§172. თავის შინაარსი. რა მნიშვნელოვანიც არ უნდა იყოს ორგანულ სისტემათა ზეგავლენა გონებრივ მოქმედებაზე, მაინც უფრო მეტად და მნიშვნელოვნად ეს გავლენა შეიმჩნევა მგრძნობელობაზე, ანუ სულიერ მდგომარეობაზე: აქ თითქმის ყველაფერი ორგანულ შთაბეჭდილებათა შედეგად წარმოგვიდგება. ყველა ორგანული სისტემის მუდმივი და ერთობლივი მოქმედების შედეგად, ან სხვა გარემოებებთან ერთად ერთი რომელიმე სისტემის უპირატესი გავლენის წყალობით, ყალიბდება ადამიანის ე.წ. ტემპერამენტი. ამის მიხედვით განვიხილავთ ამ თავში თითოეული ორგანული სისტემის სულთან დამოკიდებულებას, ანუ სხვადასხვა ტემპერამენტს. მანამდე კი ჯერ ვაჩვენებთ განსხვავებას ტემპერამენტსა და საკუთრივ ხასიათს შორის.
§173. განსხვავება ტემპერამენტსა და ხასიათს შორის. ტემპერამენტისა და ხასიათის ცნებებს ხშირად ერთმანეთში ურევენ, მაგრამ მათ შორის უსათუოდაა განსხვავება.
ტემპერამენტი წარმოადგენს სულის საერთო განწყობილებას, ანუ მისი მგრძნობელობის მუდმივ სახეს, რომელიც ორგანული სისტემების გავლენიდან მომდინარეობს. ეს იმდენად ცხადია, რომ ზოგჯერ ტემპერამენტს ადამიანის სისხლის განსაკუთრებულ თვისებადაც მიიჩნევენ. მაშასადამე, იგი წარმოადგენს ადამიანის თავისუფალი მოღვაწეობისაგან, ან გონიერ მოსაზრებათაგან დამოუკიდებელ არანებისეულ ბუნებრივ მოვლენას. ხასიათი კი, ამის საპირისპიროდ, ნების განწყობილებას უფრო ნიშნავს; იგი რაღაც შენაძენია გონებრივი მოქმედების და თავისუფლად წარმართული ნების წყალობით. ტემპერამენტში ადამიანის სხეულებრივი მხარე უფროა გამოხატული, ხასიათში კი - სულიერი. ტემპერამენტი ყველას გააჩნია, ხასიათი კი ყველას შეიძლება არ გააჩნდეს. იშვიათად, თუ ვინმე გაითავისუფლებს თავს ტემპერამენტისაგან, მაგრამ როგორც კი ნების ძალითა და სულის ენერგიით ვინმე შეითვისებს გარკვეულ ხასიათს, მისთვის ტემპერამენტი თანდათან უჩინარდება, ბოლოს ჩვენ დავინახავთ, რომ ხასიათის ჩამოყალიბებაში მონაწილეობას ღებულობს ბევრი გარემოება, ტემპერამენტი კი ნაკლებად რთული მოვლენაა.
§174. ტემპერამენტის მთავარი სახეების შესახებ. ტემპერამენტის არაჩვეულებრივი ნაირგვარობის მიუხედავად, იმის მიუხედავად, რომ თითქმის ყველა ადამიანს აქვს თავისი განსაკუთრებული ნიშანი, ტემპერამენტი, მაინც კანტთან ერთად შეიძლება ყველა ტემპერამენტი ორგვარად და თითოეულგვარი, შესაბამისად, ორ სახედ წარმოვადგინოთ.
ა) ტემპერამენტი, რომელიც წარმოსდგება გაბატონებული მიდრეკილებით მგრძნობელობისაკენ. მისი სახეებია:
ბ) ტემპერამენტი, რომელსაც წარმოშობს გაბატონებული მიდრეკილება მოქმედი ცხოვრებისაკენ.
ამგვარი დაყოფის გასამართლებლად რამდენიმე შენიშვნას გავაკეთებთ. თუ ყურადღებით დავაკვირდებით როგორც ცალკეულ პიროვნებებს, ისე მთელ ტომებს, შეიძლება დავრწმუნდეთ, რომ ზოგიერთ ადამიანს თუ ხალხს მართლაც უფრო მეტად აქვთ მიდრეკილება მგრძნობელობისაკენ, შინაგანი მოძრაობისაკენ, ვიდრე საქმიანობისაკენ. ზოგიერთი კი, პირიქით, ამჟღავნებს მიდრეკილებას შრომისმოყვარული ცხოვრებისაკენ და გაურბის გრძნობათა უნაყოფო აღმაფრენას. ასეთია, მაგალითად, აღმოსავლეთის და დასავლეთის მცხოვრებთა განსხვავება ხასიათებში.
ტემპერამენტის ორი სახე - სანგვინიკური და მელანქოლიური, პირველ გვარს რომ შეესატყვისება, მდგომარეობს გარკვეული სახის მგრძნობლობის სიჭარბეში და გვხვდება აღმოსავლეთის მცხოვრებლებში. ქოლერიკული და ფლეგმატური ტეპერამენტები კი, პირიქით, უფრო მოქმედების თვისებებს ამჟღავნებენ.
ტემპერამენტის ამ სახესხვაობათა განმასხვავებელი ნიშნებია. სანგვინიკური ტემპერამენტის ადამიანებთან შეიმჩნევა იღბლიანი ჭკუა და მეხსიერება, ფართო და სწრაფი წარმოსახვა, რის გამოც მთელი მათი ცხოვრება მეტწილად შინაგანშია კონცენტრირებული. თავიანთ ცხოვრებაში მათ უფრო უყვართ გრძნობადი ტკბობა, ხშირად ფუქსავატნი და მერყევნი არიან. მათ ძალუძთ უცბად იცვალონ მდგომარეობა. ღრმა ვნებანი მათგან შორსაა, რაც შეეხება მათ ორგანიზმს, როგორც სახელწოდება მიგვანიშნებს, ეს ტემპერამენტი უმეტესწილად სისხლის თვისებას წარმოადგენს.
მელანქოლიკური ტემპერამენტის ადამიანი კიდევ უფრო მეტად ჩაძირულია შინაგან ცხოვრებაში, მაგრამ ყველა სულიერ მდგომარეობათაგან ის სიყვარულისაკენ, განმარტოებისაკენ და ნაღვლიანი შეგრძნებისაკენ ისწრაფვის. იგი ყველაფერს სევდიანი თვალით უყურებს, გულფიცხობას ავლენს და ა.შ.
ქოლერიკური ტემპერამენტი პირველი ორის საპირისპირო ნიშნებით ხასიათდება. ქოლერიკები ფლობენ ძლიერ გრძნობებს და ხანგრძლივ ნებელობას. ისინი ერთგულობენ ძლიერ ვნებებს, მაგრამ უფრო ურყევნი და ბეჯითნი არიან თავიანთ მისწრაფებებში, ვირე სხვები. ქოლერიკი თავნება, თავმოყვარე და ეშმაკია, იხრება პატივმოყვარეობისაკენ. ამგვარი ტემპერამენტით ხასათდება ყველა დიდი ისტორიული პიროვნება, ვინც თავის ვნებებს სხვა დაუმორჩილა. ხშირად ხდება, რომ მელანქოლიკური ტემპერამენტი ამ უკანასკნელის სახეცვლილებად წარმოგვიდგება. როდესაც ადამიანი ვერ აღწევს თავისი მისწრაფების მიზანს და მთლიანად ჩაიძირება საკუთარ თავში, ამის შემდეგ იგი მიეცემა ფიქრს და ხდება გულფიცხი.
ფლეგმატური, ანუ გულგრილი ტემპერამენტი, როგორც თვით სახელწოდება გვიჩვენებს, მჟღავნდება ზომიერ და თითქმის შეუმჩნეველ მგრძნობელობაში. ამ ტემპერამენტის ადამიანი გაურბის აქტიურ ცხოვრებას, არ იცვლის გრძნობებს და გარეგანი მოქმედების მანერას.
ახლა კი გადავიდეთ იმ სახეცვლილებათა აღწერაზე, რომელსაც ტემპერამენტში სხვადასხვა ორგანული სისტემები იწვევენ.
ა) კუნთოვანი სისტემის გავლენა ტემპერამენტზე
§175. ფიზიოლოგიური შენიშვნები ძვლოვანი სისტემის აღნაგობისა და დანიშნულების შესახებ. ძვლოვან და კუნთოვან სისტემებს ახლო დამოკიდებულება აქვთ ნერვულ სისტემასთან. ისინი როგორღაც იფარავენ და იცავენ ამ უკანასკნელს და ამავე დროს თავის თავში ავლენენ ნერვული სისტემის აღნაგობას, მხოლოდ უხეში სახით. ჩონჩხი ნერვული სისტემის გარსია და, ამდენად, მისი ის ნაწილები, რომელნიც ახლო არიან ნერვის უმაღლეს ნაწილებთან (კერძოდ, თავის ქალა), თავისი განვითარებითა და აღნაგობით ავლენენ თვით თავის ტვინის აგებულებასა და თვისებას. ამითვე წარმოადგენენ ისინი უმაღლესი საზრიანი მოქმედების საფუძველს. თავის ქალის სიდიდე პირდაპირ დამოკიდებულებაშია ტვინის საფარველი მასის სიდიდესა და უკეთეს აღნაგობასთან. თავის ტვინის როძელიმე ნაწილის რაიმე უპირატესმა განვითარებამ შეიძლება კვალი დაამჩნიოს თავის ქალასაც. მაშასადამე, ამ უკანასკნელის აღნაგობის მიხედვით შეიძლება ვიმსჯელოთ თვით ტვინის აღნაგობაზე. ამის ფუძველზე აგებული კრანიოსკოპიის მთელი სისტემა, სადაც ლაპარაკია სულის უნარებზე თავის ქალის ზომების მიხედვით.
ძვლებიდან, ზუსტად ისევე, როგორც სხვა სისტემებიდან, მოემართებიან ნერვები, რომელთაც გადააქვთ დენი ტვინისაკენ, მაგრამ ამ დენს იშვიათ შემთხვევაში გრძნობს სული. გრძნობათაგან, ალბათ, ძალისა და სიმსუბუქის გრძნობაა, რომელიც თავს იჩენს ჩვენში ძვლების კარგი მდგომარეობის დროს. ძვლების გაუარესების ან მოშლილობის დროს ნერვულ დენს სულამდე მიაქვს მოდუნებულობისა და სიმძიმის განცდა. ძვლების მიმართულებით თავს იჩენს ტკივილამდე გაძლიერებული სისუსტის გრძნობა. ძვლების დაავადების დროს ტემპერატურის ყოველ ცვალებადობას თან სდევს გარკვეული შთაბეჭდილება, რომელიც საშინელ ტკივილად შეიძლება განვითარდეს. ჩვენი საერთო გრძნობა, ე.ი. ყოფიერების აღქმა, მთელი ორგანიზმის მდგომარეობა ყოველთვის იმ ნერვული დენების შედეგს წარმოადგენს, რომელნიც ყოველი ორგანული სისტემიდან აღწევენ ცნობიერებამდე. ასე მაგალითად, როდესაც ძვლოვანი მოქმედება, ანუ ძვლების ჩვეულებრივი მდგომარეობა ირღვევა, ნერვული დენები მათგან მაშინვე ატყობინებენ ამას ცნობიერებას.
§176. რა მდგომარეობას წარმოქმნის სულში კუნთური მოქმედება? კუნთოვანი სისტემა წარმოადგენს იმ ორგანოს, რომლის საშუალებითაც ადამიანი ებმის გარესამყაროსთან საქმიან ურთიერთობაში და რომლის საშუალებითაც გამოიხატება სულის რეაქცია ყველა გარეგან შთაბეჭდილებაზე. კუნთოვანი ბოჭკოების არსებობა იმაზე მეტყველებს, რომ არსებობს ისეთი ორგანოც, რომელიც მათ თავის ნებას გადასცემს და მოძრაობას ანიჭებს. ნერვული დენი, რომელიც ისწრაფვის სულიერი ნების მოქმედებიდან კუნთების დაბოლოებისაკენ, აღძრავს მათ სამოქმედოდ. მაგრამ რამდენადაც კუნთებიდანაც ბრუნდებიან ნერვული ბოჭკოები, ცხადია, რომ მათი ყოველგვარი მოძრაობა და ცვალებადობა უკუქცევადი დენის საშუალებით ერთდროულად ცნობილი ხდება სულისათვის. ბოლო შთაბეჭდილებანი, ე.ი. შთაბეჭდილებები, კუნთიდან ტვინისაკენ მიმავალ ნერვულ დენს რომ მიყვება, სულში გარდაქმნებს იწვევენ. ძლიერი, ცოცხალი კუნთური მოქმედება იწვევს თავისუფლების სასიამოვნო გრძნობას, გვმატებს ხალისს და მხნეობას. ყოველგვარი სუსტი, მოშლილი კუნთური მოქმედება კი, პირიქით, იწვევს მოწყენილობას. მოძრაობაში დაუხარჯავი და თავის ტვინში დაგროვილი ნერვული დენი იწვევს სულში გულგატეხილობას, მელანქოლიას და სულიერ აშლილობასაც კი. თავისუფალი და სწრაფი მოძრაობის გზით სული გარესამყაროსთან დამოუკიდებელ ურთიერთობას ამყარებს. გარეშე საგნების ადგილგადანაცვლებით, მათი ფორმის შეცვლით სული იმორჩილებს მათ, იქვემდებარებს და ამით ავრცელებს გარესამყაროზე თავის სურვილებს. გარესამყაროზე სულის ამ გამოვლენაში მჟღავნდება სულის თავისუფლება და დამოუკიდებლობის ცნობიერება. ამიტომაა, რომ ასეთი მოძრაობები ამაღლებენ სულის ენერგიას. კუნთების სუსტი, შეკავებული მოქმედება კი იწვევს საპირისპირო შეგრძნებას - გულგატეხილობას, სისუსტეს.
აი, რატომ ურჩევენ ყოველთვის ექიმები ავადმყოფებს კუნთების ვარჯიშსა და მოძრაობას. ეს იმიტომ, რომ მხოლოდ ამგვარი ვარჯიში აღაგზნებს სულში გარე სამყაროს დაქვემდებარების გრძნობას, რის შემდეგაც უმჯობესდება გუნება-განწყობილებაც. ამის გარდა, კუნთური მოძრაობები აუმჯობესებს სუნთქვასა და სისხლის მიმოქცევას, რაც თავის მხრივ, კეთილმოქმედებას ახდენს სულზე.
თუ გავიხსენებთ, რომ ძლიერი მოძრაობა აღაგზნებს სამოქმედოდ თითქმის ყველა ორგანულ სისტემას, რომ ნერვული დენი მთელი ორგანიზმიდან უკუიქცევა ცნობიერებისაკენ და რომ ამ გაძლიერებულ მოქმედებებშია სწორედ ჯანმრთელობის არსი, მაშინ უკეთ გავიგებთ კუნთების მნიშვნელობასაც. აი, რატომ აქვს მოძრაოებებს დიდი მნიშვნელობა ბევრ დაავადებათა შემთხვევაში და რატომაა, რომ მრავალი იპოქონდრიკის განსაკურნებლად საკმარისია მხოლოდ მოძრაობები.
§177. კუნთური მოძრაობა როგორც სულიერი მდგომარეობის გამოხატულება. კუნთურ მოძრაობებს სხვა მნიშვნელობაც გააჩნია. ისინი გამოხატავენ სულის გრძნობელობათა შესატყვის გარკვეულ მდგომარეობებს. მრისხანების დროს ყოველთვის შეინიშნება გარკვეული მოძრაობა, მისწრაფება გარესამყაროს დასამორჩილებლად. ამიტომაა, რომ განრისხებული ადამიანის მოსათვინიერებლად საჭიროა მისი მოძრაობების შეჩერება. სიხარულსაც აქვს თავისი შესატყვისი მოძრაობები. ექიმებისათვის ცნობილია, რომ ყველაზე მხიარული ადამიანები ხანგრძლივი უძრაობის შედეგად კარგავენ სიმხნევეს და ვარდებიან მელანქოლიაში, ზოგჯერ შეიშლებიან კიდეც.
გუნება-განწყობილებასა და კუნთების მოძრაობას შორის ასეთი მჭიდრო კავშირურთიერთობის შედეგია ის, რომ სიხარული თუ სევდა ბოჭკოების ნებსით თუ უნებლიე შეკუმშვას ემთხვევა. მეორე მხრივ კი, გარკვეულ მოძრაობათა ერთობლიობა ყოველთვის ბადებს სულში გარკვეულ წარმოდგენებს.
სიხარულის შემთხვევაში კუნთები იძაბებიან, იჭიმებიან, იდრიკებიან და სწორდებიან. აქედან წარმოდგება სხეულის მხნე მდგომარეობა, ლამაზი, ტალღისებური მოძრაობანი. ორივე ყბის ზედაპირზე განლაგებული კუნთები იკუმშება, ლოყები ამოიბურცება და ამგზით პირის კუნთებიც ზემოთ აიწევს, რაც ღიმილის მაუწყებელია.
ტკივილს კი სხვა, საპირისპირო მოძრაობები ახლავს. სხეულის კუნთები ითენთება და ამით ადამიანი იღებს შეწუხებულ სახეს. სახის კუნთები იჭიმება და იხრება რკალად, ლოყები ბრტყელდება, ხოლო ბაგეთა მამოძრავებელი კუნთები იძაბება, რის შედეგადაც უნებურად პირი გაიღება.
მრისხანებაც კუნთების მოძრაობით გამოიხატვის. განრისხეულებთან უმეტესწილად იძაბება გულმკერდის კუნთები და იძვრიან ცხვირთან ახლო მდებარე სახის კუნთები. ისიც შეინიშნება, რომ მრისხანების დროს უნებურად იკუმშება ნაღვლის ბუშტი, რაც მეტი ნაღვლის გამოყოფას იწვევს. ეს იმით აიხსნება, რომ ღვიძლი სასუნთქი სფეროს გაგრძელებაა, ხოლო უკანასკნელი კი ძლიერ ფუნქციობს მრისხანების დროს. ამიტომაა, რომ მრისხანებისას მეტი ნაღველი იღვრება ორგანიზმში. შიში ერთგვარად მრისხანების საპირისპირო გრძნობაა და მას თან ახლავს ასევე საპირისპირო კუნთური მოძრაობები. ამ დროს შეიმჩნევა სახის ზედაპირის შევიწროვება, რაც შეშინებულის ფიზიონომიას წამახვილებულ გამომეტყველებას აძლევს.
ბ) სისხლის მიმოქცევის სისტემის გავლენა ტემპერამენტზე
§178. წინასწარი დებულებები. სულსა და სისხლის მიმოქცევას შორის მიმართების გარკვევის დროს ყველაზე ზოგადსა და ძირითადს ის დებულება წარმოადგენს, რომ სისხლის მიმოქცევა იწვევს გარკვეულ გუნება-განწყობილებას. ეს ზოგადი დებულება ცნობილმა გერმანელმა ფიზიოლოგმა კარუსმა ასე გამოხატა: „სისხლის მიმოქცევის, ან მისი შემცვლელი რომელიმე სისტემის გარეშე სული სრულიად მოკლებული იქნებოდა გუნება-განწყობილებას (Gemuth), ისევე, როგორც ნერვული სისტემის გარეშე მას არ ექნებოდა შემეცნების უნარი“ [21]. სისხლის მიმოქცევიდან მომდინარე გუნებაგანწყობილების სახელში არ უნდა ვიგულისხმოთ ის, რომ თითქოს სისხლის მიმოქცევის საშუალებით სულში აღწევდეს რაღაც კერძო წარმოდგენა რაიმე უბედურების ან რაიმე მოვლენის შესახებ, რისგანაც სული მხიარულ ან ნაღვლიან განწყობილებაში ვარდება. ორგანული სფეროები, განსაკუთრებით სისხლის მიმოქცევა, თავისი მოქმედებით აზიარებს სულს მხოლოდ საერთო განწყობილებას, განაწყობს მას უმეტესად სამხიარულოდ, ან სევდისათვის, ერთი სიტყვით, ამზადებს სულს ამა თუ იმ მდგომარეობისათვის. სისხლის მიმოქცევის ეს ზემოქმედება სულზე იმის გამო ხდება, რომ ანატომიური გამოკვლევის თანახმად სისხლძარღვები გარემოცულია უწვრილესი ნერვული ძაფებით, რომელთაც ტვინისაკენ მიაქვთ უკუდენები და ამით ატყობინებენ სულს სისხლის მიმოქცევაში მომხდარ ყველა ცვლილებას.
ეს ძირითადი დებულება ყველა ფაქტით დასტურდება. ექიმების დაკვირვებებმა, კერძოდ, დაასაბუთეს სისხლის მიმოქცევასა და გუნება-განწყობილებას შორის არსებული აშკარა პარალელურობა. მხიარული ადამიანი მაშინვე კარგავს თავის სიმხიარულეს, როგორც კი რაიმე გარემოების წყალობით სისხლის მიმოქცევა იწყებს შესუსტებას. ყველაზე გულგრილი და უხალისო ადამიანი კი, პირიქით, უცბად გამხიარულდება სისხლის მიმოქცევის საგძნობი აჩქარებისა და გალაღების დროს.
სისხლის მიმოქცევაში ამგვარი ცვლილებები შეიძლება გამოიწვიოს ღვინის სმამ, ზოგიერთი წამლის მიღებამ და სხვა გარემოებებმა. ამ საშუალებათა ზემოქმედება შესაბამისად გვიდასტურებს ნათქვამს გუნება-განწყობილების შესახებაც. სრულიად ნორმალურ პირობებში სისხლძარღვთა ნერვული შთაბეჭდილებანი ვერ აღწევენ ცნობიერებამდე, მაგრამ ზემოთ ნახსენებ შემთხვევაში კი სულში შემოდიან ეს შთაბეჭდილებები და იწვევენ მისი განწყობილების შეცვლას. ბევრი ცდით დადასტურებულია, რომ ე.წ. წარმომქმნელი ორგანული სისტემებიდან (მომნელებელი, ლიმფური, სისხლის მიმოქცევის) მომდინარე ნერვებს თავისი ცენტრალური კვანძი ოთხგორაკში აქვთ. ამდენად, მათგან მომდინარე ყველა შთაბეჭდილებას შეუძლია შეცვალოს ტვინის იმ ნაწილის საფარველი მასა, რომელმიც მოთავსებულია სულის განწყობის ორგანო.
ცალმხრივობა რომ არ გამოგვივიდეს და შეცდომაში არ ჩავვარდეთ, არ უნდა დავივიწყოთ სულის უკუქმედებაც - სისხლის მიმოქცევის სისტემაზე. ამგვარი მოქმედება უამრავი შემთხვევითაა დადასტურებული და სრულიად ახსნილიც. წმინდა სულიერი წარმოდგენები და მდგომარეობები, ყოველგვარი ორგანული სისტემებისაგან რომ არიან დამოუკიდელნი, სისხლსა და მის მოძრაობაში იწვევენ ცვლილებებს. მაგალითად, სირცხვილი აიძულებს სისხლს მოიქცეს გულისაკენ, შიში და ზრუნვაც ერეკება სისხლს ნაპირებიდან გულისაკენ. მოულოდნელი რაიმე სასიხარულო თუ სამწუხარო ცნობა შესაბამის ცვლილებებს იწვევს სისხლის მიმოქცევაში. რაიმე უბედური შემთხვევა იწვევს სულში ჯერ დანაღვლიანებას, შემდეგ კი ცვლილებებს სისხლის შემადგენლობაში. ყველა ამ შემთხვევაში სისხლის მოქმედება იცვლება იმ ნერვული დენის შედეგად, რომელიც მიემართება ტვინიდან მხოლოდ და მხოლოდ წმინდა სულიერი წარმოდგენების გავლენით. თვით სული კი სისხლის მდგომარეობისაგან დამოუკიდებლად იქმნის მხიარულ თუ მწუხარე განწყობილებას თავისი საკუთარი წარმოდგენების საშუალებით. საინტერესოა ამ მხრივ სისხლის მიმოქცევაზე ნების თავისუფალი ზემოქმედების მაგალითები. კარუსი მოგვითხრობს ერთ ახალგაზრდაზე, რომელსაც საკუთარ ნებით შეეძლო შეეჩერებინა, ან შეესუსტებინა მაჯის ცემა.
ამ ზოგად დებულებათა შემდეგ გადავიდეთ სულსა და სისლის მიმოქცევის სისტემას შორის ურითერთმიმართების ახსნაზე.
§179. რატომ იწვევს სისხლის მიმოქცევა სულიერ განწყობილებას? ამ საკითხის გადასაწყვეტად საჭიროა მხედველობაში გვქონდეს სისხლის მნიშვნელობა. სისხლი თითქოსდა თხიერ ხორცს წარმოადგენს. იგი ორგანოა, რომელიც ავსებს, ცვლის და ასწორებს ყველა სხვა ორგანოს დაზიანებას. სისხლი ხან ჰაერთან მოდის შეხებაში, რათა მისგან ჟანგბადი მიღოს, ხანაც ორგანიზმში იძირება, რათა ყოველ ადგილზე თავისი მკვებავი ელემენტი მიიტანოს. რაც უფრო სწორად, სუფთად და უკეთ მოძრაობს სისხლი, მით უფრო პასუხობს იგი თავის დანიშნულებას, მისგან სულში გამოწვეული შთაბეჭდილებანი მით უფრო სასიამოვნოდ განიცდება და სულის განწყობილებაც ამაღლებული ხდება. რაც უფრო სუსტად მოძრაობს სისხლი, რაც უფრო შესქელებული და ამღვრეულია იგი, ტვინისაკენ მისგან მომდინარე ნერვულ დენებს მოაქვთ სულში მით უფრო მძიმე შთაბეჭდილებანი და სულის განწყობლებაც შესაბამისად ეცემა. სულის განწყობილების ეს ამაღლება თუ დაცემა ნამდვილად ყოველთვის თან სდევს სისხლის მიმოქცევას. როგორ ხდება, რომ ერთი ჭიქა ღვინის დალევა იწვევს მხიარულ განწყობილებას? ღვინო აძლიერებს სისხლის მიმოქცევას, აჩქარებს მაჯის ცემას და ამით ამაღლებს სულიერ განწყობილებას. მაგრამ როგორც კი ეს მდგომარეობა გაივლის, იწყება დაქვეითება და სულის დასუსტება. ასევე, თუ ადამიანი მხიარულ მდგომარეობაში მიიღებს სისხლის მიმოქცევის შემასუსტებელ წამალს, მაშინვე მისი სულის განწყობაც შეიცვლება. ამას ექიმებიც ადასტურებენ, რომელთაც ბევრი წამალი გამოუცდიათ. ყოველივე აქ ნათქვამის დამადასტურებლად სხვა ბევრი ფაქტის მოყვანაც შეიძლება. ფლეგმატური ტემპერამენტიდან მომდინარე გარკვეული ხანგრძლივი სულიერი მდგომარეობა იწვევს შინაგანი არტერიული გარსის გაძვალებას. რაც განსაკუთრებით ინგლისელებთან შეიმჩნევა. საკუთარ თავზე დაკვირვებისას ჩვენ შეიძლება დავრწმუნდეთ, რომ ყოველი სასიხარულო ცნობა იწვევს გულისცემის აჩქარებას და ჩვენ გარკვეულ სიმსუბუქეს განვიცდით. ხანგრძლივი სევდა იწვევს ვენურ ძარღვები სისხლის გაფუჭებას და ამ დროს სისხლი ღებულობს მუქ, სამლოვიარო ფერს. ხანგრძლივი სასიხარულო შთაბეჭდილებანი კი აღაგზნებენ არტერიულ სისხლს.
ბევრი ავადმყოფობის შემთხვევაში სულისა და სისხლის მდგომარეობა ერთიმეორეში აისახება.
გ) საჭმლის მონელების სისტემის გავლენა ტემპერამენტზე
§180. საჭმლის მონელების სისტემის საერთო მნიშვნელობა. საჭმლის მონელების სისტემა სხეულის ისეთი ორგანოა, რომელიც უპირატესად თვითშენახვის ორგანოდ შეიძლება იწოდოს. კუჭის მოქმედებით ადამიანი ახერხებს გაითავისოს ყოველგვარი ნივთიერება, რომელსაც შესწევს უნარი, მას მსახუროს, ე.ი. ყოველგვარ საკვებს გარდაქმნის თავის სხეულად, ინახავს თავს გარეშე საგნების ხარჯზე. ორგანიზმის ეს მოქმედება სულში აისახება მისი მსგავსი წარმოდგენის თუ გრძნობის სახით, საკუთრივ, ეგოიზმის სახით, ვინაიდან ეგოიზმიც, კუჭის მსგავსად, სულის ისეთი სწრაფვაა, რომელიც ცდილობს ყოველივე გაითავისოს, ყოველი გარეშე არსებული თავისთვის გამოიყენოს. საჭმლის მონელების პროცესის ეს გარდასახვა სულში ხორციელდება მრავალი ნერვის საშუალებით, რომლებითაც საჭმლის მონელების სფერო დაკავშირებულია ტვინთან და რომელთაც გადააქვთ ტვინში თავისი დენები, სულში გარკვეულ წარმოდგენებს რომ აღძრავენ.
§181. ფიზიოლოგიური ფაქტები. დაკვირვებები და ცდები ამტკიცებენ, რომ ყველა ეგოისტის ორგანიზმში ჭარბადაა წარმოდგენილი საჭმლის მონელების სისტემა. ადამიანები, რომელაც უყვართ ბევრი ჭამა-სმა, ამჟღავნებენ საკუთარი თავის სიყვარულს. კარუსის სიტყვით, ყველა ჩასუქებული ღორმუცელა, ზედეტი დაკვირვების გარეშე, პირდაპირ შეიძლება ეგოისტებს მივაკუთვნოთ. ეს მართლდება არა მარტო ცალკეულ პიროვნებათა მაგალითზე, ამასვე ამართლებენ მთელი ხალხები.
საჭმლის მონელების სისტემასთან ეგოიზმის მჭიდრო შესატყისობა თავს იჩენს პათოლოგიური მოვლენების დროსაც. თუ საჭმლის მონელების სისტემა მოშლილია, ადამიანი განაწყენებულია, შფოთის ხასიათზეა, რაც მაშინვე გაივლის, ჯანმრთელობა რომ აღსდგება. ასევე ცნობილია უბრალო ყოველდღიური მოვლენა, როდესაც რაიმე სიამოვნების შემთხვევისას უცბად აღმოცენდება მისწრაფება მადის აღმძვრელი სუფრისაკენ. ეგოისტი თვით სახის გამომეტყველებითაც წარმოადგენს ძალიან თავისებურ მოვლენას, მისი გამოხედვა განსაკუთრებული ტიპისაა.
საინტერესოა ისიც, რომ საკვებად რაიმე ერთგვაროვანი ნივთიერების ხშირი გამოყენება განსაკუთრებულ მდგომარეობაში აყენებს საჭმლის მომნელებელ სისტემას, უვითარებს მას ათვისების განსაკუთრებულ უნარს. მაგ., ვინც ხშირად იყენებს საკვებად მცენარეულობას, მისი კუჭიც სხვაგვარადაა აწყობილი, ვიდრე იმისა, ვინც ხორცეულს ეტანება. მაგრამ კუჭის ასეთი მდგომარეობა უნებურად სულშიც აისახება და როგორც ყოველდღიური გამოცდილება გვიჩვენებს, იწვევს მიდრეკილებებისა და განწყობილებების შეცვლას. ჩრდილო ევროპის მცხოვრებნი, მაგალითად, რომელნიც უფრო მეტად ხორცეულით იკვებებიან, აშკარად ამჟღავნებენ ასევე დიდ ეგოიზმს. სამხრეთის მცხოვრებნი კი, პირიქით, კმაყოფილდებიან მხოლოდ მცენარეული საკვებით და ამიტომაც ნაკლებად იხრებიან ეგოიზმისაკენ.