წინა საუბრებში მოკლედ მოგახსენეთ ლოცვის ორი სახეობის ანუ ხარისხის შესახებ, კერძოდ: კითხვით ლოცვის შესახებ, როცა სხვის ლოცვებს აღვავლენთ, კერძოდ: კითხვით ლოცვის შესახებ, როცა სხვის ლოცვებს აღვავლენთ ღვთის წინაშე და საკუთარი ლოცვის თაობაზე, როცა გონებით ვმაღლდებით ღმერთთან ღვთისგააზრების, ყოველივეს ღვთისადმი მიძღვნისა და მისდამი ხშირი ლოცვითი მიმართვების მეშვეობით.
მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ არის ყველაფერი. არსებობს კიდევ მესამე სახე ანუ ხარისხი ლოცვისა, და სწორედ იგია ნამდვილი ლოცვა, პირველი ორი კი არსებითად მისთვის მოსამზადებელ საფეხურებს წარმოადგენს, - ეს არის გულისა და გონების უწყვეტი მიმართვა ღვთისადმი, რასაც თან ახლავს შინაგანი სითბო ანუ წვა სულისა. ეს ის ზღვარია, სანამდეც ლოცვა უნდა მივიდეს და ის მიზანი, რომლისკენაც ყველა მლოცველმა უნდა ისწრაფოს, რათა უსარგებლო არ აღმოჩნდეს მისი შრომა ლოცვის საქმეში.
გაიხსენეთ, რას ამბობს ღვთის სიტყვა ლოცვის შესახებ: „იფხიზლეთ და ილოცეთ“, - ამბობს უფალი (მათ. 26, 41). „იფხიზლეთ და იღვიძეთ“, - გვასწავლის პეტრე მოციქული (1 პეტრ. 5, 8). „ნუ მოშლით ლოცვას და იფხიზლეთ მასში მადლიერებით“ (კოლ. 4, 2), „გამუდმებით ილოცეთ“ (1 თეს. 5, 17), „ყოველი ლოცვითა და ვედრებით ილოცეთ მარადჟამ სულით“ (ეფეს. 6, 18), - გვამცნობს პავლე მოციქული და სხვა ადგილზე იმის მიზეზსაც გვიხსნის, თუ რატომ უნდა მოვიქცეთ ასე: „ზეცისას ფიქრობდეთ... რადგანაც მოკვდით, და სიცოცხლე თქვენი დაიფარა ქრისტესთან ერთად ღმერთში“ (კოლ. 3, 3), რადგანაც „სული ღმრთისა დამკვიდრებულის თქვენში“ (1 კორ. 3, 16), მასვე შეჰღაღადეთ: აბბა, მამაო!
შეუძლებელია, ამ მცნებათაგან ვერ დაინახოთ, რომ ლოცა არ არის რაღაც ერთჯერადი, წყვეტილი ქმედება, არამედ ეს არია მდომარეობა სულისა - მუდმივი და უწყვეტი, როგორც მუდმივი და უწყვეტია სხეულში სუნთქვა და გულისცემა. შევეცდები, მაგალითით განგიმარტოთ ყოველივე ეს: ცნობილია, რომ მზე შუაგულში დგას, პლანეტები კი მის ირგვლივ მოძრაობენ, ყველანი ესწრაფვიან მას და მუდმივად რომელიმე მხარით არიან მისკენ მიქცეულნი. რაც მზეა ნივთიერ სამყაროში, მსგავსი მისი და მეტია სულიერში - ღმერთი: გონებით ამაღლდით ზეცად. რას დაინახავთ იქ? - ანგელოსებს, რომლებიც კრძალვით ჭვრეტენ სახეს თავიანთი ზეციერი მამისა. ზეცაში უხორცო სულები და წმიდანები ღვთისკენ წარმართავენ თავიანთ გონიერ მზერას და არ სურთ მისთვის თვალის მოწყვეტა ღვთის პირისპირ ჭვრეტით მიღებული გამოუთქმელი ნეტარების მიზეზით. და რასაც ანგელოსები და წმიდანები იქმან ზეცაში, ის ჩვენ აქ, მიწაზე უნდა ვისწავლოთ, თანდათან უნდა შევეჩვიოთ ანგელოსისმაგვარ განუწყვეტელ ლოცვით წარდგომას ღვთის წინაშე საკუთარ გულში. თუკი ამას მიაღწევს ვინმე, მხოლოდ მაშინ გახდება ჭეშმარიტი მლოცველი. როგორ მოვიხვეჭოთ ეგზომ დიდი მადლი?!
შემიძლია, მოკლედ ასე გიპასუხოთ ამაზე: დაუღლელად, მოშურნედ, სასოებით უნდა ვიშრომოთ ლოცვაში და ღვთისადმი მღვიძარე ყურადღების თანხლებით მივაწიოთ წვას სულისას, ვითარცა აღთქმულ მიწას. იშრომე ლოცვაში; ლოცვისას, უპირველეს ყოვლისა, სრულყოფილი ლოცვის ეს ზღვარი ითხოვე და ნამდვილად მიიღებ შეეწვნას. წმიდა მაკარი ეგვიპტელი გვასწავლის: „თუკი არა გაქვს ლოცვა, - ამბობს იგი, - იშრომე და უფალი, რომელიც მოიხილავს მოთმინებით შრომას შენსას და იმას, თუ როგორი გულმოდგინებით გსურს, მიიღო ეს მადლი, - მოგანიჭებს მას“ (საუბარი 19). მაგრამ შრომა მხოლოდ ამ ზღვრის მიღწევამდე გვმართებს, შემდეგ კი, როცა ცეცხლი აგიზგიზდება, - ცეცხლი, რომელზეც უფალმა თქვა: „მოვედი, რათა ცეცხლი მოვდო ამ ქვეყანას და სხვა რა მსურს, გარდა იმისა, რომ ახლავე იფეთქოსო“, - შრომა წყდება და მსუბუქი, თავისუფალი ლოცვის გადმოღვრა იწყება.
ნუ იფიქრებთ, რომ აქ რაღაც ძალიან მაღალი, ყოველდღიურობისათვის მიუწვდომელი მდგომარეობა იგულისხმება. დაიხ, - ის მართლაც ამაღლებული მდგომარეობაა, მაგრამ ამასთან, - ყველასთვის მისაღწევი. ვის არ უგრძვნია ზოგჯერ ლოცვის დროს სითბოსა და გულისყურის მოზღვავება, როცა ყველაფერს მოწყვეტილი სული საკუთარ თავში ღრმავდება და მხურვალედ ლოცულობს ღვთისადმი. აი, სწორედ ეს პერიოდული მოზღვავება ლოცვის სულისა უნდა ვაქციოთ მის მუდმივ მდგომარეობად, - და ლოცვის ზღვარის მიღწეული იქნება.
საამისო საშუალება, როგორც გითხარით, არის შრომა ლოცვაში. როცა ხეზე ხეს უხახუნებენ, იგი ხურდება და ცეცხლს იძლევა. ასევე როცა ლოცვით შრომაში დაშვრება, ბოლოს ლოცვის ცეცხლად იქცევა სული. ლოცვითი შრომა კი წარმოადგენს იმ ორი სახის ლოცვის საჭიროებისამებრ აღსრულებას, რომელზეც უკვე გესაუბრეთ, სახელდობრ, ჩვენი ყოველდღიური ლოცვების კეთილკრძალულად, ყურადღებითა და გრძნობით შესრულება, და შემდეგ - სწავლება სულისათვის იმისა, რომ ხშირად აღხდეს ღმერთთან ღვთისგააზრების, ყველაფრის ღვთის სადიდებლად ქმნისა და ღვთისადმი გულიდან აღმომხდარი ხშირი ლოცვითი მიმართვების მეშვეობით. ჩვენ ვლოცულობთ დილას და საღამოს, - მანძილი დიდია. თუკი მხოლოდ დროის ამ მონაკვეთში მივმართავთ ღმერთს, თუნდაც გულითადად ვილოცოთ, დღის და ღამის განმავლობაში კვლავ ყველა გრძნობა გაიფანტება, და ლოცვის დროისათვის სული წინანდებურად ცივი და ცარიელი აღმოჩნდება. და თუნდაც გულმოდგინედ და ყურადღებით ვილოცოთ, თუ ისევ გაავცივდებით და გავიფანტებით, - რა სარგებელია? ეს ნიშნავს, შექმნა და ანგრიო, შექმნა და კვლავ ანგრიო. მაგრამ თუკი მოვინდომებთ და არა მხოლოდ დილა-საღამოს ვილოცებთ ყურადღებითა და გრძნობით, არამედ ამასთან ერთად ყოველდღიურად ვივარჯიშებთ ღვთისგააზრებაში, ყოველი საქმის ღვთის სადიდებლად ქმნაში და ღვთისადმი მოკლე ლოცვებით მიმართვაში, მაშინ ამ ხანგრძლივ შუალედს დილის ლოცვიდან საღამოს ლოცვამდე და პირუკუ, ჩვენ ხშირი ლოცვითი ქმედებებით შევავსებთ. და თუმცა ეს არ იქნება განუწყვეტელი ლოცვა, არამედ - მხოლოდ ხშირად განმეორებადი, მაგრამ რაც უფრო ხშირად განმეორდება, მით უფრო მეტად მიუახლოვდება იგი განუწყვეტელ ლოცვას. და მთელი ეს შრომაც სწორედ ამ უკანასკნელ საფეხურამდე ასვლას ემსახურება.
დავუშვათ, თქვენ ყოველდღიურად, გაუცდენლად, მოუღლელად შრომობთ ასე, - შეხედეთ, რა შეიძლება მოხდეს თქვენს სულში:
ღვთისგააზრება შობს შიშს ღვთისასა, რომელიც თავისთავად წარმოადგენს უსასრულო ღვთაებრივი სრულყოფილებისა და ქმედებების კეთილკრძალული ფიქრებით წვდომასა და მის გრძნობად აღთქმას; ყოველი ჩვენი საქმის ღვთის სადიდებლად ქმნა აღმოაცენებს ხსოვნას ღვთის შესახებ, ანუ მყოფობას მის წინაშე, რაც იმას ნიშნავს, რომ რასაც არ უნდა აკეთებდე, მუდამ გახსოვდეს, რომ ღვთის წინაშე იმყოფები; და ბოლოს, ღვთისადმი ხშირი მიმართვა, ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, - გულიდან ღვთისადმი კეთილკრძალული გრძნობების ხშირი ამოხეთქვა, შობს ღვთის სახელის მუდმივად თბილ და სიყვარულით სავსე მოხმობას. როცა ეს სამი რამ ეწევა სულს - შიში ღვთისა, ხსოვნა მის შესახებ და ღვთისადმი სიყვარულით აღსავსე მიმართვა გულისა, - მასში დაუყოვნებლივ აგიზგიზდება ის სულიერი ცეცხლი, რომლის შესახებაც თავდაპირველად მოგახსენეთ და ღრმა სიმშვიდეს, განუწყვეტელ სიფხიზლესა და ცხოველმყოფელ მღვიძარებას მოიტანს თან. და მაშინ ადამიანი იმ მდგომარეობას მიაღწევს, რომელზე მაღლაც ამქვეყნად მას არც სჭირდება ყოფნა და რომელიც არის სწორედ ჭეშმარიტი დასაწყისი იმ ნეტარი მდგომარეობისა, ყველა ჩვენგანს რომ ელოდება მომავალში. აქ უკვე საქმით სრულდება ის, რაზეც მოციქული ამბობდა: „სიცოცხლე თქვენი დაიფარა ქრისტესთან ერთად ღმერთში“ (კოლ. 3, 3).
ამ მიზნის მიღწევას ეცადეთ სწორედ თქვენს ლოცვით შრომაში. იცოდეთ, რომ იგი ჯილდოა ამ შრომისა და იმავდროულად - გასაღებიც ზეციური სასუფევლის სანუკვარი ტაძრისა. მისით აღებენ კარს, შედიან ამ ტაძარში და ღვთის ტახტის კვარცხლბეკთან მიიყვანებიანლ მისით ზეციერი მამისაგან მოწონების სიტყვას ღირს-ექმნებიან და ისეთ შეტკბობას გრძნობენ, რომლის გამოც მთელი ძვლები ღაღადებენ: „უფალო, უფალო! ვინ გემსგავსოს შენ?“ სწორედ ამისთვის ილოცეთ და იშრომეთ თქვენი ლოცვითი შრომისას და ღაღად-ჰყავთ ყოველთა: „როდის მივიდე და ვეჩვენო პირსა შენსა, უფალო?“
ვისაც სურს იცოდეს, რა გზით სრულჰყოს ეს სამი რამ საკუთარ თავში - შიში ღვთისა, ხსოვნა მის შესახებ და ღვთის სახელის განუწყვეტლივ, სიყვარულით მოხმობა, - მოკლედ ვუპასუხებ: დაიწყე ძებნა და თვით საქმე გასწავლის, როგორ იპოვო. მხოლოდ ერთი რამ კი მტკიცედ დაიცავი: განეშორე ყოველივეს, რაც ხელს შეგიშლის ამ ძიებაში და გულითადად აღასრულე ყოველივე ის, რაც კეთილსასურველად იმოქმედებს მასზე. ამის გარკვევასაც საქმე გასწავლის. მე მხოლოდ შემდეგს მიგითითებ:
როცა ისე იქნები, როგორც სხეული, რომელიც ყველა მხრიდან სითბოთია გარემოსილი, ან ისე დაიჭერ თავს, როგორც დიდი პიროვნების წინაშე, - შიშითა და ყურადღებით, რათა მიუხედავად შენთვის მონიჭებული უფლებისა - თავისუფლად იარო და იმოქმედო, - როგორმე რამეთი არ აწყენინო მას, ან როცა იგივეს იგრძნობ უფლის მიმართ, რასაც საცოლე - შეყვარებული სიძის მიმართ, - მაშინ იცოდე, რომ ახლოა, კარებთანაა სანუკვარი სტუმარი შენი სულისა და აუცილებლად შემოვა და გესტუმრება.
ვფიქრობ, ეს რამდენიმე მითითება საკმარისი იქნება სახელმძღვანელოდ მოშურნე მაძიებელთათვის. და ყველაფერი ეს იმ მიზნითაა ნათქვამი, რომ მათ, ვინც გულითადად მოღვაწეობენ ლოცვაში, უწყოდენ უკანასკნელი ზღვარი ლოცვისა, და თუკი ცოტას იშრომებენ და ცოტას მიაღწევენ, არ იფიქრონ, თითქოს ყველაფერს მიაღწიეს, შრომა არ შეასუსტონ და ზღვარი არ დაუდონ შემდეგომ აღმასვლას ლოცვის კიბეზე. როგორც დიდ გზებზე ბოძებს დგამენ, რათა მგზავრებმა იცოდნენ, რამდენი გაიარეს და კიდევ რამდენი დარჩა გასავლელი, ასევე ჩვენს სულიერ ცხოვრებაშიც თავისებური ნიშნები არსებობს, რომლებიც ჩვენი ცხოვრების სრულყოფილების ხარისხს განსაზღვრავენ, რათა სრულყოფისაკენ მსწრაფველთ იცოდნენ, სანამდე მივიდნენ და კიდევ რამდენი დარჩათ გასავლელი, შუა გზაზე არ გაჩერდნენ და ამით თავიანთი შრომის ნაყოფს არ დააკლდნენ, რომელიც შესაძლოა, იქვე, ორ ან სამ ნაბიჯზე იყოს.
დავასრულებ ჩემს სიტყვას გულითადი ლოცვით, - დაე, მოგმადლოთ უფალმა გონიერება, რათა სრულყოფილებას მიაღწიოთ, ამინ.
29 ნოემბერი, 1864 წ.