1817 წელს გოას ავგუსტინელთა პროვინციის ვიკარიუსმა, მამა მანოელმა ქეთევან წამებული კათოლიკედ მოიხსენია. 1977 წელს კი მამა თეოფილო აპასიო ლოპესმა (წმინდა ავგუსტინეს ორდენიდან) იგივე გაიმეორა, თანაც დააზუსტა, რომ ქეთევან წამებული რომაული ეკლესიის მორჩილებამდე მამა ამბროზიო დოშ ანჟუშმა მიიყვანაო. ვინ იყო მამა ამბროზიო და რა ურთიერთობა ჰქონდა მას ქეთევან დედოფალთან?
1640 წელს თავის მოხსენებით ბარათში მამა ამბროზიო დუშ ანჟუშმა აღიარა, რომ ქეთევან დედოფალს ქართული ეკლესია არ მიუტოვებია, თუმცა მანამდე ის თითქმის თექვსმეტი წელი ელოდა რომის პაპისგან ქეთევან დედოფლის კათოლიკურ წმინდანად შერაცხვის ცნობას. ამ დროის განმავლობაში ავგუსტინელი ბერი საკმაოდ ორაზროვან ცნობებს იძლეოდა დედოფლის ცხოვრების უკანასკნელი პერიოდის შესახებ. როგორც პორტუგალიაში მოღვაწე ისტორიკოსი რ.გულბენკიანი წერს, მამა ამბროზიომ „შეგნებულად ისეთი გაურკვევლობა და ვარაუდები დაუშვა, რომლებიც შესაძლებელს ხდიდა დედოფლის კათოლიკობა, თავისთავად, ნაგულისხმევი ყოფილიყო“, მაგრამ რაკი რომის პაპმა არ ჩათვალა მიწოდებული ცნობები საკმარისად იმისთვის, რომ ქეთევან დედოფლის კათოლიკობაში დარწმუნებულიყო, მამა ამბროზიოს, როგორც ჩანს, იმედი გადაეწურა და იძულებული გახდა სიმართლე ეთქვა. 1640 წელს თავის მოხსენებით ბარათში რომში მყოფმა ბერმა, როგორც იქნა, „ბოლო მოუღო ეჭვებს და აშკარად აღიარა, რომ ქეთევანს ქართული ეკლესია არ მიუტოვებია“ (რ. გულბენკიანი „ნამდვილი ცნობები საქართველოს დედოფლის მოწამეობრივი სიკვდილის შესახებ“).
რა ამოძრავებდა მამა ამბროზიოს? გულწრფელი აღფრთოვანება ქეთევან დედოფლისადმი, რომლის მოწამეობრივი სიკვდილი, მართლაც, რომ იმ ეპოქისთვის უჩვეულო, გამორჩეული მოვლენა იყო, მიამიტი სურვილი - ის კათოლიკურ წმინდანად შეერაცხათ თუ გარკვეული პრაგმატული მისწრაფებები? ან არსებობდა კი, საერთოდ, ქეთევან წამებულის კათოლიკურ წმინდანად შერაცხვის რაიმე რეალური მიზეზები? ამ და კიდევ სხვა კითხვებს რომ ვუპასუხოთ, საკმარისი იქნება დაკვირვებით გადავიკითხოთ ავგუსტინელი ბერის, მამა ამბროზიოს მიერ მოწოდებული ცნობები საქართველოს დედოფლის, ქეთევანის მოწამეობრივი სიკვდილის შესახებ. „ნამდვილ ცნობებში“ მამა ამბროზიო საკმაოდ გულწრფელია. ის არც თავის აღტაცებას მალავს ქეთევან დედოფლისადმი და არც - ავგუსტინელთა ორდენის მიზნებს საქართველოსთან მიმართებაში. აი, როგორ ახასიათებს მამა ამბროზიო ქეთევან დედოფალს: „ეს ღვთაებრივი ქალბატონი ტანდაბალი გახლდათ. დაახლოებით ორმოცი წლისა უნდა ყოფილიეო, ხელთ მლოცველის ჯოხი ეპყრა ქვრივივით შავად მოსილს, თავ-კისერიც მოშავო საბურველით დაეფარა. მეტად პირმშვენიერი და უაღრესად დარბაისელი, არა მარტო სამეფოს, არამედ მთელი სუვერენული იმპერიის დედოფლობის ღირსი იყო... მისი ლამაზი, დიდი შავი თვალები ირეკლავდნენ იმას, რაც მის სულში ხდებოდა, რამეთუ ღვთის მსახურთა ღვთიური მადლი მათ სახეზედაც გამოანათებს ხოლმე“ (იქვე).
ბერი ამბროზიოს აღფრთოვანება ქეთევან დედოფლისადმი გასაკვირი არ უნდა იყოს, რადგან ის არათუ კათოლიკე ბერებში, არამედ მისდამი მტრულად განნყობილ მაჰმადიან ჯალათებშიც კი პატივისცემასა და მოწიწებას აღძრავდა. თვით შაჰის მსახურებსაც კი გული ეთანაღრებოდათ ირანის სასტიკი მბრძანებლის ბრძანებების აღსრულებისას. თვით ისინიც კი გრძნობდნენ, რაოდენ აბსურდული იყო შაჰის მოთხოვნა, დედოფალს აღმსარებლობა შეეცვალა. ეს დარბაისელი და არაჩვეულებრივად წმინდა ქალბატონი ქრისტეს არ უღალატებდა... საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ქეთევან დედოფლის ღირსეულმა სიკვდილმა თვით ირანის მბრძანებელსაც კი დააკარგვინა წონასწორობა. როცა მას აუწყეს, რა წამებაც გადაიტანა დედოფალმა, შაჰს თურმე თვალზე ცრემლი მოადგა, თავისი ხელქვეითებითა და უცხოელი დესპანებით სავსე დარბაზში მყოფ გიორგი სააკაძეს მიუბრუნდა და უთხრა: „დიახ, ის ქალბატონი მოკვდა თავისი რწმენისათვის და არა თქვენ“ (იქვე), და გამაჰმადიანებულ ქართველს, ერაყისა და ავღანეთის ლაშქრობების გმირს, იმ დროისთვის შაჰის კარზე ერთ-ერთ ყველაზე დაწინაურებულ და გავლენიან პირს სახეში ხელი გაარტყა.
ამრიგად, ეჭვი არავის უნდა შეეპაროს, რომ ქეთევან დედოფლის მოწამეობრივი აღსასრულის თვითმხილველი ბერი ამბროზიო გულწრფელად ყოფილიყო აღფრთოვანებული მისით. სხვა საკითხია, რომ ავგუსტინელ ბერებს მხოლოდ ქეთევან წამებულით აღფრთოვანების გამო არ ჩაუგდიათ თავი საფრთხეში, როცა მისი ნეშტი ფარულად ამოთხარეს 1625 წლის 5 იანვრის ღამეს. სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ არც ნეშტის მოპარვა იყო ადვილი და არც დედოფლის წმინდა ნაწილების ჩამობრძანება საქართველოში. მაჰმადიანებს რომ შეეტყოთ, რას საქმიანობდნენ ისინი, არც ერთს სიკვდილი არ ასცდებოდა.
რა მიზნები ამოძრავებდათ ავგუსტინელებს, დედოფლის წმინდა ნაწილებით საქართველოსკენ რომ დაიძრნენ? ამ კითხვის პასუხი ისევ ბერ ამბროზიოს „ნამდვილ ცნობებში“ უნდა ვეძებოთ. აი, რას წერს იგი მათი მოგზაურობის მთავარი მიზნის შესახებ: „ჩვენ საქართველოსკენ გამოვემგზავრეთ და თან წამოვიღეთ წმინდანის თავი, რათა მისი საშუალებით დაგვეყოლიებინა დედოფლის ძე, თეიმურაზი, ნება დაერთო მისიონი დაგვეარსებინა საქართველოში, სადაც ვიმედოვნებდით ღვთის შეწევნით უხვი მოსავალი მიგვეღო“ (იქვე).
საქართველოში შეღწევასა და იქ მისიონის დაარსებას მხოლოდ ავგუსტინელი ბერები არ ცდილობდნენ. ცნობილია, რომ სპარსეთში მოღვაწე კარმელიტებსაც იგივე მიზნები ამოძრავებდათ. მათ მორის განხეთქილება რომ არ მომხდარიყო, კათოლიკური ეკლესიის იერარქმა, პროპაგანდა ფიდემ „არჩევანი მესამე ორდენზე, თეათინელთა ორდენზე შეაჩერა“. თეათინელი მამები პირველები გამოემგზავრნენ საქართველოში, თუმცა თურქეთის ხელისუფლების მხრიდან დევნის გამო იძულებულნი გახდნენ უკან გაბრუნებულიევნენ. ავგუსტინელებმა საქართველოში ჩამოსვლა თეათინელებზე რამდენიმე თვით ადრე, 1628 წლის 11 მაისს მოახერხეს. ისინი პირველები შეხვდნენ მეფე თეიმურაზს, რომელსაც შაჰ აბასისთვის დედის ცხედართან დაკავშირებით „უკვე სამი ელჩობა ჰქონდა გაგზავნილი“ (რ.გულბენკიანი). ირანის შაჰმა სამივე ელჩობა ერთი და იმავე პასუხით გამოისტუმრა, ცხედარი კათოლიკე ბერებმა მოიპარესო. ასე რომ, მამა ამბროზიოს გამოჩენა თეიმურაზისთვის სიხარულის მომგვრელი იყო. მეფემ ავგუსტინელ ბერს აღელვებით უთხრა: „მთელი მსოფლიოს განძიც რომ ჩამოგეტანათ ჩემთვის, დედაჩემის სხეულის ჩამოსვენებას ვერ შეედრებოდაო“.
მოგვიანებით, წმინდა ნანილების ალავერდში გადასვენებასთან დაკავშირებით „ეპისკოპოს-მიტროპოლიტს უნდოდა ეწირა და ექადაგა, მაგრამ, პატრიარქ ზაქარიასთან შეკამათება მოუვიდა და ამ უკანასკნელმა ნება არ დართო“ (იქვე). საგულისხმოა, რომ ეს ყველაფერი პორტუგალიელი ბერებისა და კონსტანტინეპოლიდან ჩამოსული სამი მართლმადიდებელი ღვთისმსახურის თვალწინ მოხდა. გულბენკიანი არ აკონკრეტებს შეკამათების მიზეზს, თუმცა დასძენს, გაღიზიანებულმა მეფემ მომხდარ ამბავში სწორედ კონსტანტინეპოლიდან ჩამოსული ბერები დაადანაშაულაო. ბუნებრივია, ისმის კითხვა, ბერძენი ბერები და პატრიარქი ზაქარია კათოლიკეებთან ერთად საერთო წირვის აღვლენის წინააღმდეგები ხომ არ იყვნენ? მამა ამბროზიოს მოგვიანებით კონფიდენციალური საუბარი ჰქონდა პატრიარქთან, როგორც ჩანს, რომის პაპის უზენაესობის შესახებ. მან პატრიარქ ზაქარიას რომში წასვლაც კი შესთავაზა, რაზეც თავაზიანი უარი მიიღო: „მეტად მოვხუცდი და ხანგრძლივი მოგზაურობისთვის ძალა აღარ შემწევსო.“
„მამა ამბროზიო თეიმურაზსაც ესაუბრა იმ მორჩილებაზე, რომელიც მას მართებდა რომის პაპის, როგორც მსოფლიო ეკლესიის მეთაურის წინაშე. მეფემ მიუგო, რომ იგი მუდამ აღიარებდა პაპს, როგორც უძლიერეს პრელატს. რაც შეეხება მამა ამბროზიოს მიერ დასმულ სარწმუნოებრივ საკითხებს, აქ ორივე მხარე მტკიცედ დარჩა საკუთარ პოზიციაზე“ (იქვე). ამრიგად, როგორც ეს რ.გულბენკიანის მოწოდებული ცნობებიდან ჩანს, ამბროზიოს თეიმურაზ მეფის კათოლიკობაზე მოქცევის მცდელობაც კი ჰქონია, რაზეც, ბუნებრივია, უარყოფითი პასუხი მიიღო. თუმცა მადლიერმა მეფემ ავგუსტინელ ბერებს ღვაწლი დაუფასა, მან სტუმრებს ნება დართო მონასტრის ასაგებად ადგილი შეერჩიათ. ამბროზიოს არჩევანი ქალაქ გორზე შეჩერდა, სადაც მისი თაოსნობით ორი საცხოვრებელი და სამლოცველო ააგეს. მამა ამბროზიოს პროგრამა-მინიმუმი უკვე შესრულებული პქონდა, თუმცა ის მიღწეულით არ კმაყოფილდებოდა, მას სურდა და სავსებით დარწმუნებულიც იყო, „რომ ერთმანეთის მომიჯნავე საქართველოს სამივე სამეფოში მისიონს დააარსებდა“. სწორედ ამიტომ უნდოდა მამა ამბროზიოს, რომის პაპს ქეთევანი კათოლიკურ წმინდანად ეცნო. დედოფლის ავტორიტეტი განუზომლად დიდი იყო საქართველოში. მას გამორჩეული ადგილი ეჭირა ქართველი ხალხის გულში. ასე რომ, მისი გაკათოლიკებით, საქართველოს გაკათოლიკების პროცესიც დაჩქარდებოდა. მამა ამბროზიოს არც სიმხნევე აკლდა და არც შეუპოვრობა. შიშიც უცხო იყო მისთვის. თუმცა არსებობდა რაღაც უფრო მაღალი, რაც მას ხელს უშლიდა საკუთარი სურვილების შესრულებაში, ეს იყო ღვთის ნება და ამას ავგუსტინელი ბერი მშვენივრად ხვდებოდა. შემთხვევით არ აღნიშნავდა იგი თავის „ნამდვილ ცნობებში“: „...ჩვენ გვსურს ეს და ვევედრებით უფალს, საშუალება მოგვცეს შევაღწიოთ საქართველოში, დავთესოთ იქ წმინდა სახარება, ჩვენი სარწმუნოების სიწმინდე გავუზიაროთ იმ ქრისტიანებს, რომლებიც ამას ესწრაფვიან და ხშირად გვიწვევენ კიდეც. ჩვენ მათთან ვერ მივდივართ არა სიკვდილის შიშით, არამედ როგორც ზემოთ მოგახსენებთ, ველით უფლის ბრძანებას“.
მართალია, მამა ამბროზიომ საქართველოში ჩამოსვლა მოახერხა, მაგრამ მისი სურვილები ბოლომდე ვერ შესრულდა. რომის პაპმა არც ქეთევან წამებული შერაცხა წმინდანად და არც საქართველო გაკათოლიკდა.
რაც შეეხება მამა ამბროზიოს, მას ღვაწლს ვერ დავუკარგავთ, მან მართლაც ბევრი რამ გააკეთა საქართველოში ქეთევან წამებულის წმინდა ნაწილების ჩამოსაბრძანებლად. რაღა თქმა უნდა, ის გულწრფელად ეთაყვანებოდა წმინდა დედოფალს, რომელიც მის წარმოსახვაში, ალბათ, მუდამ ისეთად დარჩა, როგორიც სიცოცხლის უკანასკნელ წამებში ჯალათების წინაშე მდგომი იყო. როგორც ამას თავად მამა ამბროზიო აღნიშნავს, ქეთევან დედოფალს თურმე ჯალათების გავარვარებულ მარწუხებზე მეტად, რომლითაც მას მკერდს გლეჯდნენ, საკუთარი სიშიშვლე აწუხებდა. დიახ, ის „ამდენი მამაკაცის წინ შიშველი იდგა, ზოგი მათგანი სიცოცხლეს ართმევდა, საშიშროებას უქმნიდა მის პატიოსნებას, რომელსაც იგი ყოველთვის ყველაფერზე მაღლა აყენებდა. დედოფალმა პირველად ამოიოხრა და ამან ცხადყო, რომ დაწვაზე მეტად სიშიშვლისგან იტანჯებოდა“.
დედოფლის შავი თვალები კი, ალბათ, მაშინ უფრო მეტად ირეკლავდნენ ღვთაებრივ სინათლეს, „რამეთუ ღვთის მსახურთა ღვთიური მადლი“ სულიერი ამაღლების ჟამს უფრო მეტად ანათებს ხოლმე მათი სახეებიდან.
თემურ გაბუნია
გაზეთი „გზა და ჭეშმარიტება“, №3(46), 2011 წ.