენებს ერეკლეს უფროსი ვაჟი, ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფე გიორგი XII, რომელიც სულ ორი წლის განმავლობაში მეფობდა. იგი გარდაიცვალა 1800 წლის დეკემბერში და მას შემდეგ საქართველოს მეფე აღარ ჰყოლია, რადგან 1801 წლის 12 სექტემბერს, ალექსანდრე I-ის მანიფესტით, აღმოსავლეთ საქართველო შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში.

რაც შეეხება დანარჩენ საფლავებს, ისინი უმთავრესად გვიანდელია და წარმოადგენს ქართველ მეფეთა - მუხრან ბაგრატოვანთა დინასტიის ახლო ნათესავების განსასვენებელს. ისტორიული წყაროების მიხედვით, სვეტიცხოველშია დაკრძალული ევსტათი მცხეთელი და მელქისედეკ I კათალიკოსი, აქვეა დაკრძალული ილია წინასწარმეტყველის ხალენი.

სხვადასხვა დროს სვეტიცხოვლის აღდენა-განახლების საქმეში მონაწილეობა მიუღიათ:

1. ნიკოლოზ მაღალაძეს, რომელსაც 1674 წელს შეუკეთებია ტაძრის აღმოსავლეთი ფასადი.

2. ნიკოლოზ ამილახორი იოთამის ძეს (XVII ს-ში), საქართველოს ეკლესიის მეთაურს. ამაზე მიუთითებენ შემდეგი წარწერები: „ჩვენ ქართლისა კათალიკოსმან ამილახორის იოთამის ძემა ბატონმა ნიკოლოზ განგიახლე მეორედ კედელი ესე... სვეტიცხოვლისა“... ქ ვ ს ტოგ (1685 წელს) საუბარია სამხრეთ კედელზე.

3. ანტონ I და ერეკლე II (XVIII ს-ში). ამას გვამცნობს გალავნის სამხრეთ ნაწილში მოთავსებული წარწერა: „ბრძანებითა მისისა უმაღლესისა ირაკლი II-ისა, ქართლისა და კახეთის მეფისათა, შემოვლებულ იქმნა და განახლებულ ზღუდე წმიდისა ამის ეკლესიისა, მცხეთისა სიმაგრეებითურთ თვისით და აგრეთვე ეკლესია შინით და გარეთ განახლებულთა კარის ბჭე ეკლსიის ახლად დაწერილი და დახატული, მაამდმთავარობის მისისა ანტონი, მეფის ძისა, მუშაკთა ზედა (თავს) მდგომელობითა წმიდისა ეკლესიისა“. იქვეა თარიღი 1787 წლის 22 ივლისი.

4. სვეტიცხოველში მდებარე პატრიარქის კათედრა ასევე XVII ს-ში განუახლებია პატრიარქ დიასამიძეს. წარწერა გვამცნობს: „სვეტი ღვთივ ამაღლებული, მეოხ ეყავ დიასამიძეს კათალიკოზ იოანეს, რომელმაც განვაახლე ხარისხი ესე“.

5. XIX ს-ში სვეტიცხოველს სამჯერ ჩაუტარდა კაპიტალური რემონტი, მაგრამ სამჯერვე უხარისხოდ. ამის მიზეზი იყო უსახსრობა და ის უსულგულო დამოკიდებულება, რომელსაც იჩენდნენ იმდროინდელი ეგზარქოსები ამ საქმისადმი. XIX ს-ის ბოლოსა და XX ს-ის დასაწყისში თვითონ ქართულმა საზოგადოებამ დაიწყო სახსრების შეგროვება ტაძრის შესაკეთებლად და გარკვებული სამუშაოები ჩატარდა კიდეც. მაგრამ სვეტიცხოველი კვლავ სავალალო მდგომარეობაშჲ რჩებოდა: ჭერიდან წყალი ჩამოდიოდა, იატაკი აყრილი იყო.

უკანასკნელად ტაძარს XX ს-ის 60-იან წლებში ჩაუტარდა საფუძვლიანი რესტავრაცია. აღადგინეს ტაძრის ეზოში შემოსასვლელი ცენტრალური კარიბჭე. ე.წ. „მელქისედეკის ჭიშკარი“. გალავნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში აღმოაჩინეს მელქისედეკის სასახლის ნაშთები, შეაკეთეს ტაძრის დაზიანებული ნაწილები. ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფასადებთან წარმოაჩინეს მონგრეული მინაშენების ნაშთები, გამოცვალეს ტაძრის იატაკი და მეფეთა საფლავების ფილები (1970 წ.), კელდები გასუფთავდა XIX ს-ის შეთეთრებისაგან, იპოვეს IV და V ს-ის ეკლესიათა ნაშთები, გამოაჩინეს XI ს-ის ნატიფი ბურჯები და თაღები, რომლებიც, როგორც აღვნიშნეთ, გაუხეშდა XV ს-ის რესტავრაციის დროს, კაპიტალურად შეკეთდა სახურავი.

გასულ საუკუნეში სვეტიცხოველში არაერთი არქეოლოგიური სამუშაო ჩატარდა. 2000-2001 წლების განმავლობაში სვეტიცხოვლის ეზოში და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე აღმოჩნდა ანტიკური პერიოდის აკლდამა (III-IV), სადაც არქეოლოგებმა ნახეს ოქროს, ვერცხლის, ბრინჯაოს, რკინის, მინის და სხვა მინერალებისგან დამზადებული ნივთები. მათ შორის, საყურადღებოა ვერცხლის საწერი ხელსაწყო, რომლის მსგავსი საქართველოში მანამდე არ ყოფილა აღმოჩენილი.

სვეტიცხოველში და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე კიდევ ბევრი რამ შეიძლება აღმოჩნდეს, ასე რომ სვეტიცხოველი კიდევ ბევრ საიდუმლოს ინახავს.

დღეს სვეტიცხოველი აღმართულა, როგორც ქართველი ხალხის შემოქმედების, მისი მდიდარი ფანტაზიის მღაღადებელი, როგორც ხელოვნების, ხუროთმოძღვრების შესანიშნავი ძეგლი და, მართლად, პოეტისა არ იყოს:

„საქართველოა
რა საქართველო?
უსვეტიცხოვლო,
უგელათო,
უალავერდო“.

„არ არის საქართველოში სიწმინდე, რომელიც გაუტოლდება სვეტიცხოველს სიძველით, სიდიადით, ისტორიული მოგონებებით და ღვთიური განგებულებით“ - წერდა ანტონ ნატროშვილი.

„მრავალი ღირსშესანიშნავი სიწმინდეა საქართველოში, მაგრამ სვეტიცხოველს ყოველი ქართველისათვის განსაკუთრებულად მიმზიდველი, ცხოველმყოფელი ძალა აქვს. ეს იმიტომ, რომ სვეტიცხოველთან ერთად IV საუკუნეში იშვა ქართველი ხალხის ახალი ქრისტიანული ცხოვრება“ - აღნიშნავდა დიდი მეცნიერი ალექსანდრე ცაგარელი.

ვალერიან მამუკელაშვილი