ივერიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატი

ათონის	სიონის	მონრეალის	ბოდბის	სამთავროს

სათნო გადმოცემა

იყო ვინმე ქურივი დედაკაცი კეთილმორწმუნე და დიდად მოყუარე ღმრთისმშობელისაი და აქუნდა ხატი მისი შესავედრებელად სულისა თვისისა, რომელსაცა დიდითა სასოებითა პატივს სცემდა და ამბორს უყოფდა სურვილით. ოდეს იქმნა ხატთა ბრძოლაი მწვალებელთაგან, მძლავრი ვინმე მტარვალი შევიდა სახლსა მის ქურივისასა და იხილა ხატი იგი, ყოვლადწმიდისა დედოფლისა ჩუენისა, ჰოი მე, იხადა მახვილი და სცა ხატსა მას წმიდასა და ყოვლად პატიოსანსა, რაითამცა განაპო იგი. ეჰა საკვირველებათა შენთა ღმრთისმშობელო მარიამ, რამეთუ გარდამო და სისხლი, ვითარცა ცხოველისაგან. ესე რაი იხილა მტარვალმან, შიშმან შეიპყრა და დაეცა მიწასა ზედა, შესტირა და შეინანა და მოიქცა ხატთა ბრძოლისაგან და ჰრქუა დედაკაცსა მას: პატიოსანო დედაო სულიერო, ამიერითგან ხატი ესე წმიდა უჩინო-ჰყავ, რაითა არა სხუათა მძლავრთა იხილონ და ბოროტი რაიმე შეამთხვიონ ამას და შენცა. მას ღამესა ღირსი იგი დედაკაცი მრავლითა ცრემლითა და ლმობიერებითა ევედრა და თქუა: ყოვლადწმიდაო დედუფალო მარიამ, აქამომდე მცუელი ჩემი შენ ხარ და ნუგეშინისმცემელი ქურიობისა ჩემისაი. აწ კუალად მეცა დამიფარე და ხატიცა შენი. და წარიყუანა ხატი იგი ზღვისკიდესა და შთაასუენა მცირესა ნავსა და მისთანა სანთელი და საკმეველი, და ამბორს-უყო ლმობიერითა ცრემლითა და შეაცურვა ზღუასა.

წარვიდა უკუე ხატი იგი წმიდაი და შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა მოვიდა მთასა წმიდასა, მახლობელად ივერიისა მონასტრისა, რომელ არს ქართველთა. ჟამსა ოდენ შუაღამისასა, იხილეს მონაზონთა მის მონასტრისათა სუეტი ნათლისაი ყოვლად ბრწყინვალე ზღვითგან ვიდრე ცადმდე და განკვირვებულნი ხვალისად შევიდენ ნავებითა ხილვად მისა, გარნა იგი უშორეს წარვიდა და ვერვინ მიეახლა და ილოცეს მრავალთა წმიდათა მამათა, რაითამცა მიეახლენ და არა ინება, არამედ გამოუცხადა მათ, ვითარმედ მოვიდეს გაბრიელ ქართველი და გამოვალს. რამეთუ იყო ესე გაბრიელ მღდელმონაზონი განშორებული, კეთილგონიერებით მოღუაწე, სათნომყოფელი ღმრთისა, და ფრიად მოყუარე ­ღმრთისმშობელისა. მოიყვანეს ღირსი მამა გაბრიელ და შერაივიდა ზღუად, არღარა განეშორა ხატი იგი ბრწყინვალე, არამედ უფროისღა მოეახლა. ხოლო თაყუანის-სცა მოწლედ და სურვილით ამბორს-უყო. ყოვლად ღირსმან მამამან გაბრიელ ხატსა საყუარელისა თვისისა ღმრთისა დედისასა და გამოიყვანა ქუეყანად და პატივით დაასუენა ეკლესიასა შინა მონასტერსა ივერიელთასა. და იწყეს პარაკლისი და ლიტანიობა მრავლითა ბრწყინვალებითა და სურვილითა თაყუანის-სცემდეს და ლმობიერად ამბორს-უყოფდეს ყოველნი. ხოლო ხვალისად იხილეს წმიდაი იგი ხატი არღარა ადგილსა თვისსა, არამედ ზედა კარსა ეკლესიისასა, ჩამოიღეს და ადგილსავე-თვისსა დაასუენეს პატივითა. გარნა კუალად მუნვე ამაღლდა კარსა ზედა. კუალადცა ჩამოიღეს და კუალადცა ამაღლდა. მერმე გამოეცხადა ღმრთისმშობელი ყოვლად ღირსსა გაბრიელს და ჰრქუა: აქა მნებავს ყოფაი, რათა მცუელ ვიყო ივერიელთა. მაშინ აღაშენეს მუნ სამწირველო შუენიერი კამარედ და უწოდეს საკვირველსა მას ხატსა კარისა ღმრთის-მშობელი, მრავლითა სამკაულითა და დიდებითა პატივ-სცეს დღეინდელად დღემდე. მარადის ჰყოფს საკვირველთა სასწაულთა ყოვლადწმიდაი ღმრთისმშობელი ხატისა მის მიერ პატიოსნისა და ბრწყინუვალედ განფენილ-არს სახელი მისი ყოველსა ქუეყანასა. ხოლო მსმენელნი და მხილველნი ადიდებდენ ღმერთსა, რომელმან ჰყვის საკვირველი და სარწმუნოებით თაყუანის-სცემენ დედასა მისსა მარიამს.

ისმინეთ ქრისტესმოყუარენო საკვირველება ღმრთისა და დიდებულება პატიოსანთა ხატთა. ამისთვის გლოცავ და გევედრები მორწმუნენო მსმენელნო! სასოებით თაყუანის-ვსცემდეთ წმიდათა ხატთა და გონებასა ჩუენსა პირმშოისა მის სახისად აღვამაღლებდეთ, მხურვალედ ვევედრებოდეთ და სურვილით ამბორს-უყოფდეთ და პატივს-ვსცემდეთ, სანთლისა აღნთებითა, საკმეველისა კმევითა და შესაწირავითა ეკლესიასა ვადიდებდეთ; მღდელთა პატივს-ვსცემდეთ და ღმერთსა სათნო-ვეყოფოდეთ; ძალისაებრ ჩუენისა ვიმარხვიდეთ; გულით წმიდით ვილოცვიდეთ, თუ ვისგანმე წყენა გუახსოვდეს მიუტეოთ, რაითა ღმერთმან ჩუენცა მოგვიტეოს შეცოდებანი ჩუენნი; საღმრთოსა წირვასა და ეკლესიასა ლოცვასა ნუ დავაკლდებით, აღსარებითა განვსწმდებოდეთ და სარწმუნოებით ვეზიარებოდეთ, ელითა ჩუენითა ვშურებოდეთ და მით მოწყალებასა ვიქმოდეთ, და ესევითარითა სათნოებითა შემკობილნი პატიოსანთა ხატთა თაყუანის-ვსცემდეთ და რაიცა კეთილი ვითხოოთ სარწმუნოებით, უეჭუელად მოგუეცემის.

ვაქებდეთ, ვადიდებდეთ, თაყვანის-ვსცემდეთ და ვნატრიდეთ ყოვლადწმიდასა ქალწულსა ღმრთისმშობელსა მარიამს. რამეთუ მან სთქუა: ამიერითგან მნატრიდენ მე ყოველნი ნათესავნი. აჰა გნატრით ნათესავნი ქრიატეანეთანი ღმრთივსანატრელო მარიამ და ვიტყვით: ნეტარ არიან თუალნი შენნი, რამეთუ ჰხედვენ რომლისათვის მრავალთა მეფეთა გული-უთქმიდა ხილვად. ნეტარ არიან ბაგენი შენნი, რომლითა შეეხები ნაკუერცხალსა მას ესაიას ბაგეთა განმწმედელსა, ნეტარ არს პირი შენი, რომლითა ამბორს-უყოფ პირსა, მოსეს პირისა განმაბრწყინვებელსა. ნეტარ არს წიაღი შენი, რომლითა შეიტკბობ, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, ნეტარ არიან ძუძუნი შენნი, რომლითა აწოებდ ყოვლისა სოფლისა მზრდელსა, ნეტარ არს მუცელი შენი, რომლითა იტვირთე ცათა დაუტევნელი და ნეტარ არიან იგინიცა, რომელთა ისმინონ სიტყუაი შენგან შობილისა ღმრთისაი და დაიმარხონ იგი.

***

999 წლის 31 მარტს (სხვა გადმოცემით ძვ. სტ. 27 აპრილს) ივერთა მონასტრის შორიახლოს, ზღვაში, გაბრიელ ქართველმა ხუცეს-მონაზონმა პირველმა იხილა თავისი მოსაგრეობის ადგილიდან, გამოქვაბულიდან, ივერიისად წოდებული ხატი დედისა ღმრთისა, რომელზეც ზეციდან ცეცხლოვანი სვეტი იყო დაშვებული. ყოვლადწმიდამ სწორედ ამ წმინდა ბერის ხელით ინება ნაპირზე გამობრძანება და იმ დღიდან ივერთა მონასტერიცა და მთლიანად ათონის წმინდა მთაც ამ საკვირველთმოქმედი ხატის მფარველობის ქვეშ მოექცა, ვითარცა ღმრთისმშობლის წილხვედრი.

წმინდა ნილოს მირონმდინარის წინასწარმეტყველებით როდესაც ივერიის წმინდა ხატი ათონის ნახევარკუნძულს დატოვებს, ბერებმაც სასწრაფოდ უნდა დატოვონ თავიანთი სავანეები და წავიდნენ სადაც სურთ, ოღონდ აღთქმა მონაზნობის წმინდად შეინახონ, რამეთუ მას შემდეგ, რაც ხატი ამ ადგილს დატოვებს დამანგრეველი მიწისძვრებით ათონი ზღვაში შთაინთქმება. ეს იქნება ღმრთისმშობელ მარიამის გაფრთხილება რომ ანტიქრისტე უკვე გამეფდაო ქვეყანაზე.

ათონური წინასწარმეტყველების თანახმად, მას შემდეგ, რაც ხატი ათონს დატოვებს, ივერიაში (დღევანდელ საქართველოში) დაივანებს და სწორედ ამ ხატის საქართველოში მობრძანებასთანაა დაკავშირებული ივერიის გაბრწყინებაც.

დამაფიქრებელია ის წინასწარმეტყველებანიც, რომელიც ამ წმინდა ხატის კანდელიდან ეძლევა კაცობრიობას დღეინდელად დღემდის. ამ ჩაუქრობელ კანდელს, რომლის წინაშეც ბერ-მონაზონთა მორიგეობაა დაწესებული, ეწოდება „კანდელი კარის ღმრთისმშობელისა“. თავად მოგვისმენია ერთ-ერთი ათონელი არქიმანდრიტის მონათხრობი, რომელსაც, ჩასთვლიმა რა, კანდელთან შუაღამის მორიგეობისას, გამოეცხადა მარადქალწული და უთხრა: გაიღვიძე, თორემ კანდელი ჩაქრება. შეშინებულმა ბერმა, ოდნავ მბჟუტავი კანდელი განაახლა.

ეს კანდელი გარკვეულ დღეებში ჰორიზონტალზე რიტმიულად ბრუნავს: სასწაული ხდება დიდი და საუფლო დღესასწაულების ღმრთისმსახურებისას, აგრეთვე სადაგ დღეებში _ უფრო ხშირად მოულოდნელად და აუხსნელად. მოძრაობა ხშირდება ღამისთევის ლოცვებზე, განსაკუთრებით მის საზეიმო ნაწილში, როდესაც იგალობება ქება ღმრთისმშობელისა და ტაძრის ყველა კანდელი ინთება.

მონსტერში ღმრთისმსახურებისას კანდელის თვითნებურ ბრუნვას ამგვარად ხსნიან: უეჭველია, რომ ყოვლადწმიდა იმჟამად თავის ტაძარშია უხილავად და მიმართავს იქ მყოფთ: აი ნიში, რომელსაც თქვენ ხედავთ, _ მე თქვენთანა ვარ, ვმონაწილეობ დღესასწაულში და ვხარობ ბერებთან და სტუმარ-ქრისტიანებთან ერთად, როგორც დედა შვილებთან... ხოლო სადაგ დღე ებში აღსრულებული სასწაული (იმავე გადმოცემით) მიანიშნებს, რომ მთელი ქვეყნისთვის განსაცდელი ახლოვდება გლობალური შედეგებით, მაგალითად მიწისძვრა, ომი ან სასიკვდინე ეპიდემია. და კანდელის ეს მოძრაობა _ ნიშია ღვთიური განგებისა ღმრთისმშობლის ლოცვით, დროული გაფრთხილება, რათა შევძლოთ მოსალოდნელი ბოროტების გადატანა, რამდენადაც შესაძლებელია, სინანულითა და ლოცვით და ამგვარად დახსნილ ვიყოთ ღვთის წინაშე.

მთაწმინდელი მამები იგონებენ, რომ 1960 წ. ივერთა მონასტრის 1000 წლის იუბილეზე, ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულზე (ეს ტაძრის დღესასწაულიცაა) საკვირველი კანდელი სავედრებელის გალობისას ვიდრე სახარების წაკითხვამდე ნელა ირწეოდა. ეს იდუმალი რწევა კიდევ ორჯერ განმეორდა ლიტურგიაზე.

ათონელი ბერი დოროთე შენიშნავდა, რომ კანდელი დაკავშირებულია „...წმინდა მთის ბედთან. ის თავისთავად, ვინმეს დახმარების გარეშე, მოძრაობს წრიულად, ელიფსზე და წრფეზე. ეს გაფრთხილებაა იმაზედ, რაც უნდა მოხდეს და იგი მნიშვნელოვანია არა მარტო ათონისთვის, არამედ, ასევე, მთელი ქვეყნისთვის“.

მთაწმინდელები მოგვითხრობენ: ვიდრე თურქების კუნძულ კვიპროსზე თავდასხმა მოხდებოდა, კანდელი ისე ბრუნავდა სადაგ დღეებში, რომ ზეთი იქცეოდა. ასევე იყო ამერიკა-ერაყის ომის დაწყებამდეც და სომხეთში მიწისძვრამდეც. კანდელი ირწეოდა სომხეთის მიწისძვრამდეც.

ივერთა მონასტრის ბერები თვალყურს ადევნებენ კანდელს და თუ სადაგ დღეებში განსაკუთრებული ძალით ბრუნავს, წმინდა მთის ყველა მონასტერს ამცნობენ, და ამ სავანეთა ტაძრებში გაძლიერებულ სავედრებელ ლოცვებს აღავლენენ ღმრთისმშობლისადმი. განდეგილ ბერებსაც აუწყებენ ამის შესახებ და სთხოვენ მომეტებულად ილოცონ და იმარხულონ, რამეთუ თვით დედა ღმრთისა აფრთხილებს დედამიწაზე თუ ქრისტეს ეკლესიაშია მოსალოდნელ უბედურებაზე.

ივერიის საკვირველთმოქმედი ხატის ეს კანდელი, ჭეშმარიტად ერთ-ერთი უტყუარი ნიშანია იმისა, რომ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი მუდამ ჩვენთანაა. მის მიერ საცნაური ხდება თუ როგორ სცემს წმინდა მთაზე მთელი მსოფლიოს სასიცოცხლო მაჯისცემა.

მსოფლიოში გავრცელებული ამ საკვირველთმოქმედი ხატის პირები მრავალ სასწაულს ახდენენ. მაგალითად, ათენის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატმა განკურნა მომაკვდავი ჭაბუკი, ილია მელისურგოსი. მადლიერმა დედამ ოქროს სამაჯური შესწირა და შენაწირი დღ ემდე ამშვენებს ხატს. ამერიკის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატმა, რომელიც რუსეთიდან ჩამოაბრძანეს 1960 წელს, ცრემლდენა დაიწყო. ამის შესახებ მთავარეპისკოპოსმა იაკობმა აუწყა მსოფლიო საპატრიარქოს. ამ ხატთან მღვდლებმა გიორგი და ქრისტო კონდოლეონტმა რვა თვის მომაკვდავი ჩვილის მატიადა სტაფასთვის აღავლინეს სავაედრებელი პარაკლისი, რომელიც ნიუ-იორკის ერთ-ერთი საავადმყოფოს რეანიმაციულ განყოფილებაში იწვა. ხატიც სწორედ იქ მიასვენეს. პარაკლისის დამთავრებისთანავე ჩვილს პირიდან სისხლისდენა შეუწყდა, სახის კანმა ბუნებრივი ფერი დაიბრუნა, მდგომარეობა იმდენად გაუმჯობესდა, რომ მატიადამ შეძლო ჭამა, მოძრაობა და მალე განიკურნა. ამ სასწაულმა მაშინ მთელი ამერიკა შეძრა და ათასობით მორწმუნემ მიაშურა ამ ხატს მოსალოცად.

საბერძნეთში, სოფელ ჰერა მალიტინში, მღვდელ მიქაელ პაკაკლისს ოცი წლის პარალიზებული ქალიშვილი დესპინელა ჰყავდა. მოძღვარს სახლში ივერიის ღმრთისმშობლის ფოტოასლი ჰქონდა. ცრემლმორეულმა მამამ მთელი ღამე ხატის წინაშე მხურვალე ლოცვებში გაატარა და ქალიშვილის განკურნებას თხოვდა. გათენებისას დესპინელა სრულიად განიკურნა. მადლიერმა მამამ განკურნების შესახებ წერილობით ამცნო ივერთა მონასტრის საძმოს და ჰმადლობდა ყოვლადწმიდას.

ასევე ცნობილია ივერიის ღმრთისმშობლის ხატები: მოსკოვის კარის ღმრთისმშობელი, ივერიის ვალდაის ხატი, მოზდოკის ივერიის ღმრთისმშობელი, რომელიც თამარ მეფემ თავდაპირველად მარიამ-კაუს აულს შესწირა, სადაც მან ტაძარი ააგო, იმ მრავალ სხვა ტაძართან ერთად, რომელნიც კავკასიაში აღაშენა. მოგვიანებით თვით ღმრთისმშობელმა ინება ეს ხატი ქ. მოზდოკში დავანებულიყო, სადაც უამრავი კურნება-სასწაული აღასრულა არა მარტო მართლმადიდებელ მორწმუნეებზე, არამედ თვით კათოლიკებსა და მაჰმადიანებზეც. ასე მაგალითად, როდესაც შამილი მოზდოკს მიადგა იერიშისთვის, მას თეთრად მოსილი ქალწული გამოეცხადა და უბრძანა ხელი არ ეხლო ქალაქისთვის. ამ ხატმა მორწმუნეთა თხოვნით მთელი კავკასია მოიარა და იგი კავკასიის მფარველად ითვლებოდა.

ბოლო დროს განსაკუთრებულად განითქვა ივერიის მონრეალის მირონმდინარე ხატი, რომელიც 1981წ. ათონელმა ბერმა მოხატა. ამ სასწაულთმოქმედი ხატის ბედი დაკავშირებულია ესპანური წარმოშობის ჩილელ მართლმადიდებელთან იოსებ მუნიოზთან.* ამ ხატიდან მთელი წლის განმავლობაში უხვად მოედინება სურნელოვანი მირონი და წყდება მხოლოდ ვნების შვიდეულში: ბზობის დღე სასწაულიდან ბრწყინვალე აღდგომის წინა დღემდე, დიდ შაბათამდე. ეს ხატი ხოზე მუნიოზის თანხლებით თითქმის მთელს დედამიწაზე მოგზაურობდა და ყველგან უამრავ სასწაულსა და კურნებას ახდენდა...

1995წ. მართლმადიდებლური მოსკოვი თავისი არსებობის მანძილზე მეორედ შეხვდა ათონიდან მობრძანებულ ივერიის ღმრთისმშობლის ხატს, რომელმაც თავისი უწინდელი ადგილი დაიკავა და კვლავ მოსკოვის კარის ღმრთისმშობლად იწოდა.

1988წ. სიყვარულის მოციქულის წმინდა იოანე ღვთისმეტყველის ხსენების დღეს ათონის წმინდა მთიდან საქართველოს დედაქალაქ თბილისში ჩამობრძანდა ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის ახალი პირი, რომელიც უწმიდესისა და უნეტარესის ილია მეორის თხოვნითა და ლოცვა-კურთხევით ათონელმა ბერებმა მოხატეს და დღეს სიონის ივერიის ღმრთისმშობლად იწოდება. ათიათასობით ადამიანი მოჰყვებოდა ფეხით ამ ხატს აეროპორტიდან სიონის საკათედრო ტაძრამდე _ ეს იყო მართლმადიდებლობის ჭეშმარიტი ზეიმი ივერიის უძველეს მიწაზე.

წმინდა ნიკოდიმოს მთაწმინდელი თავის შესანიშნავ წიგნში „უხილავი ბრძოლა“ წერს:

„უმზერ რა ყოვლადწმიდის ხატს, მთელი გულით მიისწრაფი მისკენ, რომელიც სამოთხეში სუფევს და ჰმადლობ მას, რამეთუ მან ჰშვა და აღზარდა მხსნელი ქვეყნისა, რამეთუ ჩვენს უხილავ ბრძოლებში არ მოგვაკლებს იგი თავის შეწევნასა და მეოხებას, ამინ“.

***

ათონის ქართველთა მონასტერში დაბრძანებული ღმრთისმშობლის სასწაულთმოქმედ ხატს არასდროს მოჰკლებია ყოვლადწმინდას წილხვდომილი ქვეყნის შვილების ზრუნვა. ყოველივე ეს მკაფიოდ საჩინოვდება როგორც საკუთრივ ივერთა მონასტრის ისტორიის წერილობითი წყაროებით (აქტებით, აღაპ-მოსახსენებლებით), ისე მეფე-დიდებულთა იმ საკტიტორო მოღვაწეობით, რომელიც ასწლეულთა მანძილზე არ შენელებულა.

ივერიის ღვთისმშობლის ხატის ისტორიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ეტაპი ოქრონაქანდაკევი პერანგით მის შემკობასთანაა დაკავშირებული. ათონის მთის სიწმინდეთა იმ მრავალრიცხოვან აღწერებში, რომლებიც საუკუნეთა მანძილზე შეუდგენიათ პილიგრიმებს, მოგზაურთ, სიძველეთა მოყვარულებსა თუ სწავლულებს, ტრადიციულად საგანგებო ადგილი ეთმობა კარის ღმრთისმშობლის სასწაულთმოქმედ ხატს და ქართველთა მონასტერთან მისი გამოჩენის შესახებ არსებულ გადმოცემას. ავტორთა უმეტესობა ყურადღებას ამახვილებს ამ გადმოცემაზე, ამასთან თითქმის დუმილით უვლის გვერდს ხატზე აღბეჭდილ დედაღმრთისას და ყრმა იესოს ფერწერულ გამოსახულებებს, ისევე როგორც ხატის მოჭედილობას. ამ მხრივ ამ ხარვეზს გარკვეულწილად ავსებს ქუთათელ არქიეპისკოპოს ტიმოთე გაბაშვილთან მოტანილი მასალები. ქართველი მოღვაწე 1755-1758 წლებში რამდენჯერმე ეწვია ათონის მთას და ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე იმყოფებოდა იქ, ივირონის მონასტრის სიძველეთა შორის იგი, ბუნებრივია, საგანგებოდ დაინტერესდა კარის ღმრთისმშობლის ხატის ისტორიით. არსებობს ტიმოთე გაბაშვილის მოგზაურობის აღწერის, „მიმოსვლის“, რამდენიმე რედაქცია, რომელთა შესწავლა-შეჯერებამ ცხადყო, რომ ქართველი მღვდელმთავარი ცდილა პორტაიტისას ხატის ჭედური პერანგის კტიტორთა ვინაობის დადგენას. საამისოდ მის მიერ მასალები, უწინარეს ყოვლისა, მონასტერშივე იქნა მოძიებული. შემდგომში ეს მასალები შეივსო და გადაისინჯა; მართალია, „მიმოსლვის“ ტექსტის რედაქციების ცნობები სასწაულთმოქმედი ხატის შესახებ ამის გამო რამდენადმე განსხვავდება ერთმანეთისაგან, მაგრამ, რაც მთავარია, ისინი თანხვდება ძირითადი მონაცემების მხრივ. სახელდობრ, ყველგან მითითებულია, რომ კარის ღმრთისმშობლის ხატი „მძიმედ მოუჭედია“ სამცხის ათაბაგს, ქაიხოსროს (1498-1500), ყვარყვარე ჯაყელისა (1451-1498) და დედისიმედის, მუხრანბატონის ასულის ძეს.

1819 წელს ივირონის მონასტრის კრებულის დაკვეთით მოსკოვში კარის ღმრთისმშობლის ხატის ახალი პერანგი დაუმზადებიათ. ამის შესახებ თავად რუსული მოჭედილობის ქვედა ჩარჩოზე მოთავსებული საკტიტორო წარწერა მოგვითხრობს. თუმცაღა, ახალი პერანგით ხატის მუდმივად დაფარვა, როგორც ჩანს, ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე ვერ გადაეწყვიტა მონასტრის ძმობას: მოგზაურთა და პილიგრიმთა აღწერებში რუსული მოჭედილობა მხოლოდ დროდადრო თუ ჩნდება, ძირითადად კი გასული საუკუნის ავტორები ქართული ოქროცურვილი საბურველის შესახებ მიუთითებენ.

ათონზე არქიმანდრიტ პორფირი უსპენსკის მოგზაურობის დროისათვის, 1850-იან წლებში, ხატს უკვე ფარავდა რუსული მოჭედილობა. მართლაც, ავტორი მიუთითებს ქართულ წარწერაზე, რომელიც იმ დროისათვის მოსკოვური მოჭედილობის ქვეშ მოჩანდა. კვლავ ძველი ქართული მოჭედილობის შესახებაა საუბარი 1898 წელს ათონის მთაზე მოწყობილი სამეცნიერო ექსპედიციის დროს თავმოყრილ მასალებში, რომლებიც ნიკოდიმე კონდაკოვის მიერ იქნა გამოქვეყნებული და რომელთა შორის გარკვეული ადგილი ეთმობა პორტაიტისას ხატსაც. კარის ღმრთისმშობლის ხატის მოჭედილობის ისტორიისათვის არსებითი მნიშვნელობის მქონე მოკლე მითითება მოიპოვება ეპისკოპოს პეტრე კენჭოშვილის მრავალმხრივ საინტერესო თხზულებაში: „ათონის ქართველთა სავანეში გადმომცეს, რომ ივერიის მონასტრის ბერძენთა კრებულსა ქ. მოსკოვში მოემზადებინა ახალი კვართი (პერანგი) ივერიის კარის ღვთისმშობლის ხატისათვის ბერძნულის წარწერით, რომელიც მე თვითონ მაჩვენა ბერძნის იღუმენმა. მაგრამ გაძარცვა ძველის ოქრო­მოჭედილის პერანგისა და... შემოსვა ღვთისმშობლის ხატისა ახალის პერანგითა ვეღარ იკადნიერეს, რადგანაც ერთს ბერძენს ძმათაგანს ჩვენება უხილავს, რომ არ გაჰბედონ შეხება მის წმ. ხატისა, გაძარცვა ძველის პერანგისა და შემოსვა ახლისა“.

ივირონის მონასტრის ძმობის წევრთა ცნობით, ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე, ვიდრე ჩვენი საუკუნის შუახანებამდე, რუსულ მოჭედილობას ხატს მხოლოდ სამი დიდი დღესასწაულის დროს _ შობას, აღდგომას და მიძინებას უკეთებდნენ. შემდგომში ეს პერანგი აღარ მოუხსნიათ და იგი გამუდმებით ფარავდა ძველ მოჭედილობას.

1993 წლის ზამთარში მონასტრის სინაქსისის გადაწყვეტილებით ხატი განთავისუფლებულ იქნა გვიანი მოჭედილობისაგან, რომელიც საგანძურში გადაიტანეს. პორტაიტისას ხატი კვლავ წარმოჩნდა თავისი პირვანდელი მშვენებით.

კარის ღმრთისმშობლის ხატის მოჭედილობის ისტორიის შესასწავლად არსებობს ორი ძირითადი წყარო, ესაა: ა. ისტორიული ხასიათის საკტიტორო წარწერა, შესრულებული თავად ხატის პერანგზე; ბ. ივირონის მონასტრის აღაპები.

საკტიტორო წარწერა ხატის ქვედა არშიაზეა მოთავსებული. ვრცელი, ოთხსტრიქონიანი ტექსტი ამოჭედილია ორ მოგრძო ოქროს ფირფიტაზე, რომლებიც ფარავს ქვედა არშიის მთელს ცენტრალურ ნაწილს. წარწერა შესრულებულია ასომთავრულით, მომცრო, ამასთან ლამაზი, სტილიზებული ასოებით. წარწერის ქვედა სტრიქონს ნაწილობრივ ეფარება ხატის ჩარჩოს ქვედა მოჭედილობის ფირფიტები. ტექსტი ორგან, პირველ და მეოთხე სტრიქონში, უმნიშვნელოდაა დაზიანებული; მიუხედავად ამისა, მისი სრული სახით აღდგენა მაინც შესაძლებელია:

ქ. დ(ედო)ფ(ალ)ო, [დ(ე)დ(ა)]ო კ(ა)ცთ მ(ო)ყ(უა)რისა ღ(მრთ)ისაო, ყ(ოვლა)დ უბიწოო ქ(ალ)წ(უ)ლო მ(ა)რ(ია)მ, შ(ეიწყალ)ე ს(უ)ლი პ(ა)ტრ(ო)ნი]სა ჩ(ემ)ისა დიდისა ყ(უა)რყ(უა)რ(ე)ს შვილისა ქაიხოსროსა და მე მონა შ(ენ)ი და ყ(ოვლ)ით(უ)რთ უღონო ქმნილი საბრ(ა)ლო ამბროსი. გმ(ა)დლ(ო)ბ, რ(ომელმა)ნ ღირს მყ(ა)ვ უღ(ი)რსი ესე მოჭედ(ა)სა და შემკობასა წ(მიდი)სა ხ(ა)ტისა შ(ენ)ისა პორტიატის(ი)სა. ეჰა, დ(ედო)ფ(ალ)ო, შეი(წირ)ე მცირე ესე ჩემი ც(ო)დვილისა მ(იე)რ კადრ(ე)ბ(უ)ლი და დაიც(ე)ვ ნეშტი ცხ(ო)რ(ე)ბისა ჩ(ემ)ისა უც(ო)დველ(ა)დ და ჟ(ამს)ა ს(ა)წყ(ა)­ლ(ო)ბლისა ს(უ)ლისა ჩ(ემ)ისა გ(ა)ნსლვი­სასა შემეწიე და უჩინო ყ(ა)ვნ ყ(ოველ)ნ(ი)ვე ც(ო)დვ(ა)თა ჩ(ე)მთა (ე)ლით წერილნი და წ(ა)რმადგინე ც(ო)დ(ვ)ილი ს(ა)ყდ(ა)რთა ძისა და ღ(მრთი)სა შ(ე)ნისა დ(იდე)ბ(ა)დ ძისა შ(ენ)ისა და თანა დაუსაბამოსა მ(ა)მ(ი)სა [მის(ი)სა და ყ(ოვლა)დ წ(მიდ(ისა ს(უ)ლისა მისისა, აწ [და] მ(არა)დის და უკ(უნით)ი უკ(უნისამდ)ე, ა(მი)ნ.

შემცველი ცნობების მხრივ თანაგვარი მნიშვნელობისაა ივირონის მონასტრის სააღაპე წიგნში შესული ორი აღაპი (№162 და №163), შესრულებული ვინმე ამბროსის მიერ. ამ აღაპებში ვრცლადაა მოთხრობილი სამცხის ათაბაგის, მზეჭაბუკის (1500-1516) მიერ მისი გარდაცვლილი ძმის, ქაიხოსროს სულის საოხად ათონზე, იერუსალიმსა და სინაზე შეწირულებათა გაგზავნის თაობაზე: „...მე, სავაგლახო, აღზრდილი კურთხეულისა და სულდიდებულისა პატრონის ქაიხოსროსი ამბროსი, წარმომავლინა პატრონმან ძმამან მათმან მზეჭაბუკ სრულიად საბერძნეთად, იერუსალიმს და სინასცა მრავლითა საქონლითა; დაუწყეთ გაცემა ტრაპიზონტით კოსტანტიპოლემდის და კოსტანტიპოლითგან ვიდრე ამა წმიდა მთამდე. და მოვლეთ ყოველნი მთისა ამის მონასტერნი, სადაყუდებულონი და მესენაკენი, და წესისაებრ მოვაჴსენეთ მოსაჴსენებელი და სალოცავი და სრულიად ელადისა და მაკიდონის თემსა, მონასტერთა, მიტროპოლიტთა, ებისკოპოზთა, ხუცესთა, გლახაკთა და ტყჳსუფალთა, ყოველთავე ზედა დიადი გავეცით. ეგრეთვე ჩუენსა ამას მონასტერსა მოვაჴსენეთ ოცდა ხუთიათას ხუთასის ოთმანურისა, ზოგი ფლურად და ზოგი თეთრად. და მამამან და სრულიად კრებულმან მონასტრისამან გააჩინეს და შეგჳკუეთეს სულდიდებულისა პატრონის ქაიხოსროსთვის ყოველთა პარასკევთა მწუხრი, კოლიო და შაბათსა წირვა რასდომიცა მღდელი იყოს და ტრაპეზს შესულა და მისთვის ლოცვა ესე სამარადისო ყოველთა შაბათთა და ერთი აღაპი დღესა მიცვალებისა მისისსა მაის ექუსსა წირვითა, რასდომიცა მღდელი იყოს, ბერძენი და თუ ქართველი, მწუხრი პანაშჳდითა ტრაპეზს შესულითა, შეგჳწყალენთა ზედა მოხსენებითა და სამარადისო ლოცვითა, ვითარცა აღმაშენებელთა მოიხსენებდნენ, და ვინ ესე უდებ ყოს და ესე გაჩენილი მოშალოს და გულსმოდგინებით არა აღასრულოს, ღმერთსა მან გასცეს პასუხი. და შემდეგ: „ეგრეთვე აღზრდილი პატრონის ქაიხოსროსი, ამბროსი დიდად შეეწია ამა მონასტერსა: პორტიატისა ღმრთისმშობლისა ხატი მოჭედა მძიმედ, მისსავე ეკკლესიასა ზედა პირღო აღაშენა და გაამაგრა თოფითა და საუძლურე აღაშენა მისითა აკაზმულობითა და ღომატო მეტოქი მისით წყალობითა აშენდა და ამისთვის გაუჩინეთ ჩუენ მონასტერმან, მამამან და სრულიად კრებულმან ძმათამან ყოველთა სამშაფათთა პორტიატისა ხატის წინაშე წირვა მისის სულისათვის, ტრაპეზს შესულა და მისის სულისა მოხსენება ყოველთა ძმათაგან ვითარცა აღმაშენებელთათჳს წერილ არს. ვინ ესე დააკლოს, ღმერთსა მან გასცეს პასუხი, ამინ“.

მოხმობილი წყაროების მიხედვით ნათელი ხდება, რომ კარის ღმრთისშობლის ხატის მოჭედილობა შესრულდა სამცხის ათაბაგისა და ამირსპასალარის, ყვარყვარე დიდის ძის, ქაიხოსროს გაზრდილის ამბროსის მიერ, მისი ღვაწლით. თავის მხრივ, ამბროსი ყვარყვარეს და ქაიხოსროს გარდაცვალების შემდეგ მზეჭაბუკ ათაბაგის მიერ დიდი სააღაპე ფულითა და ძვირფასი შესაწირავით წარგზავნილ იქნა წმინდა მთაზე, ისევე როგორც იერუსალიმსა და სინაზე.

ვის მიერ და სად უნდა ყოფილიყო შესრულებული ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის მოჭედილობა? ამასთან დაკავშირებით ყურადღებას იქცევს ის ფაქტი, რომ ივირონის მონასტრის ქაიხოსრო ათაბაგისეულ (162-ე) აღაპში, სადაც დაწვრილებით არის ჩამოთვლილი მისი ძმის, მზეჭაბუკის მიერ ამბროსისათვის გატანებული შეწირულებები, არაფერია ნათქვამი პორტაიტისას ხატის პერანგის გამოჭედვისა და საქართველოდან ათონს მისი გაგზავნის თაობაზე. იმავდროულად, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის იმავე ქაიხოსროსეულ აღაპში სხვა მრავალ შეწირულებათა გვერდით აღნიშნულია თვით ვერცხლის ბარძიმისა და თეფშის შეწირვის შესახებაც კი. რაც შეეხება ივირონის მონასტრის ამბროსისეულ (163-ე) აღაპს, მასში ხაზგასმით არის თქმული, რომ იგი დიდად შეეწია მონასტერს და დედაღმრთისას სასწაულთმოქმედი ხატი „მოჭედა მძიმედ“. რაც მთავარია, ხატის შემკობისა და მონასტერში ჩატარებული სააღმშენებლო საქმიანობისათვის ივირონის კრებულმა ამბროსის ყოველ სამშაბათს განუწესა კარის ღმრთისმშობლის ხატის წინაშე წირვა მისი სულის საოხად, ასევე საკურთხეველში შესვლა და მისი სულის მოხსენება ძმობის თითოეული წევრის მიერ „ვითარცა აღმაშენებელთათვის წერილ არს“. ამგვარი პატივი განსაკუთრებით დიდი დამსახურებისათვის იშვიათად თუ მიეგებოდა ვისმეს.

ამბროსის მიერ შეწირულობათა ჩატანა ათონისა და იერუსალიმის ქართველთა სავანეებში მისი მოღვაწეობის მარტოოდენ ერთი მხარეა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი უნდა ყოფილიყო ამ მოღვაწეობის მეორე მხარე - სასწაულთმოქმედი ხატის მოჭედვა, მონასტერში ჩატარებული აღდგენითი სამუშაოები და ახალმშენებლობები. ქაიხოსრო ათაბაგის აღზრდილისა და ყმის მატერიალური შესაძლებლობები, ცხადია, გამორიცხავდა თავად ამბროსის საფასით ასეთი დიდი სამუშაოების შესრულებას. ყოველივე ამის განხორციელება მხოლოდ ათაბაგთა მხრიდან მსხვილი შეწირულების გაღების შედეგად თუ იქნებოდა შესაძლებელია. რაც შეეხება მათს წარგზავნილს ათონზე, მისი დამსახურება ივირონის მონასტრის ძმობის წინაშე და, შესაბამისად, მონასტრის ძმობის მიერ მისთვის მიგებული პატივი მხოლოდ და მხოლოდ უნდა ყოფილიყო შედეგი მისი პრაქტიკული საქმიანობისა.

ხატის მოჭედილობის წარწერის პალეოგრაფია, მისი დახვეწილი კალიგრაფია, რთული სტილიზებული ლიგატურების გამოყენება, ისევე როგორც ტექსტისათვის ნიშანდობლივი მაღალი მჭევრმეტყველური დონე ცხადს ხდის, რომ იგი ქართველი ოსტატის მიერ უნდა იყოს შესრულებული. ყურადღებას იქცევს ის გარემოება, რომ წარწერაში ამბროსი პირველი პირით საუბრობს. ეს ფაქტი იმ მხრივაც არის ანგარიშგასაწევი, რომ ამით საკტიტორო წარწერაში ხაზგასმული მკაფიოებით წარმოჩინდება ჭედური პერანგის მომგებელთა, სამცხის ათაბაგთა კარზე აღზრდილი და მათი ერთგული ქართველი მოღვაწის დიდი დამსახურება აღმოსავლეთის საქრისტიანოში თავისი საკრალურობით გამორჩეული სასწაულთმოქმედი ხატის შემკობის საქმეში. ეს, ყოველივე ზემოთ მითითებულთან ერთად, როგორც ჩანს, უნდა მეტყველებდეს აბროსის უშუალო მონაწილეობაზე ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის მოჭედილობის შექმნაში. სხვაგვარად ივირონში ამბროსისადმი მიგებული გამორჩეული პატივი და ზემოთ დასახელებული ფაქტები ძნელად ასახსნელი იქნებოდა.

აქედან გამომდინარე, არსებობს გარკვეული საფუძველი ვარაუდისათვის, რომ კარის ღმრთისმშობლის ხატის მოჭედილობა ამბროსის მიერ იქნა შესრულებული.

წყაროთა დუმილი ამბროსის მიერ ათონზე ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის პერანგის ჩატანის თაობაზე ფაქტობრივად გამორიცხავს მის დამზადებას სამცხეში; ამ მხრივ ერთადერთი შესაძლო ადგილი თავად ათონის ქართველთ მონასტერია. მიუხედავად ამისა, უთუოა მოჭედილობის მხატვრულ თავისებურებათა წანამძღვრების უშუალო კავშირი სამცხესთან. აქტიური შემოქმედებითი მოღვაწეობის პროცესი, რომელიც ჯაყელთა რამდენიმე თაობის წარმომადგენელთა წყალობით ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე, ფაქტობრივად XIV საუკუნიდან მოკიდებული, ვიდრე XVI საუკუნის შუახანებამდე არ განელებულა, ხუროთმოძღვრების, კედლის მხატვრობისა და ხელნაწერი წიგნის მხატვრული გაფორმების გარდა ოქრომჭედლობაშიც აღიბეჭდა.

როგორ უნდა გავიგოთ ივირონის მონასტრის აღაპისა და უთუოდ მის საფუძველზე ტიმოთე გაბაშვილის მიერ მოტანილი მითითება კარის ღმრთისმშობლის ხატის მძიმედ მოჭედვის თაობაზე? ამ კითხვაზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემა ძნელია თუნდაც იმის გამო, რომ მსგავსი ტერმინი ქართულ წყაროებში, მათ შორის ჭედური ხატ-ჯვრების მრავალრიცხოვან საკტიტორო წარწერებში, არ დასტურდება. ასეთ პირობებში ერთადერთ შესაძლო წინაპირობად უნდა მივიჩნიოთ აღაპის შემდგენლის სურვილი (აღბეჭდილი მოგვიანოდ, XVIII საუკუნის ქართველ მოგზაურთანაც), ხაზგასმული ყოფილიყო ის ფაქტი, რომ ჭედურობით შეიმკო არა სასწაულთმოქმედი ხატის ცალკეული ნაწილები (ამგვარი პრაქტიკა კი ტრადიციულად არსებობდა მთელ სამართლმადიდებლობში), არამედ იგი ერთიანად იქნა დაფარული ოქროცურვილი ჭედური პერანგით. ამასთან დაკავშირებით უნებურად წამოიჭრება მეორე საკითხიც _ იყო თუ არა უფრო ადრე ივერიის ღმრთისმშობლის ხატი მოჭედილი? ის ფაქტი, რომ წყაროებში არაფერია ამაზე თქმული, თავისთავად დამაფიქრებელია. უწინარეს ყოვლისა, ეს ეხება თავად ხატის საკტიტორო წარწერას. მასთან ერთად კი მონასტრის აღაპებს, სადაც უფრო ძველი პერანგის არსებობის შემთხვევაში მოსალოდნელი უნდა ყოფილიყო მითითება ღმრთისმშობლის ხატის ხელმეორედ მოჭედვის ანდა მოჭედილობის განახლების შესახებ. ძველი ქართული ჭედური ხატების საკტიტორო წარწერებში ეს ჩვეული მოვლენაა, მით უფრო გვიანი შუა საუკუნეების განმავლობაში.

ივერიის ღმრთისმშობლის ხატის ძველი მოჭედილობის შესრულების პერიოდის დაზუსტება ძნელი არ უნდა იყოს, თუკი გავითვალისწინებთ, რომ იგი ქაიხოსრო ათაბაგის გარდაცვალების შემდგომ, მისი სულის საოხად წმინდა ადგილებში შეწირულებათა წაღების თანადროულად შეიქმნა. ამის შესაბამისად, თავისთავად ისაზღვრება პერანგის მოჭედვის ქვედა მიჯნა _ 1500 წლის (ქაიხოსროს გარდაცვალების თარიღის) ახლო ხანები. ნათელია ისიც, რომ ამბროსი ათონზე, იერუსალიმსა და სინაზე თავისი აღმზრდელისა და პატრონის აღსრულებიდან მალევე უნდა გაეგზავნათ ზედა ქრონოლოგიურ მიჯნასთან დაკავშირებით ყურადღებას იქცევს ის ფაქტი, რომ მზეჭაბუკ ათაბაგის მიერ წმინდა ადგილებში შეწირულებათა გაგზავნის შესახებ მოგვითხრობს კონსტანტინოპოლის პატრიარქ იოაკიმე I თხზულება, რომლის დაწერა ივარაუდება არაუგვიანეს 1504 წლისა. შესაბამისად, კარის ღმრთისმშობლის ხატის ჭედური პერანგის შექმნის შესაძლო პერიოდი 1500-1504 წლებით უნდა განისაზღვროს.

ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის ხატს არც ამის შემდგომ მოჰკლებია მონასტრის დამფუძნებელთა შთამომავლების ყურადღება. ქართველ მეფე-მთავართა, საეკლესიო მოღვაწეთა და მომლოცველთა მიერ გაღებული შეწირულობები მონასტრის განახლება-გაძლიერებასთან ერთად სწორედ დედაღვთისას სასწაულთმოქმედ ხატზე ზრუნვით იყო განპირობებული. 1680 წელს აშოთან მუხრანბატონის ღვაწლით მონასტერში, კარიბჭესთან ახლოს, ეკლესია აიგო და პორტაიტისა იქ იქნა გადასვენებული. მას შემდეგ, დღემდე ივერიის ღმრთისმშობლის ხატი ამ პატარა ტაძარშია დაბრძანებული.

ზაზა სხირტლაძე