მიშელ კენო
ხატი, მარადისობის სარკმელი
ჩვენს ნარკვევს ლოცვის სიტყვები წავუმძღვაროთ, ლოცვისა, რომელსაც ამბობს
ხატმწერი საქმის დაწყების წინ:
შენ მეუფეო და ღმერთო ყოველთაო, განანათლენ და განაბრძენ სული, გული და
გონება მონისა შენისა და წარმართე ხელი მისი, რათა უცოდველად და ჩინებულად
გამოსახოს ცხოვრება შენი, ყოვლადწმიდისა დედისა შენისა და ყოველთა წმიდათა,
სადიდებლად ყოვლად წმიდისა სახელისა შენისა, სამკაულად წმიდისა შენისა ეკლესიისა და
მისატევებლად ცოდვათა ყოველთა სულით თაყვანისმცემელთა და სასოებით ამბორისმყოფელთა
წმიდათა ხატთა შენთათა, ვითარცა პირველსახეთა შენთა. ამინ.
შესავალი
ხატი ახლა მოდაშია. ეს არაა გასაკვირი - მას ხომ ჩვენს ცივილიზაციაში
მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია. კერძო კოლექციებში ყოველ წელს სულ უფრო მეტი ხატი
ჩნდება. მაგრამ ამ მიდრეკილების უკან მორწმუნეებსა და ურწმუნოებს სხვადასხვა
მოტივები უდგას.
ურწმუნოები ხატში ხელოვნების ნიმუშს ხედავენ, რომელსაც დიდი ესთეტიკური
ღირებულება გააჩნია, ზოგიერთისთვის ხატი - ეგზოტიკაა, რომელიც ხიბლავს მაყურებელს
თავისი უცნაურობით. მართლმადიდებლობით
დაინტერესებული მორწმუნეები ხატში სულიერი სახის მოვლენას ხედავენ. მიუხედავად
ყოვლისა, დასავლეთის ქრისტიანთა უმრავლესობა უგულებელყოფს ხატში დაუნჯებულ
სიმდიდრეს. ხშირად ეს გამოწვეულია მუდმივად განახლებად ხატმებრძოლურ
განწყობილებებით, ან კიდევ კეთილზნეობრივი, მაგრამ არასწორად მიმართული
წარმოსახვით. ნიშანდობლივია, რომ ახალგაზრდობა ცდილობს უკეთ გაეცნოს ხატებს, თუმცა
გულუბრყვილობა იქნებოდა, რომ ამ მოვლენაში წარმავალი მოდის გავლენა არ შეგვენიშნა.
თუ, ეს მაინც გულისხმაა, ჭეშმარიტების შემეცნების ცდა? რადგან, სანამ ხატის
სილამაზეს დაინახავ, მასში ჭეშმარიტება უნდა შეამჩნიო. ხატი ჯერ გულს ეხება და
მხოლოდ ამის შემდეგ გონებას. ჩვენს დროში, როდესაც სახეზე არ გენდობიან, როცა
გრძელდება რასობრივი დისკრიმინაცია, როცა ხალხს სურს ნამდვილი ურთიერთობები,
ხატწერული სახეები, რომელნიც ბრწყინავენ არაამქვეყნიური ნათებით, სვამენ ჩვენს
წინაშე გარკვეულ საკითხებს. ისინი მეტყველებენ ღმერთზე - მაგრამ ადამიანზეც.
მაშ
ასე, ჩვენი თემაა - ხატი, მაგრამ მისი განვითარების სრულყოფილი განხილვა ცდება ამ
მცირე გამოკვლევის ჩარჩოებს. ავტორის ჩანაფიქრია, გააცნოს ხატები მათ, ვისაც
აინტერესებს. ქრისტიანული იკონოგრაფიის შესახებ მცირე ისტორიული შესავლის შემდეგ,
ჩვენ განვსაზღვრავთ ტერიტორიებს, რომლებზეც წარმოიშვა ხატწერა და დაიკავა
დღევანდელი ადგილი აღმოსავლეთის ეკლესიაში. რა თქმა უნდა, ხატწერის შესწავლა
მოითხოვს გარკვეულ შედარებას დასავლეთის რელიგიურ ხელოვნებასთან, აგრეთვე, ფერწერის
დეტალურ ანალიზს, სიტყვისა და გამოსახულების ურთიერთზემოქმედების თავისებურებების
განხილვას. რამდენიმე ხატის ანალიზის ლოგიკურ შედეგს წარმოადგენს დამასრულებელი
ნარკვევი - საღვთისმეტყველო მსჯელობა ხატის შესახებ. სილამაზის სიყვარული - (ბერძ.
ფილოკალია) აღგვავსებს სიხარულით. სილამაზე ანთია ღმრთის გამოხედვაში, რომელიც
ეხება სამყაროს ღმრთაებრივი ენერგიებით. მხოლოდ ღმრთით გვეძლევა ჩვენ ყოველი საგნის
სილამაზის აღმოჩენა. უნდა შეხვიდე მდუმარებაში და განმარტოვდე საკუთარ გულში, რომ
გაიგო შინაგანი სამყაროს ფერისცვალების გულის ვიბრაცია.
ეს მცირე ნაშრომი ეძღვნება ყველას, ვისაც ატყვევებს ეს სილამაზე, მოგვითხრობს
„ჭეშმარიტად ხილულ ჰუმანიზმზე“. განა ყოველი ხატი არ მეტყველებს ღმერთზე, რომელიც
გახდა კაცი, რათა ადამიანს განღმრთობა შესძლებოდა?
როდესაც ხატს ხელოვნების ნიმუშამდე დაიყვან, შეუძლებელია მისი მთავარი ფუნქციის
დანახვა. ხატი, როგორც „ღვთისმეტყველება ფერებში“, აცხადებს და ფერში ხორცს ასხამს
იმას, რასაც სახარება აცხადებს სიტყვით. ამგვარად იგი წარმოადგენს ღმრთაებრივი
გამოცხადებისა და ჩვენი ღმერთთან ერთობის ერთ-ერთ ასპექტს. ღვთისმსახურებისათვის
ტაძარში შეკრებილი მართლმადიდებელი მორწმუნეები ხატებისა და ლოცვების მეშვეობით
უკავშირდებიან ზეციურ ეკლესიას.
გამოჩენილი ღვთისმეტყველი მამა სერგი ბულგაკოვი თავის მნიშვნელოვან ნაშრომში
„მართლმადიდებლობა“ - ხაზს უსვამს: „მსოფლიოს ქრისტიანობის ყოველ ისტორიულ
განშტოებას თავისი განსაკუთრებული ნიჭი ახასიათებს: კათოლიკობას - ორგანიზებულობისა
და ძალაუფლების გატარების ნიჭი, პროტესტანტობას - საყოფაცხოვრებო და ინტელექტუალური
მართლწესრიგის ეთიკური ნიჭი, მართლმადიდებელ ხალხებს კი - სულიერი სამყაროს
გონიერი სილამაზის ჭვრეტის ნიჭი“.
ამგვარად, ხატი არის მართლმადიდებლობის გამომხატველი და, რადგან საეკლესიო
გადმოცემა სიტყვით გადმოიცემა, ჩვენც სიტყვით უნდა განვსაზღვროთ, რა არის ხატი.
ერთი შეხედვით, ტერმინი „ხატი“ საკმაოდ შეთვისებულია. მისი განსაკუთრებული
გავრცელება XVIII ს. ხდება. ჩვენს დროში, ეკლესიის აღორძინების იმედით, იგი უკვე
ყველგან გამოიყენება. რადგან პრობლემა არსებობს, იგი უნდა გადაწყდეს. გარდა ამისა,
ჩვენი დასავლური მენტალობა მუდამ ცდილობს, დაიყვანოს ხატი რელიგიურ გამოსახულებამდე
- რომაულ-კათოლიკური გაგებით - რაც უბრალოდ მცდარია, ცნებათა ამგვარ აღრევას ხშირად
მივყავართ ხატის სპეციფიკის უარყოფამდე.
ჩვენი ნაშრომის თემაა - სრული, დამოუკიდებელი სამყარო. ხატწერა წარმოიშვა
ბიზანტიაში და საბოლოოდ ჩამოყალიბდა V საუკუნეში. ბიზანტიის იმპერია 1453 წელს
დაეცა. მართლმადიდებელ ხალხებთან ერთად ხატწერამ გაიარა უზარმაზარი გზა დროსა და
სივრცეში.
ხატი მჭიდროდაა დაკავშირებული ქრისტიანული აზროვნების ევოლუციასთან, ამის მრავალი
მაგალითი კატაკომბურმა ხელოვნებამ დაგვიტოვა. ქრისტოლოგია (სწავლება ქრისტეზე),
ხატმებრძოლეობა, პნევმატოლოგია (სწავლება სული წმიდის შესახებ) - ყოველივე ეს
აისახა ხატებში, რომლებიც აიგება კანონების შესაბამისად, რაც თავისებური ზღუდეებია,
რომლებსაც მათი საღვთისმეტყველო ფუნქციისათვის აწესებს ეკლესია.
სამყაროს კონცეფციის გამომხატველი ხელოვნება, გარკვეულ ენას წარმოადგენს, თანაც,
ზედმიწევნით დამუშავებულ ენას. რომ გაიგო ხატის ენა, მხოლოდ ადამიანს კი არ უნდა
იცნობდე, არამედ ამ ენის სინტაქსიც უნდა გესმოდეს. ხატის ხელოვნება გაცილებით უფრო
მეტად, ვიდრე სხვა ყველაფერი, ითვალისწინებს ხილულიდან უხილავზე გადასვლას. სწორედ
ამისკენ მიისწრაფიან მისი ფაქიზი და რთული სტრუქტურები. თუ ამ სტრუქტურებს მოიშორებ
- ტექსტის არსებით ელემენტებს მოაკლდები. ამგვარად, ხატის გაგება შესაძლებელია
მხოლოდ მისი სრული სახით.
აქ საუბარია არა მხოლოდ ხატის ესთეტიკურ სილამაზეზე! ხატის სილამაზეს ხომ შინაგანი
არსი აქვს, მისი წყარო - არქეტიპია (პირველსახე). ცხადია, ეს სილამაზე ესთეტიკასაც
განეკუთვნება, რადგან ხატის არსის შეცნობა შინაგანი ნათელით აღავსებს მაცქერალ
ადამიანს. იგი აძლევს ადამიანს შესაძლებლობას, შეიცნოს ნათელი, რომელიც თვით
ღმერთია (ინ. 1,9; 8,12), რათა განწმენდილი ხედვით იხილოს თაბორის ნათლის სისპეტაკე,
რომელიც ფერს უცვლის მატერიას.
I. სათავეები
1. ხატის წარმოშობა და განვითარება
ამ მცირე ნარკვევის ავტორის მიზანი არ არის ხატის ისტორიის დაწერა.
თაყვანისცემისათვის განკუთვნილი გამოსახულების სახით ხატი საბოლოოდ დამკვიდრდა V
ს-ის I ნახევარში. ამის საბაბი გახდა ღვთისმშობლის ხატის (ოდიგიტრია) გადაბრძანება
კონსტანტინეპოლში, რომლის ავტორობასაც მიაკუთვნებენ ლუკა მახარებელს. შეიძლება
ვიკამათოთ დაწერა თუ არა მან ერთი, ან რამდენიმე ღვთისმშობლის ხატი, მაგრამ ის
ერთადერთი მახარებელია, რომელმაც მოგვითხრო მის შესახებ დაწვრილებით. ის ითვლება
პირველ ხატმწერად და უეჭველად დაგვიტოვა პირველი ხატი - „სიტყვიერი“ ხატი, გვიჩვენა
რა ღვთისმშობლის შინაგანი სახე.
ხატწერის ხელოვნება, რომელიც ღვთისმეტყველებაში დაიბადა, მდიდრდებოდა საუკუნიდან
საუკუნეში - კატაკომბების დროსაც, მსოფლიო კრებების დროსაც და ხატმებრძოლთა
პერიოდის განმწმენდელი შედეგების დროსაც, როდესაც თავის ორბიტაში შემოიკრიბა
ეკლესიის მრავალი ცნობილი მამა, ისეთი როგორიცაა წმ. ბასილი დიდი, წმ. იოანე
დამასკელი, წმ. თეოდორე სტუდიელი და სხვ. ხატწერა წარმოიშვა ელინური, რომაული და
ქრისტიანული კულტურების სინთეზის შედეგად, ახალი (ბიზანტიური) კულტურის წიაღში,
რომელმაც იარსება ათასწლეულზე მეტ ხანს (330-1453).
რომაელთა ხელოვნებამაც მოიგო ბიზანტიური გავლენის გამო და, თუმცა, სლავური
ქვეყნების კულტურა არ შედის ბიზანტიურში, მაგრამ მათი ხელოვნებაც არ განვითარდებოდა
ჰარმონიულად, ამ განმსაზღვრელი გავლენის გარეშე.
იგივე სული და იგივე ტექნიკა, რომელიც ვლინდება როგორც თვითონ იმპერიაში, ისე
საკმაოდ შორს, მის საზღვრებს გარეთაც, გვაძლევს უფლებას, ვილაპარაკოთ გარკვეულ
ბიზანტიურ მთლიანობაზე, თუმცა, ამავე დროს ვაღიარებთ ამ ხელოვნების სხვადასხვა
ეროვნული ნაირსახეობის არსებობასაც.
სანამ გადავალთ უშუალოდ პირველ ქრისტიანთა ხელოვნების განხილვაზე, უნდა გადავხედოთ
წარსულს, რათა უკეთ გავერკვეთ ხატწერის ევოლუციაში.
იუდაიზმი
ღვთაების ყოველგვარი გამოსახულების უარყოფა იუდაიზმში მოსეს სჯულს ეფუძნება (გამ.
20,4). ქერუბიმთა გამოსახულება აღთქმის კიდობანზე არ არღვევდა ამ მცნებას, რადგან
შესრულებული იყო ღვთის ნებით (გამ. 25,18-22). კერთპაყვანისცემის შიშთან ერთად
იუდაიზმში არსებობდა საკმაოდ ფართო შემწყნარებლობაც.
ამის შთამბეჭდავი მტკიცებაა III საუკუნის ფრესკები რომლებიც ამშვენებენ სინაგოგის
კედლებს დურა-ევროპოსში პატარა ქალაქში ევფრატის დასავლეთ ნაპირზე. ეს არის ძველი
აღთქმის სიუჟეტზე შექმნილი უძველესი და უდიდესი ფრესკათა ანსამბლი. მათში კვალიც კი
არ არის ღმრთის გამოსახულებისა, თუ არ ჩავთვლით ტაძარსა და აღთქმის კიდობანს, რომლებიც მისი
მყოფობის მატარებელნი არიან, თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანულსა და
სინაგოგურ კულტებს შორის გარკვეული კავშირის გავლება სრულიად მართებულია,
დასკვნების გაკეთება მათ იკონოგრაფიულ მსგავსებაზე უნდა მოხდეს დიდი სიფრთხილით.
ბერძნები
ღმერთების ჭვრეტამ ბერძნები უაზრობამდე და სიბრმავემდე მიიყვანა. ფილოსოფოსები
აკრიტიკებდნენ ქანდაკებათა კულტს. ბერძნულად სიტყვა εικών (ხატი), ეტიმოლოგიურად
უახლოვდება სიტყვა ειδολον (კერპი).
რომაელები
ბერძნებიც ეთაყვანებოდნენ თავისი მმართველების პორტრეტებს, მაგრამ მათმა
მიმბაძველმა რომაელებმა შექმნეს ახალი, ჩვენთვის საინტერესო, ტრადიცია. მთელს
იმპერიაში მიმოფანტული, მმართველ იმპერატორთა პოტრეტები იურიდიულ მნიშვნელობას
იძენდა. პორტრეტების ყოფნა უტოლდებოდა თვით იმპერატორის დასწრებას. ნებისმიერი
დოკუმენტი, რომელიც მოიწერებოდა პორტრეტის წინაშე, ღებულობდა იგივე მნიშვნელობას,
რაც თვით იმპერატორთან ხელმოწერილი დოკუმენტი. გასაკვირი არ არის, რომ ქრისტიანები
იყენებდნენ მათ გარემომცველ სტილს. განსხვავება მხოლოდ სულში იყო.
კატაკომბები და პირველი ქრისტიანები
ქრისტიანული ხელოვნება კატაკომბებში აღმოცენდა. იგი გაჩნდა იმ დროს, როცა
ხელოვნება, რომელიც მიისწრაფოდა ადამიანის სხეულის ფორმისა და მოცულობისკენ,
შეცვალა თავისებურმა ექსპრესიონიზმმა. სულის მოძრაობათა ფერწერული გამოსახვის ახალი
ძიება საუკეთესოდ პასუხობდა პირველ ქრისტიან მხატვართა მისწრაფებებს. კატაკომბები
პირველ რიგში მიწისქვეშა საფლავები იყო, სადაც ქრისტიანები მიდიოდნენ თავიანთ წმიდა
მიცვალებულთა თაყვანისსაცემად.
 |
|
სამი ყრმა ცეცხლოვან ღუმელში.
პრისკილას კატაკომბის ფრესკა |
რადგან ქრისტიანობა დევნაში იყო, იგი მოითხოვდა თავის მიმდევართა დიდ მსხვერპლს.
აქედანაა ხატების თემატიკა, რომელიც მოგვითხრობს თავის მოწამეებზე, ხოლო თუ
სიუჟეტი ძველი აღთქმიდან იყო, მოგვითხრობდა ღვთის შეწევნაზე თავისი ერისთვის: ნოე,
აბრაამი, ეგვიპტის ფარაონი, მოსე, რომელიც კვერთხით აღმოაცენებს წყალს კლდიდან და ა.შ. ხშირად გვხვდება ძველი აღთქმის სცენები, რომლებიც გამოსახავენ სამ ყრმას
ცეცხლოვან ღუმელში, დანიელს, რომელიც იცავს გარყვნილი მოხუცების მიერ მრუშობაში
დადანაშაულებულ სუსანას. ქრისტიანი მხატვრები ფართოდ იყენებდნენ თავისი დროის
წარმართული წარმოსახვის წყაროებს. ასე, მაგალითად: ანტიკურ დროს დიდ დაფასებაში
იყვნენ ფილოსოფოსები. იმ დროის მრავალი ნაწარმოები გამოსახავდა ნახევარ წრეზე
მჯდომარე ბრძენკაცებს (ეს მოტივი აისახება სულთმოფენობის ხატზე, სადაც ასე არიან
განლაგებული მოციქულები), ერთი მათგანი კი ასწავლის დანარჩენთ. ქრისტიანობამ ძალიან
სწრაფად აითვისა და გადაამუშავა ეს ნიმუშები. ასე გახდა სიბრძნე - ქრისტე, უდიდესი
ფილოსოფოსი. აღმოსავლეთში ყველაზე მიღებულ ამ სიუჟეტს მიეძღვნა „აია სოფია“ (ბერძ.
„წმიდა სიბრძნე“), იუსტინიანე I მიერ 537 წელს კონსტანტინეპოლში აგებული ტაძარი,
რომელიც აღმოსავლეთის ქრისტიანობის გული იყო, თურქების მიერ 1453 წელს
კონსტანტინეპოლის დაპყრობამდე, რომლებმაც იგი მეჩეთად აქციეს.
ასე რომ, ქრისტიანებმა აითვისეს და გადაამუშავეს წარმართული სიმბოლიკა. წელიწადის
დროთა განახლება გახდა მკვდრეთით აღდგომის სიმბოლო. ფარშევანგი, მტრედი, პალმა და
ბაღი გვახსენებს სამოთხეს.
მაგრამ ქრისტიანობა არ შემოიფარგლება მზა სიმბოლიკის მარტივი ათვისებით, ჩნდება
ახალი სიმბოლოებიც, განსაკუთრებით II საუკუნეში. ასე მაგალითად, მოგვთა თაყვანისცემა
განასახიერებს წარმართთა მოქცევას ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე, პურის გამრავლება -
საიდუმლო სერობას, ვაზი - მონათლულში ღვთიური სიცოცხლის საიდუმლოებას.
ეს ხელოვნება, რა თქმა უნდა, ატარებდა დიდაქტიკურ ხასიათს, ქრისტიანი მხატვრები
ცდილობდნენ შეენარჩუნებინათ, გაეძლიერებინათ და განევითარებინათ ახალმოქცეულთა
რწმენა. სიმბოლოთა ენა იძლეოდა საშუალებას ამეტყველებულიყო ის, რასაც სიტყვით ვერ
გამოთქვამდი. მტრულად განწყობილი წარმართული სამყაროს გარემოცვაში სიმბოლოები
გარკვეული საიდუმლო კოდის როლს ასრულებდნენ, რომელსაც ნელ-ნელა უხსნიდნენ
კათაკმევლებს. დევნისა და წაბილწვის შიშით პირველი სამი საუკუნის განმავლობაში
ჯვარს ძირითადად გამოსახავდნენ როგორც ღუზას, სამთითს, ან უბრალოდ, როგორც ქრისტეს
სახელის ბერძნულ მონოგრამას (
), ყველაზე გავრცელებულ და მნიშვნელოვან სიმბოლოდ,
რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული III ს-ში, იყო თევზი, ძველად თევზი სიუხვის
სიმბოლოდ ითვლებოდა, მოგვიანებით რომაელებში ეზოთერიზმის (ფარული, საიდუმლო)
სიმბოლო გახდა. ქრისტიანობაში იგი სარწმუნოების სიმბოლოს მოკლე ფორმულად იქცა,
ბერძნული სიტყვა ΙΧΘΥΣ (თევზი), რომელიც ხუთი ასოსაგან შედგება, წარმოადგენს
შემდეგი ფრაზის აბრევიატურას „'Ιησόυς Χριστός Θεού
'Υιός Σοτήρ“, რაც ნიშნავს „იესო ქრისტე, ძე ღვთისა, მაცხოვარი“.
ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ ეს სიმბოლო ყველგან გამოიყენებოდა, რაზედაც ამბობს
კლიმენტი ალექსანდრიელი (+215). „ჩვენი ბეჭედი უნდა მოირთოს მტრედით, ან თევზით,
ან გემით, ან ლირით, როგორც ამას პოლიკარპე აკეთებდა, ან ღუზით...“ („პედაგოგი“
III, 11,59,2).
იმდროინდელი ქრისტიანული სიმბოლიკის თემატური და სტილისტური ერთიანობა სრულიად
გასაგებია, მაშინ ხომ იტალიის, ჩრდილოეთ აფრიკის, ესპანეთისა და მცირე აზიის
ადგილობრივ ეკლესიებს შორის ძალიან მჭიდრო კავშირები არსებობდა.
ქრისტიანობის გამარჯვება
312 წელს კონსტანტინეს მაქსენციუსზე გამარჯვების შედეგად, რომელიც ქრისტე
ღმერთის წყალობით მოხდა, 313 წელს ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგია გახდა და მსოფლიო
არენაზე გამოჩნდა. ქრისტიანული ხელოვნება გამოვიდა კატაკომბებიდან წარმართული
ტრადიციის სიუჟეტებით გამდიდრებული. ეს ძალზედ ამაღელვებელი იყო! ქრისტიანებს
დაუბრუნეს ჩამორთმეული ქონება. მხატვრები, რომლებიც ადრე მალულად წერდნენ, იწყებენ
ახალი რელიგიისათვის ოფიციალურ მსახურებას. მორწმუნეთა განათლებასა და წარმართთა
მოქცევაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა არა მხოლოდ დეკორატიული ხელოვნება და
არქიტექტურა, არამედ ფერწერაც. იმპერატორების მიერ ახალი რელიგიის მიღებამ მასიური
მოქცევა გამოიწვია ქრისტიანობაზე. კონსტანტინე დიდმა გასცა განკარგულება,
აეშენებინათ მშვენიერი ტაძრები. მის მაგალითს მრავალი მეცენატი მიჰყვა. მორწმუნეებს
სურდათ ენახათ ტაძრებში წმიდა ნაწილები და რელიქვიები, რომლებიც წმინდანებს
უკავშირდებოდა, ხოლო დაახლოებით IV საუკუნიდან ეკლესიამ დააკანონა ხატწერა, რითაც
განამტკიცა იმ დროისათვის არსებული ტრადიცია. ხატები იძლეოდნენ საშუალებას
შენარჩეუნებულიყო მათზე გამოსახულთა ხსოვნა და მათთვის პატივის მიგება, თუმცა ამან
გამოიწვია გარკვეულ ეპისკოპოსთა მძლავრი ოპოზიცია.
კონსტანტინეპოლი 330 წელს გამოცხადდა იმპერიის ახალ დედაქალაქად და საუკუნეების მანძილზე წმიდა ქალაქად იქცა, რომელშიც
ყოველდღიური საერო ცხოვრება საკრალურ სფეროს ერწყმოდა. ბიზანტიის რომეელი
იმპერატორების პრესტიჟს IV ს-ში შეესაბამებოდა ქრისტეს ახლებური გამოსახულება, არა
ფილოსოფოსის ან მეცნიერის სახით, არამედ ახალგაზრდა სასიამოვნო გმირის სახით,
რომელიც ბასილევსის (იმპერატორის) ტახტზე იყო დაბრძანებული. უნდა აღინიშნოს, რომ
ქრისტეს სამყაროს მეუფედ აღიარებამ, ხოლო იმპერატორის - მის ამქვეყნიურ
წარმომადგენლად გამოცხადებამ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ღრმა კავშირი
დაამყარა, თუმცა ეს გარკვეულ უთანხმოებათა გარეშე არ ხერხდებოდა. იმპერატორი თავისი
იმპერიისა და მასში მცხოვრები ყოველი ადამიანის აბსოლუტური მმართველი გახდა.
ქრისტეს გამოსახულებებს თაყვანს სცემდნენ ბასილევსის პორტრეტებთან თანასწორად.
ასეთი კულტის მკაფიო მაგალითია - კონსტანტინეპოლის კურთხევის ცერემონიალი.
იმპერატორს ზარ-ზეიმით დაატარებდნენ პროცესიით
ქალაქის ქუჩებში, ხალხი
კი მისი მოახლოებისას
მუხლებზე იჩოქებდა. ამაში ჩანს წარმართობის
აშკარა მემკვიდრეობა: იმპერატორმა, რომელიც ცნეს ქრისტიანობის მფარველად (თუმცა საბოლოოდ ის მხოლოდ სასიკვდილო სარეცელზე მოექცა), არ უარყო თავისი პიროვნების
კულტი. თუმცა, ნელ-ნელა,
თანმიმდევრულად ის თაყვანისცემა, რომელიც აღევლინებოდა იმპერატორის მიმართ ქრისტეს თაყვანისცემისკენ ინაცვლებდა.
იუსტინიანე დიდი
ბიზანტიას სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა აღმოსავლეთსა და დასავლეთს
შორის. იგი ინარჩუნებდა მეზობლებთან მრავალფეროვან კულტურულ კონტაქტებს, მათ შორის
ქრისტიანული ხელოვნების სფეროშიც, რომელიც წარმოიქმნებოდა ფართომასშტაბიანი
სინთეზის შედეგად. წმიდა გამოსახულებები, რომლებიც ადრეც არსებობდა, საბოლოო სახით
დიდი რომის უკანასკნელი იმპერატორის - იუსტინიანეს დროს (527-565) ჩამოყალიბდა.
სწორედ მისი მმართველობის დროს, რომელსაც „ოქროს საუკუნე“ ეწოდა, ბიზანტიურმა
სამყარომ საბოლოო, რომისგან განსხვავებული სახე მიიღო. მისი იმპერია თითქმის მთელ
ხმელთაშუა ზღვის აუზს მოიცავდა და მიზნად დასახული ჰქონდა პოლიტიკური და რელიგიური
ერთობა. „აია სოფია“ და კონსტანტინეპოლის, იერუსალიმის, რავენისა და სხვა ქალაქების
ტაძრები მოწმობენ იმ ეპოქის სულიერების სიდიადეზე. ეგონ სენდლერის თანახმად,
წმიდა გამოსახულებებმა ალექსანდრიისა და ბერძნული ქალაქების გავლენით მიიღეს
ჰარმონიულობა და შინაგანი რიტმიკა, ხოლო აღმოსავლეთიდან - იერუსალიმსა და
ანტიოქიიდან აითვისეს გამოსახულების ფრონტალურობა და ნახატის რეალიზმი, ხანდახან კი
- ზედმეტი ნატურალიზმიც.
ხატზე გამოსახულის სახელის წარწერის გაკეთება წარმართული ტრადიციიდან დამკვიდრდა.
ეგვიპტე
ძალზედ საინტერესოა, ენკაუსტიკის ტექნიკით შესრულებული (საღებავი ცვილის ფუძით),
III
საუკუნის ეგვიპტური სამარხების პორტრეტების შედარება სინას მთის წმ. ეკატერინეს
მონასტერში დაცულ VI-VII ს-ის ხატებთან, რომლებიც იმავე ტექნიკითაა შესრულებული.
მუმიის თავზე დამაგრებული მიცვალებულის პორტრეტი, რომელსაც ხანდახან წარწერებიც
ახლავს, მისი იდენტიფიკაციისთვის იყო საჭირო. არსებობს მონაცემები, რომ ეს
პორტრეტები, რომლებიც ძირითადად ფაიუმშია აღმოჩენილი, მიცვალებულის სისოცხლეშივე
იწერებოდა და მის სამახსოვროდ სახლში ინახებოდა. ალექსანდრიელმა ქრისტიანებმა,
რომლებიც მარკოზ მოციქულმა მოაქცია დაახლოებით 70 წელს, ბუნებრივია გადაიღეს ეს
წესი თავისი განდეგილებისა და მოწამეების საფლავებზე. ამისი მკაფიო მაგალითია -
ერთ-ერთი ძველი ხატი, რომელზეც გამოსახულია მონასტრის წინამძღვარი მინა, თავის
მფარველ ქრისტესთან ერთად.
ხელთუქმნელი ხატი
 |
|
მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი |
რომაული და ეგვიპტური მემკვიდრეობის გარდა ხატს სათავე დაუდო კიდევ ერთმა
ტრადიციამ, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა მისი შემდგომი განვითარებისათვის.
საუბარია ხატზე „Αχειροποιητε“ („ადამიანის ხელით შეუქმნელი“), რომელიც,
გადმოცემით, ქრისტემ ედესის მეფე ავგაროზს გაუგზავნა. გადმოცემის თანახმად, კეთრით
დაავადებულმა მეფემ ისურვა, რომ ქრისტეს მოენახულებინა იგი. ამიტომ გააგზავნა
მასთან თავისი კარისკაცები, რომლებმაც მოძებნეს იგი პალესტინაში ქადაგების დროს.
იესომ იცოდა, რომ მოახლოებული იყო მისი ვნებისა და ჯვარცმის ჟამი, რის გამოც ვერ
შეძლო მეფის სურვილის შერულება. ამის მაგივრად მან სასწაულებრივად აღბეჭდა თავისი
სახე ტილოზე, რომელიც გაუგზავნა ავგაროზს, რითაც შექმნა პირველი ხატი, სხვა
დანარჩენი ხატების პირველწყარო და საფუძველი. ამ ამბავთან თვალნათელ პარალელს
წარმოადგენს გადმოცემა წმიდა ვერონიკას მანდილის შესახებ, რომელზეც იესომ ასევე
აღბეჭდა თავისი სახე. სხვათა შორის, თვით სახელ ვერონიკას მნიშვნელობაა: ნამდვილი
ხატი.
დახვეწილი კვლევის მეთოდები იძლევიან საშუალებას, მივაგნოთ გამოსახულების კვალს
განთქმულ ტურინის სუდარაზე, რომლის საიდუმლოც ვერ ახსნეს ბოლომდე, რადიონახშირბადური
ანალიზის გამოყენებით ჩატარებულმა, უკანასკნელმა გამოკვლევებმაც კი. ძნელია უარყო
ის დიდი მსგავსება, რომელიც შეინიშნება სუდარაზე აღბეჭდილ გამოსახულებასა და
ხელთუქმნელ ხატს შორის. განსაცვიფრებელი და არაჩვეულებრივი დამთხვევაა!
პირველი ოფიციალური მოხსენიება ამ ხატის შესახებ და მისი მნიშვნელობის შესახებ
იმხანად ასახულია 691-692 წწ. ტრულის კრების საქმეებში (82 კანონი, მანსი XI, კოლ.
960). კანონი მოითხოვს, რომ ხატმწერებმა არ გამოსახონ ქრისტე სამბოლურად კრავის
სახით, როგორც ადრე, არამედ წარმოაჩენდნენ მის ადამიანურ ბუნებას, მის ხორცშესხმას,
რომლითაც მან იხსნა წუთისოფელი.
ტერმინი „εικων“ - „ხატი“, უკეთესია გამოვიყენოთ იმ ეპოქასთან მიმართებაში, როცა წმიდა გამოსახულება გახდა მთელი ეკლესიის თაყვანისცემის
საგანი.
მაგრამ VIII ს-ის დასაწყისისთვის ხატთაყვანისცემა გადაჭარბებულ ფორმებს იღებდა.
მაგალითად, ბიზანტიაში ზოგიერთი მორწმუნე ევქარისტიულ პურს ხმევამდე ხშირად ხატს
ადებდა ხოლმე. ეს ჩვეულება მკაცრად იგმობოდა.
ხატმებრძოლეობა
ხატების თაყვანისცემისადმი წინააღმდეგობა, რომელსაც მხარს უჭერდა იმპერიის
აღმოსავლეთიდან მომდინარე ებრაული და ისლამური გავლენა, VIII საუკუნემდე კამათის დონეზე
რჩებოდა. მაგრამ დადგა დრო, როცა მან დიდი მასშტაბები მიიღო. ამ აფეთქებას დასაბამი
ბიზანტიის იმპერატორმა ლეონ III ისავრიელმა დაუდო. იმპერატორს მიაჩნდა, რომ
გამოსახულებები არ უნდა ქცეულიყვნენ თაყვანისცემის საგნად, რის გამოც გაილაშქრა
იესოს და წმიდანთა ხატების წინააღმდეგ. უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს კრიზისი იყო
დაკავშირებული, აგრეთვე, უამრავ, არც ისე თვალხილულ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ
ფაქტორთან.
ხატმებრძოლეობის კრიზისმა კულმინაციას 720-754 წლებს შორის მიაღწია. 754 წელს
კონსტანტინოპოლის მახლობლად იერეიში ჩატარებულმა კრებამ აკრძალა ნებიბმიერი
რელიგიური გამოსახულება. აკრძალვას ეძლეოდა მოტივაცია დებულებით, რომ ქრისტეს
საიდუმლოება მოიცავს თავის თავში ღვთიურ და კაცობრივ ბუნებას, რომელიც ჰიპოსტასურ
ერთიანობაშია. ღვთაება შთანთქავს კაცობრივ ბუნებას, რის შედეგადაც ხატი ცრუ
გამოსახულებად იქცევა.
მიუხედავად იმისა, რომ რომის პაპმა გრიგოლ III, 731 წელს რომში მოწვეულ კრებაზე,
განკვეთა ხატმებრძოლები, ხატთა თაყვანისცემის წინააღმდეგ ბრძოლამ ხატების მასიური
განადგურების ხასიათი მიიღო, რომლებსაც ყრიდნენ ეკლესიებიდან და სახლებიდან. სატთა
თაყვანისმცემლებს, მათ შორის ბერებსაც, რომელთა დაშინებაც ვერ შესძლეს, ერეტიკოსებად
თვლიდნენ, აპატიმრებდნენ, საპყრობილეებში ამწყვდევდნენ და აწამებდნენ. მათ მონასტრებს
არბევდნენ, ხოლო მიწებს და მამულებს ართმევდნენ.
ერთხელ იმპერატორთან ერთი ნიკომიდიელი ბერი მიიყვანეს. „სულელო ბერო, ნუთუ არ იცი,
რომ ყველას შეუძლია ფეხქვეშ გათელოს ქრისტეს ხატი ისე, რომ იგი არ შეურაცხჰყოს?“ -
დამცინავად მიმართა იმპერატორმა. ბერმა პასუხად იმპერატორის გამოსახულებიანი მონეტა
ძირს დააგდო და უთხრა: „ესეიგი მეც შემიძლია ფეხებით გავთელო ეს მონეტა ისე, რომ
შენ არ შეურაცხგყო!“ დაცვამ შეიპყრო ბერი და საკვდილით დასაჯა იმპერატორის
გამოსახულების შეურაცხყოფისათვის.
ამ ახალმა მწვალებლობამ და საიმპერატორო ხელისუფლების ნებისმიერი გამოვლინების სრულმა უგულვებელყოფამ იტალიის პროვინციებში მცხოვრები ხატთა თაყვანისმცემლების
მხრიდან დააჩქარა იმპერიის დაცემა და თავის თავში შეიცავდა მისი საბოლოო დაცემის
მარცვალს.
787 წლის ნიკეის მეორე კრება (მეშვიდე მსოფლიო კრება, რომელმაც დაადასტურა წინა
კრებების დადგენილებები) გადამწყვეტი აღმოჩნდა. მისი მეშვეობით სატთა
თაყვანისმცემლებმა მოიგერიეს ხატმებრძოლთა შემოტევა და საღვთისმეტყველო
არგუმენტაციით დაიცვეს ხატთა თაყვანისცემა. მათი გამარჯვება ნიშნავდა ხატთა
თაყვანიცემის აღდგენას, რამაც გამოიწვია ძალადობის ბოლო აფეთქება IX ს-ის დასაწყისში
(813-842), განსაკუთრებით ლეონ V სომეხის მეფობის დროს. მაგრამ ბერ-მონაზვნობა
მედგრად იცავდა ჭეშმარიტებას საბოლოო გამარჯვებამდე 843 წელს. 843 წლის 11 მარტს
დადგინდა მართლმადიდებლობის ზეიმი, რომელიც ყოველწლიურად აღინიშნება დიდი მარხვის
პირველ კვირას.
არ არის გასაკვირი, რომ ხატმებრძოლეობამდელი ეპოქის ხატები მცირედ შემორჩა. უძველები
დათარიღებული ხატები VI-VII საუკუნეებს განეკუთვნება და ძირითადად იმ ოლქებშია
შემონახული, რომლებიც დაცილებულია კონსტანტინეპოლს, ესენია - ეგვიპტის ბერძნული და
კოპტური მონასტრები, წმ. ეკატერინეს მონასტერი სანას მთაზე, რომი და IV ს-ში
მონათლული საქართველო.
ასე რომ, ხატი იქცა ყველაზე მძაფრი კამათის საგნად ყველა იმ საღვთისმეტყველო
დისკუსიებს შორის, რომლებიც მიმდინარეობდა აღმოსავლეთის ეკლესიის წიაღში. დასავლეთმა,
სამწუხაროდ, ვერ გაიაზრა ამ კონფლიქტის ნამდვილი მასშტაბები, რომელმაც დააშორა რომის
ეკლესია აღმოსავლეთის ქრისტიანობას და 1054 წელს ურთიერთობების საბოლოო გაწყვეტამდე
მიიყვანა. ხატის გარშემო წარმოიშვა ღრმა საღვთისმეტყველო კამათი მაცხოვრის განკაცების
ბუნების შესახებ, რომელიც არის მთელი ქრისტიანობის ქვაკუთხედი.
ხატის ისტორიის ძირითადი მომენტები 843 წლის შემდეგ
 |
|
კაპადოკია |
843 წლის შემდეგ საკრალური ხელოვნების უმთავრეს ცენტრად იქცა კაბადოკია. ჰორემის
ხეობაში, წმ. ბასილი დიდის მიერ IV ს-ში დაარსებულ ბერ-მონაზვნური ცხოვრების
კერაში, კლდეებში, რომლებიც მთვარის პეიზაჟს მოგვაგონებენ, გადაფენილია ასობით
კლდეში ნაკვეთი საყდარი. ამ ტაძრების მხატვრობა, რომლებიც კვლავ აღმოაჩინეს XX ს-ის
დასაწყისში, წარმოადგენს სიუჟეტებისა და სტილების არაჩვეულებრივ მრავალფეროვნებას.
ამ ეკლესიათა უმრავლესობა, როგორც ჩანს, თარიღდება XI და XII საუკუნით. ეს იყო
ბიზანტიის ინტენსიური სულიერი ცხოვრების პერიოდი, რომელიც გამოიხატა ხელოვნებისა და
ღვთისმეტყველების აყვავებაში. 1204 წელს, ვენეციელ ჯვაროსანთა თავდასხმამ და მათ
მიერ კონსტანტინეპოლის დაპყრობამ მორალურადაც და მატერიალურადაც დაასუსტა იმპერია.
დაიწყო ხატმწერთა მასიური გასვლა აღმოსავლეთში, დასავლეთსა და ბალკანეთში.
იტალიაში თანდათანობითი ცვლილებები ხატების გამოყენების საკითხში იკვეთება 1054
წლიდან, თუმცა ბიზანტიური გავლენა ცოცხალია XIII ს-ის დასასრულამდე. 1454 წელს
კონსტანტინეპოლის დაცემა და ბალკანეთის დაპყრობა თურქების მიერ, რომლებმაც
ულამაზესი ტაძრები მეჩეთებად აქციეს, გახდა უმშვენიერესი ისტორიული ეპოქის
დასასრული. ეს მოვლენები დაემთხვა რუსეთის საბოლოო განთავისუფლებას, საშინელი
ტანჯვის მომგვრელ, მონღოლ-თათართა უღლისაგან. რუსეთმა, რომელმაც მიიღო ქრისტიანობა
X ს-ში, ბუნებრივად დაიკავა დაცემული ბიზანტიის ადგილი. ღირს აღნიშვნად, რომ
სლავების ევანგელიზაციის დაუღალავი ქომაგი, პატრიარქი ფოტი იყო ხატების მტკიცე
თაყვანისმცემელი. ეს იყო ერთ-ერთი მიზეზი რუსულ-ბიზანტიური ხატწერის სახელოსნოების
სწრაფი განვითარებისა X ს-ის ბოლოს. ბიზანტიელ ხატმწერთა მხარდაჭერით, მათ შორის იყო
სახელგანთქმული თეოფანე ბერძენიც (XIV ს.), რუსეთმა სწრაფად განავითარა საკუთარი
ხატწერის სტილი. არაჩვეულებრივი ტალანტისა და სულიერების მქონე ბერმა ანდრია
რუბლიოვმა (1360/1370-1430), რომელიც კანონიზებულია რუსეთის მართლმადიდებელი
ეკლესიის მიერ 1988 წელს და რომელიც ითვლება დიდ რუს მხატვრად, გაუხსნა გზა
თვითმყოფად რუსულ ხატწერას. მან შეინარჩუნა თავისი მასწავლებლის - თეოფანეს
გავლენა, რომელიც ცდილობდა გადმოეცა ხატებში „საკუთარი თვალებით დანახული სულიერი
სილამაზე“. ამავე დროს იგი გახდა სხვა პატივსაცემი ბერის - წმ. სერგი რადონეჟელის
ერთგული მოწაფეც, რომლის წვლილის შეფასებაშიც, რუსეთისა და რუსული ეკლესიის
ცხოვრებაში, შეუძლებელია გადააჭარბო.
 |
|
ანდრია რუბლიოვის წმ. სამების ხატი |
რუბლიოვის წმიდა სამების ხატი, რომელიც დღეს გამოფენილია მოსკოვის ტრეტიაკოვის
გალერეაში, ჭეშმარიტი განძია. ხაზებისა და ფერების სინატიფე გამოხატავს არა მხოლოდ
სულიერი სილამაზის სიმძაფრეს, არამედ კიდევ რაღაც ისეთს, რის გამოხატვასაც ვერ
ახერხებენ საუკეთესო საღვთისმეტყველო თხზულებებიც კი.
არ შეიძლება დავივიწყოთ სხვა მსხვილი სკოლებიც - მოსკოვისა, ნოვგოროდისა და ფსკოვისა.
თავის აპოგეოსს რუსულმა ხატწერამ მიაღწია XIV ს-ის ბოლოდან XV ს-ის შუა წლებამდე.
უბრალოდ შეიძლება ითქვას, რომ XVII ს. იყო დაცემის საუკუნე. ეს დაცემა დაემთხვა
(დასავლური გავლენის სულ უფრო მეტი გაძლიერების მიზეზით), წმიდა გადმოცემის
თანდათანობით მივიწყებას, რამაც გამოიწვია სულიერებისა და საღვთისმეტყველო ძიებათა
დონის დაცემაც.
ეკლესიათა შემკობის ისტორია დაგვეხმარება უკეთ გავიგოთ ხატი. ფრესკების, დიდი
ხატებისა და მცირე მოზაიკებს შორის მსგავსება გვაძლევს საშუალებას გავაკეთოთ
საინტერესო შედარებები. საბერძნეთში დღემდე შემორჩა სამი ტაძარი, შემკული მდიდარი
მოზაიკით. ესაა ეკლესია დაფნიში, წმიდა ლუკა და ნეა მონი კუნძულ ხიოსზე. მათ
რიცხვს შეგვიძლია მივამატოთ წმიდა მოციქულთა ეკლესია, წმ. სოფია და წმ. გიორგის
როტონდა თესალონიკში.
ფრესკების შექმნა შედარებით იაფი ჯდებოდა და ამიტომ უფრო ხშირად გვხვდება. მათი
ნახვა
შეგვიძლია, მაგალითად, სახელგანთქმულ ათონის მთაზე, საბერძნეთში (თესალონიკი,
მისტრა, იოანინა), მაკედონიაში (ოქრიდი, ნერეზი, კურბინოვო), სერბიაში (სტუდენიცა,
დეჩანი, სოპოჩანი, გრაჩანიცა), ბულგარეთში (რილა, ივანოვო, სოფია), ვლახეთში და
განსაკუთრებით მოლდავეთში (რუმინეთი), კვიპროსზე (ასინუ, ლაგუდერა, კაკოპეტრია),
უკრაინაში (კიევის წმ. სოფია), რუსეთში (შობის ტაძარი სუზდალში), საქართველოში.
მდიდრული მოზაიკების მაგალითებს ვხვდებით ვენეციაში, პალერმოში, ცეფალში.
კონსტანტინეპოლის კარიე ჯამეს მოზაიკები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ დღეს ისლამურ
სამყაროში. თურქების მიერ საბერძნეთის, სერბეთისა და ბულგარეთის ოკუპაციის
პირობებში ხატების წერა არ შეწყვეტილა. დანაკლისი, პირველ რიგში, მიეკუთვნება
ხარისხისა და ორიგინალობის სფეროს.
ათონის მთა იმსახურებს ცალკე კვლევას, რომელიც წარმოაჩენს მის გავლენას ბერძნულ,
რუსულ, რუმინულ, სერბულ და ბულგარულ მონასტრებზე. მათში აირეკლა და მიიღო
განვითარება მრავალმა მხატვრულმა მიმართულებამ. ათონის მონასტრები უკანასკნელი
ბასტიონია, რომელზეც იმსხვრევიან თანამედროვე მსოფლიოს ვნებათაღელვანი. ისინი
დღესაც განაგრძობენ ბიზანტიური ტრადიციით ცხოვრებას. ეს აძლევს საშუალებას
დაკვირვებულ მომლოცველს შეიცნოს, ბიზანტიის მიერ წარმოჩენილი საკრალური ხელოვნების
შეუდარებელი სიმდიდრე, განსაკუთრებით ხანგრძლივი ლიტურგიების დროს, სადაც უზენაეს ჰარმონიას ვოკალურ
მუსიკას, პოეზიასა და იკონოგრაფიას შორის აჰყავს მლოცველი ღვთაებრიობის ზღვრამდე.
თუ რუსეთმა ითამაშა დიდი როლი ხატწერის განვითარებაში, როგორც ბიზანტიის მემკვიდრემ
მისი ტრაგიკული აღსასრულის ჟამს, დასავლეთის ღვთისმეტყველების დონის დაცემამ იქონია
თავისი კატასტროფული შედეგები, რაც ათონის მთასაც კი მისწვდა. საკმარისია შევადაროთ
დიდი ლავრის, ვათოპედის, ივერონის, ხილანდარის, დიონისიუს და დოქიარის მონასტრების
უბრწყინვალესი შემოქმედება წმ. პანტელეიმონის მონასტრისა და ნათლისმცემლის სკიტის
გვიანდელ დაკნინებულ პროდუქციას. არ არის საჭირო, იყო საკრალური ხელოვნების დიდი
მცოდნე, რომ იგრძნო, რამხელა განსხვავებაა ამ ორ სამყაროს შორის, და გაიგო იმ
ეკლესიის სიბრძნე, რომელიც იმაზე კი არ ზრუნავს, რომ ფორმები იყოს ძველებური, ან
თანამედროვე, არამედ იმაზე, რომ ისინი შეესაბამებოდნენ ჭეშმარიტებას.
შენიშვნები კოპტურ ხატებთან დაკავშირებით
 |
|
იესო ქრისტე და წმ. მინა
VI ს. კოპტური ხატი |
კოპტური ხატი განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს. ის ხომ ელინისტურ-ალექსანდრიული
ხელოვნების მეკვიდრე იყო, თუმცა იგი ღრმად გადაამუშავა. კოპტური ხატის „ოქროს
ხანა“ V-VIII ს.ს. მოდის. დღეს ის ნაკლებადაა ცნობილი, თუმცა ნათელია, რომ იგი
განსხვავდება ბიზანტიური ხატწერისგან თავისი ხალხურობით. მისი ავტორები უბრალო
ადამიანები იყვნენ, ბერები, ხელოსნები, გლეხები და ისინი უბრალო ხალხისათვის იყო
განკუთვნილი. კოპტური ხატწერა აგრძელებდა ძველეგვიპტურ ტრადიციას, რომელშიც
გამოისახებოდა ფრთოსანი სული, მსგავსი იმ სხეულისა,
რომლის ზემოდანაც დაფრინავდა. კოპტური იკონოგრაფია ცდილობს გამოსახოს
სული და არა სხეული. პირველ რიგში გვაოცებენ უზომოდ დიდი თავები
(ბიზანტიურთან შედარებით), რომლებიც განთავსებულია ჯმუხ არაპროპორციულ
ტანზე, მინიმალური დეტალებით. უმალ იწვევს ყურადღებას უზარმაზარი
თვალები, რომლებიც გამოხატავენ შინაგან ხედვას. კოპტურ ხატებზე
ჯვარცმულ ქრისტეს ყოველთვის ფართოდ აქვს გახელილი
თვალები - ეს გამოხატავს მის უკვდავებასა და კაცთმოყვარეობას.
თუმცა
„კოპტი“ - „ეგვიპტელს“ ნიშნავს, ჩვენ ვერ ავუვლით გვერდს ეთიოპიის ეკლესიის იკონოგრაფიას. ეთიოპიის ეკლესია, ისევე, როგორც კოპტური, მიეკუთვნება წინაქალკედონურ (მონოფიზიტურ - რედ.) ეკლესიებს. ბევრ რამეში
ლიტურღიასა და სწავლებაში იგი დაესესხა კოპტურ ეკლესიას. ეთიოპიური იკონოგრაფია,
რომელიც უშუალოდ უკავშირდება პირველი საუკუნეების ქრისტიანულ ხელოვნებას (რომლის
ტრადიციაც მას გადაეცა სინას, მესოპოტამიისა და ეგვიპტის უდაბნოს მონასტრების
მეშვეობით), გამდიდრდა ბიზანტიური გამოცდილებით, მაგრამ ამასთანავე ღებულობდა
შთაგონებას ქრისტიანული ნუბიის ხელოვნებიდანაც. ხანდახან მას ინდოჩინური გავლენაც კი
ატყვია. ეთიოპიური ხელოვნების აყვავების ხანაა XV ს. ამ მრავალსახოვან
იკონოგრაფიას განასხვავებს მკაფიო გეომეტრიული აქცენტები ფორმების, ადამიანებისა და
მათი შესამოსლის გამოსახვისას, აგრეთვე ფერადოვანი ველების სიმრავლე.
აქ, ისევე როგოც ყველგან, ხატი მოგვითხრობს ადამიანთა მრწამსზე და იძლევა
საშუალებას შეამჩნიო უცხოური გავლენები. უნდა აღინიშნოს, რომ დასავლეთთან კონტაქტი
უპირობოდ დამღუპველი და უნაყოფო გამოდგა, თუმცა ხატწერის მკვეთრი დაცემა, რომელიც
დღეს შეინიშნება კოპტურ და ეთიოპურ ეკლესიებში, უფრო სხვა, შიდა მიზეზებითაცაა
გამოწვეული. დაე აღადგინონ მათ თავისი ჭეშმარიტი ტრადიცია და გაიხსენონ ფორმები,
რომლებიც სხვა სამყაროდან მიეცემათ, სულიწმიდით აღბეჭდილნი!
გაგრძელება
|