წმიდა ეპისკოპოსი ეგნატე (ბრიანჩანინოვი)

ხიბლისათვის

მოწაფე: ჩამომიყალიბე ხიბლის ზუსტი და ამომწურავი განსაზღვრება. რა არის ხიბლი?

ბერი: ხიბლი არის კაცობრივი ბუნების ტყუილით შერყვნა. ხიბლი უკლებლივ ყველა ადამიანის მდგომარეობაა, და ეს მდგომარეობა ჩვენს წინაპართა დაცემითაა გამოწვეული. ჩვენ ყველანი ხიბლში ვართ (წმ. სვიმეონ ახალი ღმრთისმეტყველის მე-3 სიტყვის დასაწყისი). ამის ცოდნა ხიბლისგან თავდაცვის საუკეთესო საშუალებაა.

ყველანი ცთუნებულნი ვართ, ყველანი ხიბლში ვართ, ყველანი ვტყუვდებით და ჭეშმარიტებამ უნდა გაგვანთავისუფლოს, ხოლო ჭეშმარიტება არის უფალი ჩვენი იესო ქრისტე (იოანე, 8, 32). შევითვისოთ ეს ჭეშმარიტება რწმენის გზით, შევღაღადოთ იმავ ჭეშმარიტებას და იგი ამოგვიყვანს იმ უფსკრულიდან, რომელშიც თავის მოტყუებისა და ეშმაკთა საცთურის გამო ვიმყოფებით. საბრალოა ჩვენი ყოფა! იგია საპყრობილე, რომლისგანაც ხსნას ვევედრებით უფალს მისი სახელის აღიარებით (ფსალმ. 114,10), იგია ბნელეთი, რომელშიც „დევნა მტერმან სული ჩუენი და დაამდაბლა ქუეყანად ცხოვრება ჩუენი“ (ფსალმ. 142, 3), და ტყუილი მეცნიერება (I ტიმ. 6, 20) რომლითაც ეს სოფელია სნეული, თუმცა სოფელი ამ სნეულებას არ აღიარებს და პირიქით, სრულყოფილ სიჯანსაღედ სახელდებს მას, იგია ხორცი და სისხლი, რომელთაც „სასუფეველი ღმრთისა დამკვიდრებად ვერ ძალ-უც“ (I კორ. 15, 50), იგია მარადიული სიკვდილი. მას კურნავს და განაქარვებს მხოლოდ უფალი იესო ქრისტე, რომელიცაა „აღდგომა და ცხოვრება“ (იოანე, 11, 25). ასეთი გახლავთ ჩვენი მდგომარეობა და მისი ხედვა ახალ საბაბს გვაძლევს გლოვისათვის. ცრემლით შევღაღადოთ უფალ იესო ქრისტეს, რათა გაგვათავისუფლოს საპყრობილისაგან, აღმოგვიყვანოს მიწიერ უფსკრულთაგან და სიკვდილის საცეცებისაგან გვიხსნას. წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი ამბობს: „უფალი ჩუენი იესო ქრისტე იმიტომ მოგვევლინა, რომ ისურვა ტყვეობისა და უბოროტესი ხიბლისაგან ჩვენი გათავისუფლება“ (მე-3 სიტყვა).

მოწაფე: ეს ახსნა ჩემი გონებისთვის ნაკლებად მისაწვდომია, უფრო უბრალო განმარტება მჭირდება.

ბერი: კაცთა მოდგმის წარსაწყმედად დაცემულმა ანგელოზმა ტყუილი იხმარა (დაბ. 3,13). ამიტომ თქვა უფალმა, რომ ეშმაკი „მტყუვარ არს, და რამეთუ მამაჲცა მისი მტყუვარ არს... რამეთუ იგი კაცისმკვლელი იყო დასაბამითგან“ (იოანე, 8,44). ტყუილის ცნება უფალმა მჭიდროდ დაუკავშირა კაცისკვლის ცნებას, რამეთუ ეს უკანასკნელი არის აუცილებელი შედეგი პირველისა. სიტყვა „დასაბამითგან“ იმაზე მიუთითებს, რომ ტყუილი სულ თავიდანვე კაცისკვლისათვის იხმარა ეშმაკმა, და მას აქეთ მუდამ იყენებს ამ იარაღს კაცთა წარსაწყმედად. მტყუვარი აზრია დასაბამი ყოველი ბოროტებისა! მტყუვარი აზრია დასაბამი თავის ცთუნებისა და ეშმაკთა საცთურისა. ტყუილის მეშვეობით ეშმაკმა მარადიული სიკვდილით მოსწყლა კაცობრიობა ძირშივე, ჩვენი წინაპრების სახით. ისინი მოიხიბლნენ, ანუ ტყუილი აღიარეს ჭეშმარიტებად, და ამით უკურნებელ, სასიკვდილო ცოდვაში ჩაცვივდნენ, რაც ჩვენმა პირველმა დედამაც დაგვიმოწმა: „გუელმან მაცთუნა მე და ვჭამე“ (დაბ. 3,13). მას აქეთ ჩვენი ბუნება, ბოროტის შხამით დაგესლილი, ნებსით და უნებლიეთ ესწრაფვის ბოროტს, რომელიც სიკეთედ ეჩვენება ჩვენს გამრუდებულ ნებას, გაუკუღმართებულ გრძნობასა და გონებას. ნებსით - იმიტომ რომ ჩვენში ჯერ კიდევ არის დარჩენილი ბოროტსა და კეთილს შორის არჩევანის თავისუფლება, უნებლიეთ - იმიტომ რომ ეს ნარჩენი თავისუფლებისა არაა სრული თავისუფლება, იგი ცოდვითაა შერყვნილი და მისი გავლენით მოქმედებს. ჩვენ ასეთებად ვიბადებით, შეუძლებელია არ ვიყოთ ასეთები და ამიტომ უკლებლივ ყველანი თავის მოტყუებისა და ეშმაკის საცთურის მდგომარეობაში ვიმყოფებით. თუკი ამ კუთხით შევხედავთ ადამიანების დამოკიდებფლებას სიკეთესა და ბოროტებასთან, იმ მდგომარეობას, რომელიც უკლებლივ ყოველი კაცის ხვედრია, შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ ხიბლის საკმაოდ გასაგები განსაზღვრება: ხიბლი არის კაცის მიერ ჭეშმარიტებად მიღებული ტყუილის შეთვისება. ხიბლი თავიდან აზროვნების წესზე მოქმედებს, როდესაც აზროვნება მიიღებს მას და გაუკუღმართდება, ხიბლი მაშინვე გადაეცემა გულს და იმასაც რყვნის, ხოლო როდესაც კაცის მთელ არსებას დაიპყრობს, მერე უკვე მის ყოველ ქცევას განსაზღვრავს და თვით ხორცსაც წამლავს, რამეთუ შემოქმედმა ხორცი განუყოფლად დაუკავშირა სულს. ხიბლი არის წარწყმედის ანუ მარადიული სიკვდილის მდგომარეობა.

დაცემის დღიდან მოყოლებული კაცი თავისუფალი მისადგომია ეშმაკისათვის (წმ. სვიმეონ ახალი ღმრთისმეტყველი, ციტატა ნიკიფორე მონაზვნის სიტყვიდან, ფილოკალია, ტ. II, აგრეთვე მაკარი დიდი, სიტყვა 7, თავი 2). ეშმაკს აქვს ამის უფლება: ადამიანი თავისი ნებით დაემორჩილა მის ხელმწიფებას, რაკი ღმრთის მორჩილება უარყო, ღმერთმა გამოიხსნა კაცი. გამოხსნილ კაცს თავისუფალი არჩევანი აქვს - დაემორჩილოს ან ღმერთს, ან ეშმაკს, და ეს თავისუფლება შეუზღუდველი რომ იყოს, ეშმაკს კაცთან მისადგომი გზა შეუნარჩუნეს. ცხადია, ეშმაკი ყოველნაირად ცდილობს უწინდელ მორჩილებაში დაიტოვოს კაცი, ანდა კიდევ უფრო მეტადაც დაიმონოს, ამისთვის კი ძველსა და ნაცად იარაღს - ტყუილს ხმარობს. იგი ეყრდნობა ჩვენს მისწრაფებას საკუთარი თავის ცთუნებისაკენ და ცდილობს მოგვხიბლოს და მოგვატყუოს, ვნებებს გვიღვიძებს, მათ დამღუპველ მოთხოვნებს სიკეთის საფარველში ხვევს და ცდილობს ვნებების აყოლაზე დაგვითანხმოს. ვინც ერთგულია ღმრთის სიტყვისა, არ აძლევს თავს ამის ნებას, თრგუნავს ვნებებს და წინაღუდგება ეშმაკს (იაკობი 4,7). ასეთი კაცი სახარების მცნებებს მისდევს, ებრძვის თავის ცთუნების სურვილს, სძლევს ვნებებს, თანდათან თავისუფლდება დაცემულ სულთა გავლენისაგან და ხიბლის მდგომარეობიდან გადადის ჭეშმარიტებისა და თავისუფლების მდგომარეობაში (იოანე, 8,32), რომელსაც კაცს ღმრთაებრივი მადლი ანიჭებს. ქრისტეს სწავლებისაგან განდრეკილი, საკუთარ ნებასა და გონებას აყოლილი ადამიანი მტერს ემორჩილება და თავის ცთუნებიდან გადადის ეშმაკის საცთურის მდგომარეობაში. თავისუფალი ნების ბოლო ნარჩენებსაც კარგავს და სრულიად ემონება ეშმაკს. ეშმაკის საცთურში მოხვედრილი ადამიანების მდგომარეობა სხვადასხვანაირია, გააჩნია, უპირატესად რომელ ვნებასაა კაცი აყოლილი და დამონებული, და გააჩნია ამ დამონების ხარისხს. თუმცა კი ყველა, ვინც ეშმაკის საცთურში ჩავარდა, ხიბლის მდგომარეობაში იმყოფება და ეშმაკის ტაძარსა და იარაღს წარმოადგენს, მარადიული სიკვდილის კერძია და ჯოჯოხეთის ჯურღმულებში დამკვიდრება მოელის.

მოწაფე: ჩამოთვალე ეშმაკის საცთურის სახეები, რომელთაც არასწორი ლოცვა იწვევს.

ბერი: ეშმაკთა საცთურის ყველა სახე, რომელიც მოღვაწეს ებრძვის, იქიდან ჩნდება, რომ ლოცვას საფუძვლად სინანული არ უდევს, სინანული არაა ლოცვის საწყისი, სული, მიზანი. წმ. გრიგოლ სინელი ამბობს: „თუ კაცს არასწორი წარმოდგენა აქვს თავის თავზე და მაღალი ლოცვის მოპოვებაზე ოცნებობს, და ამას ესწრაფვის არა ჭეშმარიტი, არამედ სატანური მოშურნეობით, მას ეშმაკი ადვილად ხვევს თავის ბადეში, ის უკვე ეშმაკის მსახურია“. ყოველი კაცი, ვინც ცდილობს შევიდეს ძე ღმრთისას ქორწილში წმიდა და სპეტაკი სამოსლით კი არა, რომელსაც სინანული ანიჭებს, არამედ ძონძებით, ანუ ძველი ადამიანის ცოდვებითა და თავის ცთუნებით დამძიმებული, შორს, ბნელ გარესკნელში, ეშმაკის საცთურში ვარდება. „და განგიზრახებ შენ, რაჲთა იყიდო ჩემგან ოქრო, გამოხურვებული ცეცხლითა, რაჲთა განმდიდრე და სამოსელი სპეტაკი შეიმოსო, და არა გამოცხადნეს სირცხვილი სიშიშულისა შენისა, და საოლავნი, რაჲთა იოლვნე თუალნი შენნი, რაჲთა ხედვიდე. მე რომელნი მიყუარან, ვამხილებ და ვსწავლი. ეშურვებოდენ უკუე, და შეინანე“ (გამოცხ. 3,18-19). სინანული და მისი ყოველი გამოვლინება: გულის შემუსრვილება, გლოვა, ცრემლი, თავის ყვედრება, ხსოვნა და წინასწარგანცდა სიკვდილისა, ღმრთის სამსჯავროსი და მარადიული სატანჯველისა, ღმრთის არსებობის განცდა, შიში ღმრთისა - ყოველივე ეს ღმრთის ნიჭებია, და თანაც უძვირფასესი, მთავარი და თავდაპირველი ნიჭები, მარადიული და უმაღლესი ნიჭების საწინდარი. სინანულის ნიჭების მიუღებლად მარადიული ცხოვრების ნიჭების მიღება შეუძლებელია. წმიდა იოანე კიბისაღმწერელი ამბობს: „დაღაცათუ დიდთა მოღვაწებათა აღვასრულებდეთ და გული ჩვენი ულმობელად იყოს, ვუწყითმცა ვითარმედ ვსცთებით“ (სიტყვა 7,82). სინანული, გულის შემუსრვილება, გლოვა სწორად წარმართული ლოცვის ნიშანია, თუ ისინი არ გაგვაჩნია, მაშასადამე თავის მოცთუნების, ხიბლის ან უნაყოფობის მდგომარეობაში ვართ. ერთიცა და მეორეც, ანუ ხიბლი და უნაყოფობა, არასწორად წარმართული ლოცვის უცილობელი შედეგია, არასწორად წარმართული ლოცვა კი განუყოფელია თავის მოცთუნებისაგან.

არასწორი ლოცვის ყველაზე სახიფათო სახე ისაა, როდესაც მლოცველი თავისი წარმოსახვით თხზავს ოცნებებსა და სურათებს, რომელთაც თითქოს საღმრთო წერილიდან სესხულობს, სინამდვილეში კი ამ წარმოსახვის წყაროა მლოცველის მდგომარეობა, მისი დაცემულობა, ცოდვილობა, თავის ცთუნება. ამ სურათებით კაცი ხარკს უხდის არასწორ წარმოდგენას საკუთარ თავზე, ცუდმედიდობასა და ამპარტავნებას, მოკლედ, თავს იტყუებს. ცხადია, ჩვენი დაცემული ბუნების მიერ შეთხზული ოცნების სურათები სინამდვილეში არ არსებობს, ესაა ტყუილი და მოგონილი, რაც ასე შეითვისა და შეიყვარა დაცემულმა ანგელოზმა. მეოცნებე ლოცვის დაწყებისთანავე სცილდება ჭეშმარიტების სფეროს და ტყუილის სფეროში გადაინაცელებს, და ნებსით ემონება სატანას.

წმ. სვიმეონ ახალი ღმრთისმეტყველი მეოცნების ლოცვასა და მის ნაყოფს ასე აღწერს: „იგი ზეცისკენ აღაპყრობს ხელებს, თვალებსა და გონებას“ - კლოპშტოკისა და მილტონის მსგავსად - „და წარმოიდგენს ღმრთაებრივ საკრებულოებს; ზეციურ სიკეთეებს, ანგელოზთა დასებს, წმინდანთა სავანეებს - მოკლედ, მისი წარმოსახვა შემოკრებს ყველაფერს, რაც კი ოდესმე საღმრთო წერილში წაუკითხავს, და ლოცვის დროს წარმოადგენს, ცას შეჰყურებს, ყოვლივე ამით სულს ღმრთაებრივი სიყვარულისკენ აღაგზნებს, ზოგჯერ ოხრავს და ტირის. ამრიგად, გული თანდათან ამაყდება, მაგრამ გონება ამას ვერ ხვდება. კაცს ჰგონია, რომ რასაც განიცდის, ღმრთის მადლის ნაყოფია, უფლის მიერ მის სანუგეშებლად მოვლენილი, და ღმერთს ევედრება, მუდამ ამ მდგომარეობაში ამყოფოს. სწორედ ესაა ხიბლის ნიშანი. ასეთი კაცი, თუნდაც სრულ მდგომარეობას იმარხავდეს, მაინც ვერ გაექცევა ჭკუიდან შეშლასა და სიგიჟეს. და თუ ამას როგორღაც გადაურჩა, სულიერ განსჯას, სათნოებასა და უვნებლობას ვერასოდეს მოიპოვებს. ამგვარად ცთუნებული ხშირად ნათელს ჭვრეტს ხორციელი თვალით, ყნოსვით ნელსუნნელებას აღიქვამს ანდა რაღაც ხმები ჩაესმის. ზოგიერთი მათგანი ეშმაკეულად იქცა, ჭკუიდან შეიშალა და ერთი ადგილიდან მეორეზე ხეტიალი დაიწყო, ზოგმა ნათლის ანგელოზად გარდასახული ეშმაკი შეიწყნარა, მოიხიბლა და სიკვდილამდე ასე დარჩა, რადგან არც ერთი ძმის რჩევა არ მიიღო, ზოგმა, ეშმაკისაგან ჩაგონებულმა, თავი მოიკლა - უფსკრულში გადაიჩეხა ანდა თავი ჩამოიხრჩო. ვინ მოთვლის ეშმაკის ათასნაირ, გამოუცნობ მზაკვრობებს? თუმცა, რაც გითხარი, იქიდანაც ყოველი გონიერი კაცი ადვილად მიხვდება, რა მავნეა სულისათვის ასეთი ლოცვა. ზემოთ ჩამოთვლილი უბედურებები უფრო მეტად დაყუდებულ ბერებს შეემთხვევა ხოლმე, მონასტერში, ძმებთან ერთად მცხოვრებს ეს შეიძლება არც დაემართოს, მაგრამ ერთი კია - მთელი მისი ცხოვრება უნაყოფოა“ (სვიმეონ ახალი ღმრთისმეტყველი, ყურადღებისა და ლოცვის პირველი სახის შესახებ, ფილოკალია, ტ. I).

ყველა წმ. მამა, ვინც სულიერი ლოცვის შესახებ წერდა, არა მარტო ოცნების სურათების განზრახ დახატვას გვიკრძალავს, არამედ გვასწავლის, ჩვენი ნებითა და თანაგრძნობით არ მივიდრიკოთ იმ ოცნებებისა და ჩვენებების მისაღებად, რომლებიც ჩვენი ნებისაგან დამოუკიდებლად, მოულოდნელად გვეცხადება. ესეც ხშირია ლოცვის დროს, განსაკუთრებით მდუმარების ღვაწლში მყოფთა შორის. ღირსი მამა გრიგოლ სინელი ამბობს: „ნურაფრით ნუ მიიღებ, თუკი რაიმეს იხილავ ხორციელი თვალით ანდა გონებით, შენს გარეთ თუ შიგნით, სულერთია, ქრისტეს სახე ექნება მას, ანგელოზის, თუ რომელიმე წმინდანის, ნურც იმას მიაქცევ ყურადღებას, რაიმე ნათელი თუ გეჩვენა... მღვიძარე იყავ და გაფრთხილდი, ნუ მისცემ თავს ნებას რაიმეს ერწმუნო, ნუ გამოხატავ თანხმობასა და თანაგრძნობას, ნუ იჩქარებ ენდო რაიმე ხილვას, თუნდაც იგი ჭეშმარიტი და კეთილი იყოს, განურჩეველი და გულგრილი იყავი მის მიმართ, დაიცევ გონება შენი ხილვებისაგან, ნურავითარ გამოსახულებებს ნუ შეათხზეევინებ და ნურავითარ გამოსახულებებს ნუ დაამჩნევ მას. ვინც რაიმეს წარმოიდგენს გონებით ან ხორციელი თვალით, თუნდაც ეს ღმრთისაგან იყოს, და მიიღებს მას, იოლად ვარდება ხიბლში, ან ხიბლისადმი თავის მიდრეკილებას მაინც ამჟღავნებს, რაკი ნაჩქარევად და განუსჯელად ღებულობს ხილვებს. ახალმოსულმა მთელი ყურადღება გულით ლოცვას უნდა დაუთმოს, მხოლოდ ეს მოქმედება მიიჩნიოს ხიბლისაგან დაცულად, და სხვა არაფერი გაიკარონ მანამ, სანამ უვნებობას მიაღწევდეს. ღმერთი არ განგვირისხდება, თუ ხიბლის შიშით უკიდურესი სიფრთხილით მოვეკიდებით ჩვენს თავს. ღმერთს ისიც კი არ განარისხებს, თუ კაცი ნამდვილად მის მიერ მოვლენილ ხილვას არ შეიწყნარებს. პირიქით, აქებს მას ასეთი გონიერებისათვის“. წმ. ამფილოქე, სიყრმიდან მონაზონი, სიჭარმაგის წლებში და სიბერეში  უდაბნოში იყო დაყუდებული - გამოქვაბულში გამოკეტილმა და მდუმარების დამმარხველმა დიდ სულიერ საზომს მიაღწია. დაყუდებულ ცხოვრების მეორმოცე წელს ღამით ანგელოზი ეჩვენა და უთხრა: „ამფილოქე! წადი ქალაქში და დამწყსენ სულიერნი ცხოვარნი ჩემნი! - ამფილოქემ თავისი ჩვეულებრივი მოღვაწეობა განაგრძო და ყურადღება არ მიუქცევია ანგელოზის ბრძანებისათვის. მეორე ღამეს კვლავ ეჩვენა ანგელოზი და გაუმეორა ბრძანება, თან დაუმატა, ეს ბრძანება ღმრთისაგანააო. ამფილოქე არც ამჯერად დაემორჩილა ანგელოზს, რადგან მოხიბლვისა ეშინოდა და ახსოვდა მოციქულის სიტყვები: „თვით იგიცა ეშმაკი იცვალისვე ანგელოზად ნათლისა“ (2 კორ. 11,14). მესამე ღამეს კვლავ გამოეცხადა ანგელოზი, დიდებისმეტყველება აღუვლინა უფალს და ამით დაარწმუნა ამფილოქი, რამეთუ დაცემული სულნი ღმრთის დიდებას ვერ იტანენ. ანგელოზმა ხელი მოჰკიდა ბერს, სენაკიდან გაიყვანა და ახლომდებარე ეკლესიისაკენ გაუძღვა. ეკლესიის კარი თავისთავად გაიღო, იგი ზეციური ნათლით იყო განათებული, შიგნით მრავალი წმიდა მამა იდგა, სპეტაკ სამოსელში გამოწყობილი, მზესავით გაბრწყინვებული სახეებით. მათ ამფილოქე ქალაქ იკონიის ეპისკოპოსად აკურთხეს (მას ეკლესია 23 ნოემბერს იხსენიებს). ღირსი ისააკ და ნიკიტა პეჩორელები კი პირიქით მოიქცნენ და საშინელი უბედურება დაიტეხეს თავს. მათ ახალი დაწყებული ჰქონდათ დაყუდებული ცხოვრება და გამოუცდელები იყვნენ, ამიტომ განუსჯელად მიენდნენ ჩვენებას. ისააკს ეჩვენა დემონთა დასი, ნათლით შემოსილი: ერთს ქრისტეს სახე მიეღო, დანარჩენებს - წმიდა ანგელოზთა. ნიკიტამ ჯერ ნელსურნელება იგრძნო ჰაერში და ჩაესმა ხმა, ვითომდა ღმრთისგან, მერე კი ეშმაკი გამოეცხადა ანგელოზის სახით (მღვიმის პატერიკი). გამოცდილი ბერები ბევრად ნაკლებად ენდობიან საკუთარ თავს, ვიდრე ახალმოსულნი, განსაკუთრებით მოღვაწეობის სურვილით განხურვებულნი. წმ. გრიგოლ სინელი სიყვარულით აფრთხილებს საცთურში ჩავარდნისაგან მდუმარების ღვაწლს შედგომილ მონაზონს, ვისთვისაც მისი წიგნია დაწერილი: „მინდა გარკვეული წარმოდგენა გქონდეს ხიბლის შესახებ: იმიტომ მინდა, რომ შეძლო ხიბლისაგან თავდაცვა, რათა შესაფერისი ცოდნით აღჭურვილი მოშურნეობის საბაბით რაიმე ხიფათს არ გადააწყდე და სული არ წარიწყმიდო. კაცის თავისუფალი ნება მიდრეკილია ჩვენს მტრებთან ურთიერთობისკენ, მეტადრე ახალი, გამოუცდელი მოღვაწეების ნება, რამეთუ ისინი ჯერ კიდევ ეშმაკის გავლენის ქვეშ იმყოფებიან“ (დასახელებული წერილი). მართებული ნათქვამია: ხიბლისკენ იხრება, მისკენ მიილტვის ჩვენი თავისუფალი ნება, რადგან ყოველგვარი ხიბლი ხარკს უხდის არასწორ წარმოდგენას საკუთარ თავზე, ჩვენს ცუდმედიდობასა და ამპარტავნებას. „ეშმაკები ახალმოსულებისა და ურჩების გარშემო დაძრწიან, გულისსიტყვებისა და დამღუპველი ოცნებების ქსელებს ხლართავენ, დაცემას უმზადებენ მათ. ახალმოსულთა ქალაქი ჯერ კიდევ ბარბაროსთა ხელშია... იოლად ნუ აჰყვები იმას, რაც გეჩვენება, არამედ იყავი დინჯი, დიდი სიფრთხილით დაიმარხე კეთილი, ბოროტი კი განაგდე. იცოდე, მადლისმიერი ნიჭები ცხადნი არიან, მათი მოცემა დემონს არ შეუძლია. ვერც სიმშვიდეს მოგვცემს, ვერც მყუდროებას, ვერც სიმდაბლეს, ვერც სოფლის მოძულებას. იგი არ თრგუნავს ვნებებსა და გემოთმოყვარეობას, როგორც ამას მადლი სჩადის“. ეშმაკის მოქმედების ნაყოფია: განლაღება - ქედმაღლობა, მედიდურობა, ამპარტავნება, მოკლედ, ბოროტების ყველა სახე. ასე რომ, იმის მიხედვით, თუ როგორ მოქმედებს შენს სულში გაბრწყინებული ნათელი, შეგიძლია შეიცნო, ღმრთისაგანაა იგი, თუ სატანისაგან (ფილოკალია, ტ. I, ხიბლისათვის). უნდა დავუმატოთ, რომ ამის დანახვა მაღალ საზომს მიწევნულ ბერებს ძალუძთ და არა ახალმოსულებს. ღირსი გრიგოლ სინელი, მართალია, ახალმოსულს ესაუბრება, მაგრამ ისეთ ახალმოსულს, რომლისთვისაც მდუმარების ღვაწლია ახალი, თორემ მონაზვნობა კარგა ხნის მიღებული აქვს და ასაკოვანიც გახლავთ, ასე ჩანს წიგნიდან.

მოწაფე: თვითონ ხომ არ გინახავს ვინმე, ვინც არასწორი ლოცვის ამ სახემ გაიტაცა და ეშმაკის საცთურში ჩავარდა?

ბერი: მინახავს. ერთი პეტერბურგელი მოხელე განსაკუთრებით ბევრს ლოცულობდა და ამის გამო უცნაურ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. თავის მოღვაწეობასა და მის შედეგებზე ესაუბრა ღმრთისმშობლის საფარველის ეკლესიის დეკანოზს, კოლობნაში. დეკანოზმა სანკტ-პეტერბურგის ეპარქიის ერთ-ერთი მონასტრის მონახულებისას მავან ბერს სთხოვა გასაუბრებოდა ამ მოხელეს. დეკანოზმა სრულიად მართებულად შენიშნა, რომ „მოხელის უცნაურ მდგომარეობას უფრო უკეთ ახსნიან მონასტრის მკვიდრნი, რადგან ისინი უფრო იცნობენ ასკეტური მოღვაწეობის წვრილმანებსა და შემთხვევითობებს“. ბერი დათანხმდა. გარკვეული ხნის შემდეგ მოხელე მონასტერში ჩავიდა. მისი და იმ ბერის საუბარს მეც ვესწრებოდი. მოხელემ მყისვე თავისი ხილვების მოყოლა დაიწყო, თქვა, რომ იგი ლოცვის დროს მუდამ ხედავს ხატებიდან გადმოსულ ნათელს, ყნოსვით ნელსურნელებას აღიქვამს, არაჩვეულებრივ სიტკბოს გრძნობს და ა.შ. ბერმა მოუსმინა და ჰკითხა: „თავის, მოკვლაზე ხომ არ გიფიქრიაო?“ „როგორ არა“, მიუგო მოხელემ, „ერთხელ უკვე გადავხტი შადრევანში, მაგრამ ამომათრიეს“. გაირკვა, რომ მოხელე წმ. სვიმეონის მიერ აღწერილ არასწორი ლოცვის სახეს იყენებდა, ამით აღაგზნებდა სისხლსა და წარმოსახვას, ამ მდგომარეობაში კაცს გაძლიერებული ლოცვისა და მარხვისაკგნ უჩნდება მიდრეკილება. საკუთარი თავის მოტყუების მდგომარეობას, რომელშიც კაცი ნებსით იგდებს თავს, ეშმაკი თავის მზაკვრობასაც უმატებს, და კაცი თავის მოცდუნებიდან ეშმაკის საცთურის სფეროში გადადის. მოხელემ ხორციელი თვალით იხილა ნათელი, მის მიერ აღქმული ნელსურნელება და სიტკბო ასევე ხელშესახები იყო. ამის საპირისპიროდ, წმინდანების ხილვები და მათი ზებუნებრივი მდგომარეობები სულიერ სფეროს ეკუთვნის (წმ. ისააკ ასური, სიტყვა 55). მოღვაწე მხოლოდ მაშინაა მზად ამისათვის, როდესაც ღმრთაებრივი მადლი გაუნათლებს სულიერ თვალს. ამ დროს ცოცხლდება სხვა სულიერი განცდები, რომლებიც აქამდე იყვნენ მასში (წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი, სიტყვა სარწმუნოებაზე, ფალოკალია, ტ. I). ამ მადლისმიერ ხილვებში წმინდანთა ხორციელი გრძნობებიც მონაწილეობენ, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ხორცი ვნებებისაგან თავისუფლდება და უვნებო ხდება. ბერმა სცადა დაერწმუნებინა მოხელე, თავი დაენებებინა ასეთი ლოცვისათვის, აუხსნა, რომ მისი ლოცვაც არასწორია და თვით მდგომარეობაც, მაგრამ მან აღშფოთებით უარყო რჩევა - როგორ ვთქვა უარი აშკარა მადლზეო?

მოხელეს რომ ვუსმენდი, გამოუთქმელი სიბრალული ვიგრძენი ამ კაცის მიმართ, და თან როგორღაც სასაცილოდაც მეჩვენა. მაგალითად, მან ასეთი რამ ჰკითხა ბერს: „დიდი სიტკბოსაგან პირში ნერწყვი მიგროვდება და იატაკზე წვეთავს ხოლმე, ვაითუ ეს ცოდვაა?“ მართლაც, ეშმაკის საცთურში ჩავარდნილი კაცი სიბრალულს იწვევს, როგორც ჭკუიდამ შეშლილი და გულითა და გონებით მაცთური სულის ტყვეობაში მყოფი. და ამასთან ერთად სასაცილოცაა - სასაცილოდ აქცევს ეშმაკი, რომელმაც ჯერ ცუდმედიდობითა და გონების ამაღლებით მოხიბლა და მერე დასცინა. თვითონ მოხიბლულნი ვერც თავიანთ ტყვეობას გრძნობენ და ვერც იმას, რომ უცნაურად იქცევიან. 1820-29 წლების ზამთარი პლოშჩინის უდაბნოში გავატარე. მაშინ იქ ერთი მოხიბლული ბერი ცხოვრობდა. მან ხელი მოიჭრა, ეგონა ამით სახარების მცნებას ასრულებდა, და ვინც ყურს დაუგდებღა, ყველას უყვებოდა, რომ მისი მოკვეთილი ხელი წმიდა ნაწილად იქცა, რომ იგი ინახება და თაყვანისიცემება მოსკოვის სვიმეონის მონასტერში, და რომ ბერი პლოშჩინის უდაბნოში, 500 ვერსის მანძილზე გრძნობს, როცა წმ. სვიმეონის მონასტრის არქიმანდრიტი და ძმები ამ ხელს ემთხვევიან ხოლმე. ამ დროს ბერი ცახცახს იწყებდა და ხმამაღლა ქშინავდა, თვითონ ეს ლოცვის შედეგი ეგონა, მაყურებელს კი გაუკუღმართებულად ეჩვენებოდა, რაც მხოლოდ სიბრალულისა და დაცინვის ღირსია. მონასტერში მცხოვრები ობოლი ბავშვები ერთობოდნენ ამ სანახაობით და ბერის თვალწინ იმეორებდნენ მის მოძრაობებს. ბერი ბრაზდებოდა, ხან ერთ ბავშვს გამოეკიდებოდა, ხან მეორეს, და თმით ითრევდა. მონასტრის ვერც ერთმა გამოცდილმა ბერმა ვერ შეძლო მისი დარწმუნება, რომ ხიბლის მდგომარეობაშია და სულიერი აშლილობა სჭირს.

როდესაც მოხელე წავიდა, ბერს ვკითხე, საიდან მოგიგიდათ აზრად, თავის მოკვლის შესახებ გეკითხათ-მეთქი. მამიპასუხა: „როგორც საღმრთო გლოვის დროს მოდის უჩვეულო სიმშვიდის გრძნობა, ნუგეშინისმცემელი მგლოვარეთა, ისევე მტყუვარი ტკბობის დროს, რომელსაც ეშმაკის საცთური გვანიჭებს, არის წუთები, როდესაც ხიბლი თითქოს მჟღავნდება, და ჩანს ისეთი, როგორიც სინამდვილეშია. საშინელი წუთებია! აუტანელია ამ წუთების სიმწარე და მათ მიერ მოგვრილი სასოწარკვეთილების განცდა. ამ მდგომარეობის მიხვდეით მოხიბლული წესით უნდა ხვდებოდეს, რომ ხიბლის ტყვეობაშია, და სცადოს მისგან თავის დაღწევა, მაგრამ ვაი, რომ ხიბლის დასაწყისი ამპარტავნებაა, ნაყოფი კი - უკიდურესი ამპარტავნება. მოხიბლული ღმრთაებრივი მადლის ჭურჭელად მიიჩნევს თავს და არაფრად აგდებს ახლობელთა მხსნელ შეგონებებს, როგორც ეს წმ. სვიმეონმა შენიშნა. ამასობაში სასოწარკვეთილების შემოტევები უფრო და უფრო ძლიერდება, ბოლოს კაცი ჭკუიდან იშლება და თავს იკლავს. ამ საუკუნის (XIX ს.) დასაწყისში რუსეთის ერთ-ერთ მონასტერში მოღვაწეობდა სქემოსანი მონაზონი თეოდოსი, რომელმაც მონასტრის ძმებისა და ერისკაცების პატივისცემა მოიპოვა მკაცრი მოღვაწეობით. ერთხელ ჩვენება ჰქონდა, თითქოს სამოთხეში მოხვდა. ბერი მონასტრის წინამძღვართან მივიდა, დაწვრილებით უამბო ხილვა და სინანული გამოთქვა, რომ სამოთხეში თავისი თავის გარდა ძმათაგან ვერავინ ნახა. ეს მომენტი მხედველობიდან გამორჩა წონამძღვარს, შეკრიბა ძმები, ბერის ნაამბობი გადასცა და უფრო გულმოდგინე მოღვაწეობისკენ მოუწოდა. მალე ბერს რაღაც უცნაერობები შენიშნეს. ყველაფერი იმით დამთავრდა, რომ საკუთარ სენაკში იპოვეს ჩამომხრჩვალი“. 

მე თვითონ ერთი ასეთი შემთხვევა მახსოვს: ერთხელ ათონიდან ფულის შესაგროვებლად ჩამოსული მღვდელმონაზონი მეწვია. მისაღებ სენაკში დავსხედით. მან მითხრა: „ლოცვა-ჰყავ ჩემთვის, მამაო, ბევრსა ვჭამ და ბევრი მძინავს“. ამას რომ მეუბნებოდა, მისგან გამომავალი უცნაური მხურვალება ვიგრძენი ღა ვუპასუხე: „არც ბევრსა ჭამ და არც ბევრი გძინავს, მაგრამ მითხარი, რაიმე განსაკუთრებული ხომ არა გჭირს?“ და ვთხოვე, შინაგან სენაკში შემომყოლოდა. წინ გავუძეხი, სენაკის კარი შევაღე და გუნებაში ღმერთს შევევედრე, ჩემი დამშეულ სულისთვის რაიმე სარგებლობა მიეცა ათონელი ბერის საშუალებით, თუ ის ღმრთის ჭეშმარიტი მონა იყო. მართლაც, რაღაც ჰქონდა ამ კაცს განსაკუთრებული. შინაგან სენაკში რომ დავსხედით, ვთხოვე: „წყალობა-ჰყავ და მასწავლე ლოცვა, მამაო. შენ მონაზონთა საეკლესიო სამყოფელოში ცხოვრობ, ათასი მონაზონი გყავს გარშემო. ასეთ ადგილას და მონაზონთა ასეთ საკრებულოში უეჭველად იქნებიან დიდი მლოცველები, რომლებმაც ლოცვის საიდუმლოებები იციან და გადასცემენ მათ მოყვასს, როგორც ამას სჩადიოდნენ გრიგოლ სინელი და გრიგოლ პალამა, აგრეთვე ბევრი სხვა ათონელი წმიდა მამა“. მღვდელმონაზონი მყისვე დამთანხმდა მოძღვრობაზე და უცებ - ვაიმე! - მგზნებარედ დამიწყო ზემოთ გადმოცემული არასწორი ლოცვის სწავლება. რას ვხედავ: საშინლადაა განხურვებული, სისხლიც უდუღს და წარმოსახვის უნარიც გაზვიადებული აქვს! იგი კმაყოფილი და აღტაცებულია თავის თავით, მოკლედ, აშკარად მოხიბლულია! ვაცალე ლაპარაკი და მერე ნელ-ნელა, მოწაფის ტონით, დავუწყე მოყოლა, თუ რას ამბობენ წმ. მამები ლოცვის შესახებ, ძირითადად ფილოკალიას ვეყრდნობოდი. მერე ვთხოვე, აეხსნა ეს სწავლება. ათონელი ბერი სრულიად გაოგნდა: იგი საერთოდ არ  იცნობდა წმ. მამების სწავლებას ლოცვის შესახებ! ცოტა ხნის შემდეგ ვუთხარი: „მამაო, პეტერბურგში რომ ჩამოხვალ, სასტუმროში ზედა სართულზე ნუ აიღებ ოთახს, ქვედა სართული გერჩივნოს“. რატომო? გაუკვირდა. „იმიტომ, რომ თუკი ანგელოზები მოულოდნელად პეტერბურგიდან პირდაპირ ათონზე გაფრენას დაგიპირებენ, თუ დაუვარდი, სიკვდილს ვერ ასცდები, ხოლო თუ ქვედა სართულიდან წაგიყვანენ, უბრალო დამტვრევით გადარჩები“. „შენ წარმოიდგინე“, მითხრა ბერმა, „უკვე ბევრჯერ მიფიქრია ლოცვაზე მდგომს, ანგელოზები ამიყვანენ და ათონზე დამსვამენ-მეთქი!“ გაირკვა, რომ მღვდელმონაზონი ჯაჭვებს ატარებს, თითქმის არ სძინავს, ცოტას ჭამს, და ისე სცხელა, რომ ზამთარში თბილი ტანსაცმელი არ სჭირდება. საუბრის ბოლოს ასეთი ხერხი ვიხმარე: ვთხოვე ათონელ ბერს, რომ მას, როგორც მმარხველსა და მოღვაწეს, გამოეცადა წმ. მამების მიერ გადმოცემული ლოცვის მეთოდი: გონებამ არავითარი ოცნება არ უნდა გაიკაროს, მთლიანად ლოცვის სიტყვებში დაინთქას და, როგორც იოანე კიბისაღმწერელი გვირჩევს, „ისწრაფე აღყვანებად გონებისა შენისა და შეყენებად სიტყვათა შენთა ლოცვასა შინა“ (სიტყვა 28, მუხლი 27). ამავე დროს გული თანაშეეწევა გონებას ცოდვებზე ტირილით, როგორც ღირსმა მაკარიმ თქვა: „გონება, რომელიც ლოცვის დროს დაცულია გაფანტულობისაგან, გულს შეაიწრებს, ხოლო „გული შემუსვრილი და დამდაბლებული ღმერთმან არა შეურაცხყოს“ (ფსალმ. 50, სიტყვა მათ შესახებ, ვისაც ჰგონია, რომ საქმეთაგან განმართლღება, თავი 31, ფილოკალია, ტ. I). ბერს ვუთხარი: „ამ ხერხს რომ გამოსცდი, მეც გამაგებინე შედეგი, ჩემთვის ასეთი ლოცვა შეუძლებელია ჩემი ცხოვრების წესის გამო-მეთქი“. ათონელი ბერი ხალისით დამთანხმდა.

რამდენიმე დღის შემდეგ მოვიდა და მითხრა: „ეს რა მიყავი?“ რა-მეთქი, ვკითხე. „როგორც კი ვცადე ყურადღებით მელოცა და გონება ლოცვის სიტყვებში ჩამეკეტა, ყველა ხილვა გაქრა და ვეღარ დამიბრუნებია“. ამის შემდეგ ათონელი ბერისთვის აღარ შემიტყვია ის თავდაჯერება და კადნიერება, რაც პირველი შეხვედრისას ასე თვალშისაცემი იყო და რაც დამახასიათებელია მოხიბლულთათვის, რომლებიც ფიქრობენ, რომ წმინდანები არიან, ანდა მაღალ სულიერ საზომს მიწევნულნი. მან ჩემი მდაბიო რჩევის მოსმენაც კი მოისურვა. ვუთხარი, გარეგნული ცხოვრების წესით სხვა მონაზვნებისაგან გამორჩევას მოერიდე, რადგან ასეთ გამორჩეულობას კაცი ამპარტავნებამდე მიჰყავს-მეთქი (კიბე, 4,110). მან მოიხსნა ჯაჭვები და მე გადმომცა. ერთი თვის შემდეგ ისევ მოვიდა და მითხრა, რომ აღარ სცხელა, თბილი ტანსაცმელი სჭირდება და ბევრადაც მეტი სძინავს. ისიც დაუმატა, ათონის მთაზე ბევრი ბერი, მათ შორის ისეთებიც, წმინდანის სახელი რომ აქვთ გავარდნილი, ლოცვის სწორედ ამ ხერხს მიმართავენ და სხვებსაც ასწავლიანო. რა გასაკვირია? წმ. სვიმეონ ახალი ღმრთისმეტყველი რვა საუკუნის წინ ცხოვრობდა და ისიც იმას ჩიოდა, შინაგანი ლოცვით ძალიან ცოტა ლოცულობსო (ლოცვის მესამე სახის შესახებ, ფილოკალია, ტ. I). წმ. გრიგოლ სინელმა, XIV საუკუნის მოღვაწემ, ათონის მთაზე რომ მივიდა, აღმოაჩინა, რომ ამ მთის მრავალრიცხოვან მონაზვნებს არავითარი წარმოდგენა არ ჰქონდათ შინაგან ლოცვაზე და მხოლოდ ბაგით ლოცულობდნენ (ღირსი გრიგოლ სინელის ცხოვრება, ფილოკალია, ტ. I). მონახულების შემდეგ წერდა, რომ სულიერი ლოცვით მლოცველთა რიცხვი უკიდურესად შემცირდა (სკიტეს ტიბიკონის შესავალი). არქიმანდრიტი პაისი ველიჩკოვსკი ათონის მთაზე 1747 წ. ჩავიდა მოლდავეთიდან. იგი კარგად გაეცნო ყველა მონასტერსა და სკიტეს, ესაუბრა ბევრ ბერს, რომლებიც წმ. მთაზე ყველაზე გამოცდილ და წმიდა მონაზვნეგად ითვლვბოდნენ. როდესაც პაისიმ სიტყვა ჩამოაგდო წმ. მამებზე, რომლებიც შინაგანი ლოცვის შესახებ წერდნენ, გაირკვა, რომ ამ მამების ნაწერები კი არა, მათი სახელებიც არასოდეს სმენოდათ. ფილოკალია მაშინ ჯერ კიდევ არ იყო თარგმნილი ბერძნულიდან. შინაგანი ლოცვა თავგანწირვას მოითხოვს, თავგანწირვას კი ცოტანი ბედავენ. საკუთარ თაში ჩაკეტილი, საკუთარ ცოდვათა ხედვით შეძრწუნებული, მრავალსიტყვაობასა და საერთოდ, ეფექტებსა და მსახიობობას განრიდებული კაცი უცნაურად, გაუგებრად, არასრულფასოვნად ეჩვენება ადამიანებს, ვისთვისაც უცნობია მისი საიდუმლო მოღვაწეობა. განა ასე ადვილია კაცისთვის საზოგადოების აზრის არად ჩაგდება? ანდა საზოგადოებამ ვით იცნოს ჭეშმარიტი შინაგანი ლოცვით მლოცველი, თუკი თვითონ ეს მოღვაწეობა სრულიად უცხოა მისთვის? მოხიბლული კაცი კი სულ სხვაა! არც ჭამს, არც სვამს, არც სძინავს, ზამთარში მხოლოდ ანაფორა აცვია, ყველას რაღაცას ასწავლის და ყველას ამხილებს კადნიერი უტიფრობით, არასწორი, ნივთიერი, ვნებიანი განხურვებით, და თვით ეს კადნიერება არის შედეგი დამღუპველი, საშინელი განხურვებისა. მოკლედ, „ნამდვილი წმინდანია“! თავიდანვე შეიმჩნეოდა საზოგადოების ლტოლვა ასეთების მიმართ. წმ. პავლე მოციქული კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში წერს: „თავს-ცა იდებთ, უკუეთუ ვინმე დაგიმონებს, უკუეთუ ვინმე შეგჭამს, უკუეთუ ვინმე ამაღლდების თქუენ-ზედა, უკუეთუ ვინმე პირსა გცემს“ (2 კორ. 11, 20). პავლე მოციქული იმასაც წერს, რომ როდესაც თვითონ კორინთოში ჩავიდა, კადნიერად და თავხედურად როდის ეჭირა თავი, არამედ მისი საქციელი აღბეჭდილი იყო სიმდაბლით, „სიმშვიდითა და სახიერებითა ქრისტესითა“ (2 კორ. 10,1). დასავლეთის ეკლესიის მოღვაწეთა უმრავლესობა, (რომელთაც ეს ეკლესია უდიდეს წმინდანებად შერაცხავს) მას შემდეგ, რაც იგი გამოეყო აღმოსავლეთის ეკლესიას და დატევებულ-იქნა სული წმიდისაგანაც, ჩემს მიერ აღწერილი არასწორი მეთოდით ლოცულობდა და ცრუ ხილვებს ხედავდა. ეს ცრუ-წმინდანები სასტიკად იყვნენ ეშმაკისაგან მოხიბლულნი. ხიბლი უკვე თავისთავად აღმოცენდა ღმრთის გმობის საფუძველზე, რომლითაც მწვალებლებმა სარწმუნოების დოგმატური მხარე დაამახინჯეს. დასავლეთის ეკლესიის მოხიბლულ მოღვაწეთა მოქმედება ყოველთვის გონებადაბნელებული კაცის მოქმედება იყო, რაც არანორმალური ნივთიერი და ვნებიანი განხურვების შედეგია. ასეთ მდგომარეობაში გახლდათ ეგნატე ლოიოლა, იეზუიტების ორდენის დამაარსებელი. მას წარმოსახვის უნარი იმდენად ჰქონდა განხურვებული და დახვეწილი, რომ მისივე თქმით, ოდნავი დაძაბვისთანავე თვალწინ წარმოუდგებოდა სამოთხე და ჯოჯოხეთი. ეს ხილვა მხოლოდ ადამიანის წარმოსახვის ნაყოფი არ იყო, ამისთვის წარმოსახვა არ კმარა, ხილვის ავტორი გახლდათ ეშმაკი, რომელიც კაცის ნაკლულ მოქმედებას თავის მძლავრ მოქმედებას უმატებდა, თუმცა ეს ხდებოდა კაცის თავისუფალი ნების საფუძველზე, რომელმაც არასწორი მიმართულება აირჩია და შეითვისა. ცნობილია, რომ ჭეშმარიტ წმინდანებს ხილვები ენიჭებათ მხოლოდ ღვთაებრივი განგებითა და ღმრთაებრივი ქმედებით, და არა კაცის ნებითა და კაცის მცდელობით, ამასთან, ეს ხდება მოულოდნელად და ძალიან იშვიათად, ღმრთის განსაკუთრებული განგებულებით, და არა შემთხვევით, სხვათა შორის (წმ. ისააკ ასური, სიტყვა 36). მოხიბლულთა განსაკუთრებული მოღვაწეობა ჩვეულებრივ, საშინელი გარყენილების მსგავსია. სწორედ ეს გარყვნილებაა მოხიბლულთა მდგომარეობის შეფასების საშუალება. ამას ისტორიული გადმოცემები და მამათა თხზულებებიც მოწმობს. ღირსი მაქსიმე კაფსოკალივი ამბობს: „მაცთური სულის მხილველი ხშირად მრისხანებისა და მძვინვარებისკენაა მიდრეკილი, მისთვის უცხოა სიმდაბლისა და ლოცვის ნელსურნელება, ანდა ჭეშმარიტი ცრემლი. პირიქით, მუდამ თავს იქებს საკუთარი სათნოებებით, ცუდდიდებასაა აყოლილი და უშიშრად ეძლევა მაცთურ ვნებებს (ღირსი მაქსიმე კაფსოკალივისა და ღირსი გრიგოლ სინელის საუბრიდან).

გაგრძელება