პეტრიწონის ქართველთა სავანე ბულგარეთში

პეტრიწონის საძვალე და ქართველი ხატმწერი იოანე ივეროპულოსი (ივერიელი)

მონასტრის ყველაზე ძველი ნაგებობაა საძვალე, რომელიც ერთადერთი შემორჩა სრული სახით გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროიდან. დიდი დემესტიკოსი მის შესახებ წერდა: „რომელი ესე მებრ მაშენებელი ვარ პირველ ხსენებულისა მის ახალშენებულისა მონასტრისა და მას შინა სამარხოისა მის განსასუენებელისა ჩემისა...“

სამაროვანი, სიგრძით 21 და სიგანით 7 მეტრი, ერთნავიანი, ორსართულიანი შენობაა, რომლის ქვედა სართულში საძვალეა, ხოლო ზემო სართული წარმოადგენს ეკლესიას. აკაკი შანიძის ვარაუდით, ეს ბაკურიანის-ძის დროინდელი წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაა. საძვალე შიგნით სამი განყოფილებისაგან შედგება: კარიბჭე, შუა ნაწილი და საკურთხეველი. კარიბჭეს წინათ ოთხი შესასვლელი ჰქონდა. რესტავრაციის შემდეგ სამი ამოუშენებიათ და ერთი დაუტოვებიათ.

სატრაპეზოს აღმოსავლეთ კედლის მოხატულობა

ქვედა სართულზე საძვალის ცენტრალურ ნაწილში სტოადან შევყავართ პატარა კარებს. ქვის იატაკში გაჭრილია სამარხები, სადაც მარხავდნენ მონასტერში მცხოვრებ ბერებს. ეს ტრადიცია დღემდეა შემორჩენილი.

გარედან საძვალის ეკლესია არაჩვეულებრივი დახვეწილობით გამოირჩევა. რვა ყრუ თაღოვანი ნიში და კედლის მხატვრული წყობა, სადაც რიტმულად მონაცვლეობენ ტუფის, აგურისა და დუღაბის ზოლები, ქმნიან არქიტექტურის ელეგანტურ სტილსა და ერთიან ჰარმონიას, რაც აგრერიგად დამახასიათებელია ქართული სატაძრო ნაგებობებისათვის. აღმოსავლეთის მხრიდან ფასადი დამშვენებულია შვერილი აფსიდით, რომელშიც სამი მცირე ზომის სარკმელია გაჭრილი. დასავლეთის მხრიდან ორივე სართულზე არის სტოა.

მთლიანობაში საძვალის არქიტექტურული იერსახე თვალსაჩინოდ განსხვავდება პეტრიწონის დღეისათვის არსებული სხვა სამონასტრო-სატაძრო ნაგებობებისაგან, რაც წარმოდგენას გვაძლევს მათ პირველსაწყის ხასიათზე - თუ როგორი დიდებულებით ბრწყინავდნენ ისინი ცხრა საუკუნის წინათ, როდესაც მთელი სამონასტრო კომპლექსი ერთ ხუროთმოძღვრულ სტილში იყო გადაწყვეტილი. როგორც საძვალის რესტავრაციაზე მომუშავე ბულგარელი სპეციალისტები აღნიშნავენ, მსოფლიოში თითებზე ჩამოსათვლელია ისეთი ძვირფასი სამარხები, როგორც პეტრიწონშია, ხოლო ასეთი ძვირფასი ხატწერის ნიმუშები თვით საბერძნეთშიც არ გვხვდება.

პეტრიწონის საძვალე მოხატულია ქართველი ხატმწერის იოანე ივეროპულოსის მიერ. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი თვით გრიგოლ ბაკურიანის-ძეს ჩამოუყვანია საქართველოდან. ქვედა სართულზე, საძვალის კარის თავზე სტოას მხრიდან, არის წარწერა: „ეს ყოვლადპატიოსანი ტაძარი მოხატა ძირიდან ზემოთამდე, იოანე ზოგრაფ ივეროპულოსის ხელმა. ხოლო თქვენ, ამ სტრიქონთა მკითხველო, ილოცეთ ჩემთვის ღმრთის წინაშე“.

ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობელი. ფრაგმენტი „ვედრების“ ფრესკიდან

XIV საუკუნის ქტიტორთა ფერწერული გამოსახულების გარდა, რომელიც, ცხადია, არ ეკუთვნის იოანე ივეროპულოსს, სტოათა ნიშებში ხატწერის კიდევ რამდენიმე ნიმუშია, ზოგი განახლებული XI საუკუნის შემდეგ (მაგალითად, გრიგოლისა და აბაზის პორტრეტებში), ან თავიდან შესრულებული (წმ. ელენესა და კონსტანტინეს ხატი, მამა-შვილი გიორგი და გაბრიელი - XIV საუკუნის ქტიტორები). დანარჩენი მხატვრობა მთლიანად იოანე ივეროპულოსის, იგივე ივერიელისა გახლავთ.

განახლებული ნიმუშებიდან გამოირჩევა გრიგოლ და აბაზ ბაკურიანის-ძეთა ფრესკები - ისინი ქვედა სართულის სტოას ჩრდილოეთ კედელზე თაღოვან ნიშში მთელი ტანით არიან გამოსახული ეკლესიის მაკეტით ხელში; გრიგოლის თავთან წარწერაა: „გრიგოლ-სევასტოსი და თავადი ბაკურიანთა გვარტომიდან, დიდი დემეტიკოსი და ქტიტორი“, აბაზის თავთან კი: „აბაზ მაგისტროსი, ქტიტორის ძმა“. ორივენი სადღესასწაულოდ, მდიდრულ ტანსაცმელში და წითელ ჩექმებში არიან გამოწყობილი.

XI საუკუნის უცვლელად შენარჩუნებული ხატწერიდან ყურადღებას იქცევს საძვალის კარიბჭეში წარმოდგენილი ტახტზე დაბრძანებული ღმრთისმშობელი, მარცხნივ და მარჯვნივ - ბიბლიური მამამთავარი აბრაამისა და კეთილგონიერი ავაზაკის მეზობლობაში და აგრეთვე - საშინელი სამსჯავროს სცენები, ხოლო საძვალის აღმოსავლეთის ნიშში „დეისუსის“ გამოსახულება, სადაც ყველაზე კარგად არის შემონახული ღმრთისმშობლის ხატი.

ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის ფრესკული გამოსახულება „ოდიგიტრია“

საძვალის ეკლესიის ტიმპანის თავზე გამოსახულია ღმრთისმშობლის „ოდიგიტრიის“ (ანუ მეგზურის) ხატი ყრმა იესოთი ხელში. ეკლესიის ინტერიერის მოხატულობიდან განსაკუთრებული სინატიფით გამოირჩევა „ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინება“. ამ მრავალფიგურიან კომპოზიციაში პერსონაჟები იკონოგრაფიული კანონის მიხედვით არიან განლაგებული. ღმრთისმშობლის განსასვენებლის ორივე მხარეზე ურვით შეპყრობილი მოციქულები დგანან. პეტრე მოციქულს ხელში საცეცხლური უჭირავს. პავლე მოციქული თავდახრით დგას, შუბლით მიძინებულის ფეხთ ეხება. თავთან იესო ქრისტეა ჩვილით ხელში, რომელიც სიმბოლურად მისი დედის უბიწო სულს განასახიერებს.

ეკლესიის საკურთხევლის აფსიდის კონქში გადარჩენილია ნაწილი კომპოზოციიდან: „ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობელი - ზეციური დედოფალი“. წმიდა მარიამის ორივე მხარეს სათნოებით აღსავსე სახის მთავარანგელოზები - მიქაელი და გაბრიელი დგანან ოქროსფერი ნიმბებით.

ქართველი ხატმწერის შემოქმედება ბულგარელი მეცნიერებისა და ხელოვნების მოღვაწეების ერთსულოვანი მაღალი შეფასების საგანია. მთელი მსოფლიოს სასულიერო სახვითი ხელოვნების მასშტაბებშიც სრულიად განსაკუთრებულ ადგილს აკუთვნებენ ქართველ ხატმწერს: „ქართველი ხელოვანის ნამუშევრები შეიძლება მივაკუთვნოთ შუა საუკუნეების ფერწერის საუკეთესო ნიმუშებს“.

ქართულ სიძველეთა ნაშთები პეტრიწონის მონასტერში

გრიგოლ ბაკურიანის ძის დროინდელი რკინის ალაყაფის კარი

ოდესღაც მონასტრის ყოველი ქვა და ყოველი ფრესკა ქართული სულიერი კულტურის ნიშანს ატარებდა. დღეს ქართული სულიერების კვალი ფრაგმენტულად შემორჩა.

მონასტრის ყველაზე დიდ სიწმიდეზე, „ქართველთა პეტრიწონის ღმრთისმშობელზე“, საგანგებოდ გვექნება საუბარი, ხოლო ამჯერად შევჩერდებით ქრისტიანული სიწმინდეების იმ ზოგიერთ ნიმუშზე, რომელიც სასწაულებრივად გადაურჩა  საუკუნეებრივ განსაცდელთ და დღემდე მოაღწია ისტორიულ ხსოვნასა თუ რელიქვიებში.

მონასტრის შესასვლელშივე, ქვით კირის კედელში გამოჭრილი დიდი თაღის ქვეშ, რომელსაც ამშვენებს წარწერა ბულგარულ ენაზე: „კურთხეულ არს მომავალი სახელითა უფლისაითა!“ შეკიდულია ლითონით შეჭედილი უზარმაზარი მუხის კარები. დღეს ეს არის ძირითადი ჭიშკარი - ალაყაფის კარი. მონასტრის მკვიდრთა გადმოცემით, იგი თვით გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროინდელია.

მთავარი ტაძრის გუმბათზე აღმართულია ერთი მეტრი სიგრძის მოოქროვილი ვერცხლის ჯვარი, რომლის საყრდენში ქართული ასომთავრული წარწერაა დაქარაგმებული: „იესუს ქრისტეს ძლევაი“. სავარაუდოა, რომ ეს ჯვარი ეკუთვნოდა დანგრეულ ძველ ეკლესიას, რადგან XVII საუკუნეში ჯვარს ქართული წარწერით აღარ შეამკობდნენ (ნახატი ა).

ნ. ბერძენიშვილს 1949 წელს ჯვარზე აღმოჩენილი წარწერის არასრულად ამოკითხვის საფუძველზე გამოთქმული ჰქონდა მოსაზრება, რომ ეს იყო გრიგოლ ბაკურიანის-ძის საზოლავრო, ანუ სამხედართმთავრო ჯვარი. ის იმთავითვე გუმბათზე ასამართავად გაჭედილი არ ყოფილა და რომ გრიგოლმა იგი ეკლესიას შესწირა ლაშქრობის დამთავრების შემდეგ, მოგვიანებით, წარწერის სრულად აღმოჩენის დროისათვის წარწერამ მიიღო ქრისტიანული ეკლესიების ჯვრებისა და ფრესკებისათვის დამახასიათებელი ჩვეულებრივი ფორმულის სახე.

ნახატი ა

სატრაპეზოს შესასვლელი კარების თავზე გამოსახული მონასტრის მაშენებლები - გრიგოლ და აბაზ ბაკურიანის-ძენი

მონასტრის სატრაპეზის გარეთა კედელს, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამშვენებს ბულგარელი ოსტატის ალექსი ათანასოვის პანორამა, რომლის ცენტრში ყველაზე უფრო მსხვილი პლანით და მთელი სხეულით გამოსახული არიან სავანის დამაარსებელი ქართველი ძმები - გრიგოლ და აბაზ ბაკურიანის-ძენი. მათ შორის დგას ბიზანტიის იმპერატორი ალექსი კომნენოსი. აქვეა ბერძნულ ენაზე შესრულებული წარწერა: „ამშენებელი მონასტრისა გრიგოლი და ასპასიოსი ძმა მისი. ალექსი კომნენოსი. იმპერატორი“. პანორამის მარცხენა ქვედა ნაწილში გამოსახულია საეკლესიო პროცესია, რომელიც ღმრთისმშობლის ქართულ ხატს კლუბიაში მიასვენებს. პანორამასთან დაკავშირებით საგულისხმოა ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება: ფერწერული ქმნილების მარჯვნივ, სატრაპეზოში შესასვლელი კარების თავზე გამოსახულია ორი ჭარმაგი, კეთილშობილი სამოსით მოსილი მამაკაცი, რომელთაც ხელთ უპყრიათ ტაძარი. პეტრიწონის სავანისადმი მიძღვნილ ბულგარულ გამოცემებში აღნიშნულია, რომ ესენი არიან წმიდა მოციქულები პეტრე და პავლე. მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ ეს ორი ადამიანი წარმოდგენილია შარავანდედის გარეშე და მათ დიდი მსგავსება მოეპოვებათ პანორამისეულ გრიგოლსა და აბაზის სახეებთან, და ამასთანავე, ხელთ უპყრიათ საკუთარი სულიერი და მატერიალური ღვაწლის შედეგი - ღმრთისმშობლის ტაძარი, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ აქ მოციქულთა ხატები კი არა, ქტიტორტა სახეებია აღბეჭდილი.

სავარაუდოდ, ქართული ანბანის შემქმნელის ფრესკული გამოსახულება

თვით სატრაპეზოში დიდად საყურადღებოა ჩრდილოეთ კედელზე, თითქმის ჭერთან არსებული ფრესკა. ამ ფრესკაზე გამოსახულია კოშკისებრი შენობა, რომლის ქვეშ მარჯვენა ხელზე დაყრდნობით წამოწოლილია შუა ხნის კაცი. იგი საერო პირია და შარავანდედის გარეშეა დახატული. მაგრამ ხსვა უნიმბო პერსონაჟის - არიოზისგან განსხვავებით, რომელიც ქვესკნელშია დანთქმული, ეს ადამიანი შარავანდედით მოსილი წმიდანების გარემოცვაშია წარმოდგენილი. კოშკის თავიდან ამ კაცს მზე დაჰნათის. ხოლო მის თავს ამკობს წარწერა: „ი ხარი ტუ“, რაც ნიშნავს „მადლით მოსილი“. ცნობილია მონასტრის ბერების შემდეგი გადმოცემა, რომელიც აკაკი ურუშაძემ ჩაიწერა პეტრიწონის სავანეში ყოფნისას: „არქიმანდრიტი კლიმენტი ამ ფრესკის შესახებ ამბობს: აქ გამოსახულია ის პირი, ვინც ქართული ანბანი შემოიღო... ეს ამბავი ტრადიციითაა დაცული და ყველასათვის ასეა ცნობილი... შესამოწმებლად ამ ფრესკის ამბავი ვკითხეთ არქიმანდრიტ ექვთიმეს, რომელიც ცალკე დავიხელთეთ. მანაც დაგვიდასტურა არქიმანდრიტ კლიმენტის ნათქვამი: ფრესკაზე გამოსახული კაცი ქართული ანბანის შემომღებიაო!“

ეს ფრესკა სპეციალისტების სერიოზულ გამოკვლევას საჭიროებს და თუ ბერების გადმოცემა დადასტურდა, შესაძლოა ეს იყოს მეფე ფარნავაზის ერთადერთი ფრესკული გამოსახულება ქართულ საისტორიო მატიანეში.

მსგავს ვარაუდს ის გარემოებაც განამტკიცებს, რომ იგი გამოსახულია მაცხოვრის დაბადებამდე მოღვაწე მეცნიერებთან და ფილოსოფოსებთან ერთად. ხოლო წარწერა - „ი ხარი ტუ“ ანუ „მადლით მოსილი“, მეტად საგულისხმო ერთობაში მოდის უფლის იმ მადლთან, რომლის შესახებაც ტიპიკონის მეთხუთმეტე თავშია საუბარი, სადაც ნათქვამია: „მადლისა მისებრ ღმრთისა მიერ მაცხოვრისა მონიჭებულისა თვითოეულისა ენისა ხმობად გალობისა თავადისა ქრისტე იესუს მიერ უფლისა ჩუენისა, რომლისაი არს დიდებაი უკუნითი უკუნისამდე. ამინ“.

პეტრიწონის საძვალის კედლის მოხატულობაში ჯერ კიდევ 1898 წელს იხილვებოდა ქართულწარწერიანი ფრესკა წმიდა გიორგის გამოსახულებით. მაშინ ეს წარწერა გადმოიღო ბულგარელმა მეცნიერმა დ.ლასკოვმა და გაუგზავნა ნ.მარს, რომელმაც იგი XI საუკუნით დაათარიღა. წარწერაში ასომთავრულით გამოყვანილი იყო: „წმიდა გიორგი ქაშუეთისაი“. სამწუხაროდ ეს წარწერა დღეს აღარ არსებობს, თავად ამ ხატზე მიუთითებენ საძვალის ეკლესიის სტოაში, დასავლეთის კედელზე (ნახატი ბ).

ნახატი ბ

არცთუ დიდი ხნის წინათ ქართული წარწერა აღმოჩენილ იქნა იოანე ღმრთისმეტყველის ფრესკაზე, რომელიც XIV საუკუნეს განეკუთვნება და იმყოფება პეტრიწონის საძვალისავე სტოაში, ბულგარელი მეფის ივანე ალექსანდრეს ფრესკის გვერდით. ამ ფრესკაზე XIV საუკუნის შეთეთრებული ფენის ქვეშ აღმოჩნდა ქართული წარწერა: „წმიდაი იოანე ღმრთისმეტყუელი“, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ პეტრიწონის მონასტერი XIV საუკუნის პირველ ნახევარში ჯერ კიდევ ქართველებს ეკუთვნოდათ. თვით საძვალის ეკლესიაში, კარის კედელზე, შესასვლელთან მარცხნივ, გამოსახული არიან დიდი ქართველი მამები - იოანე, ექვთიმე და გიორგი ათონელები, რაც ათონის მთის ქართული სავანის მიმართ ქტიტორის განსაკუთრებულ პატივისცემასა და მოკრძალებაზე მეტყველებს.

საძვალის ხედი ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან

საარქივო წყაროებზე დაყრდნობით დღევანდელ სამეცნიერო ლიტერატურაში ფეხმოკიდებულია თვალსაზრისი, რომ საძვალეში დაკრძალული არიან თვით ძმები ბაკურიანის-ძენი. აღინიშნება ის გარემოება, რომ გრიგოლმა მონასტრის აშენებისთანავე უპირველესად ვალი მოიხადა თავისი ძმის წინაშე და 1083 წელს პირველი ძვირდასი ნეშტი მიაბარა მიწას აბაზ ბაკურიანის-ძის სახით, ხოლო სამი წლის შემდეგ თვით იგი ღირს-ჰყო უფალმა თავის აგებულ საძვალეში სამუდამო განსასვენებლისა. მაგრამ, როგორც მონასტრის მემატიანეები იუწყებიან: „არ არის ჯეროვანი ცნობები, რომლებიც გვარწმუნდნენ, რომ კრიპტები გამოყენებული იყო დანიშნულების მიხედვით, ანუ მონასტრის დამფუძნებელთა დასაკრძალავად“. თუ ამ ცნობას დავეყრდნობით, მაშინ შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს საკითხი, რაც აქამდე დადასტურებულად მიაჩნდათ, სახელდობრ იქ ფაქტი, რომ კრიპტში, თაღოვან ნიშთან მონასტრის დამფუძნებელთა - გრიგოლისა და აბაზის ძვალთშესალაგია. უფრო სარწმუნო ჩანს საძვალის სარესტავრაციო სამუშაოთა წარმმართველის, პეტერ პოპოვის ცნობა იმის თაობაზე, რომ ეს საფლავები მათ აქ არც უნახავთ და არც ეგულებათ. მათ გაცილებით რეალურად მიაჩნიათ, რომ ძმების საფლავებად ჩაითვალოს ის ორი მდიდრული სამარხი, რომელიც მთავარ ტაძარშია აღმოჩენილი და რაც ქტიტორთა პატივს სრულიად შეეფერება.

„ასენოვგრადი - ბულგარეთის იერუსალიმი“
ქართული სულიერების კერა

პეტრიწონის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის ხატის სახელზე აგებული ტაძარი ასენოვგრადში

ასენოვგრადი ძველი სტენიმახია. ხოლო ყველა ის ისტორიული ნაგებობა - ციხე-სიმაგრე თუ ეკლესია-მონასტერი, რომლებიც ასენოვგრადის ტერიტორიაზე მდებარეობს, ცოტად თუ ბევრად გრიგოლ ბაკურიანის-ძის სახელთან არის დაკავშირებული. ამდენად, თუ ეს ქრისტიანული სიძველენი ბულგარეთის ისტორიას ეკუთვნის, იგი თანაბრად საქართველოს ისტორიის კუთვნილებაცაა.

უძველესი თრაკიის მიწაზე, პლოვდივიდან დაწყებული, ასენოვგრადისა და მთელი მიმდებარე ტერიტორიების ჩათვლით, ტაძრები და ციხე-სიმაგრეები ძირითადად მთებისა და გორაკების მწვერვალებზეა აგებული და საქართველოს ციხეებისა და ტაძრების დარად სულიერთან ერთად ფორტიფიკაციურ დანიშნულებასაც ასრულებდნენ. ერთმანეთის გასწვრივ მიჯრით განლაგებულნი მტრის შემოსევასაც ზუსტად იმავე ნიშნებით - კოცონთა მეშვეობით აუწყებდნენ ერთმანეთს, როგორც ეს საქართველოში ხდებოდა.

როდოპის ჩრდილოეთ კალთაზე შეფენილ ასენოვგრადს, რომელიც დღეს ბულგარელი მეფის სახელს ატარებს, გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროინდელი სტენიმახის სახელით იცნობს მემატიანე, რაც ბერძნულად „ვიწრო გასასვლელს“ ნიშნავს. ციხით გამაგრებული სოფელი სტენიმახი მნიშვნელოვან პუნქტად ითვლებოდა ეგეოსის ზღვისკენ მიმავალ გზაზე. ჯვაროსანთა ლაშქრობის დროს 1189 წ. სტენიმახი დაუნგრევიათ, მაგრამ 1231 წ. მეფე ივანე ასენ II აღუდგენია. 1370 წელს ციხე-სიმაგრე თურქებმა დაანგრიეს. ხელახლა აღდგა სტენიმახი XVIII საუკუნეში.

პეტრიწონის სავანის ტიპიკონის მეორე თავში ნათქვამია, თუ რა და რა შესწირა მონასტერს დასავლეთის დიდმა დომესტიკოსმა: „პირველად თავითგანვე თემსა ფილიპოპოლისასა ციხედ წოდებული სოფელი პეტრიწონისაი, რომელი ვასილიკოსობად წოდებულ არს, სრულად ყოვლითა აგარაებითა თვისითა“ და „ეგრეთვე მივეც დამოკიდებით მისსა ჩემი დიდი სოფელი სტენიმახი, ჩემ მიერ აგებულითა ორითავე ციხით მისითურთ და ეგრეთვე მსგავსად აგარაებითურთ: ლიპიწონით და აგარაით ბარბარეწმიდითურთ, რომელი-იგი ფრენაკსა ახლავს, და სოხასტრებით მისით: ნიკოლწმიდით, ელიაწმიდით, ზემოით გიორგიწმიდითურთ და ქუემოით, რომელი სოფელსა ახლავს, მითვე სახითა სრულები თავისა ყოვლითავე პირველითგან გარე-შემოწერილთა ზღვრითა და ჩემ მიერ დადებულითა სინორითა შორის მისსა და მეორისა ციხისა ვოტინაისა“.

ტიპიკონი ცხადჰყოფს, რომ, როდესაც გრიგოლ ბაკურიანის-ძემ ააგო მონასტერი, მას საკუთრებაში გადასცა ყველა ის ციხე-სიმაგრე და ტაძარი, რომლებიც მის მიერ არის მითითებული. ეს ნაგებობები პეტრიწონის სავანესთან ერთად მთლიან ჰარმონიას ქმნიან. და სწორედ ისევე, როგორც ეკლესია-მონასტრები განკუთვნილი იყო მხოლოდ და მხოლოდ ქართველი ბერებისათვის, ხოლო ტაძრის მოსახატად გრიგოლს ჩამოჰყავდა ქართველი ხატმწერები - სრულიად ლოგიკურია დავასკვნათ, რომ ნაგებობათა კონსტრუქციებისა და გარეგბული იერის გათვალისწინებით, მათი ხუროთმოძღვარნი და კირითხურონიც უცილობლად ქართველები იქნებოდნენ! ასე აშენდა ასენოვგრადში ასენოვის ცნობილი ციხე-სიმაგრე თავისი ტაძრითურთ, წმიდა დიმიტრის სახელზე აგებული სამლოცველო, წმიდა იოანე ნათლისმცემლისა და წმიდა ეკატერინეს სახელობის ეკლესიები, წმიდა კვირიკეს სახელობის მონასტერი...

მთის ყველაზე მაღალ კლდოვან თხემზე მდებარეობს წმიდა დიმიტრი თესალონიკელის სახელზე აგებული სამლოცველო, ბაკურიანის-ძის დროინდელი მეტოქის დამცავი კოშკის ნაფუძარზე დამკვიდრებული.

წმ. მთავარანგელოზი მიქაელი

ტიპიკონში აღნიშნულია: „ხოლო რომელ-იგი სოფლისა სტენიმახისა ქუემო კერძო, ორთა მათ გზათა ზედა აღვაშენეთ ქსენადოში ერთი, განუწესებ და განუსაზღვრებ მას მისვე სოფლისა სტენიმახისა შემოსავალისაგან, რაითა მიეცემოდის მგზავრთათვის და გლახაკთა ყოველთა შინა დღეთა წელიწადისათა... აღიშენოს უკუე სამწიროისა მის თანა ბორცუსა ზედა კოშკი ერთი, რაითა სახმარი რაიცა იყოს, მას შჲნა დაიმარხოს და არავის ხელ-ეწიფოს მძლავრთა მგზავრთაგანსა უნებლებით მიტაცებად“.

როგორც ციტირებული ტექსტიდან ჩანს, ეს კოშკი მტრისაგან დაცვისა და საკვები მარაგის შენახვის ფუნქციებით, ტიპიკონის შედგენისას ჯერ არ იყო აგებული და მოგვიანებით აშენდა ყველაზე მაღალ მწვერვალზე, ზღვის დონიდან 400 მეტრ სიმაღლეზე, რომელსაც ძნელად მისასვლელი გზა უდგებოდა ქსენადოშიდან ჩრდილოეთით და ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულებით. დღეს ამ სიმაგრის ნანგრევებზე დგას წმიდა დიმიტრი თესალონიკელის სახელობის სამლოცველო.

პეტრიწონის მონასტრიდან სტენიმახის გზაზე პირველი უდიდესი ციხე-სიმაგრე და „პეტრიწონის წმ. ღმრთისმშობლის“ სახელობაზე აგებული ტაძარი აღმართულია მაღალ ბორცვზე და გარემოს გადმოჰყურებს მთელი თავისი გოროზი დიდებულებით. გრიგოლ ბაკურიანის-ძის ტიპიკონი ამ ციხე-სიმაგრეს გულისხმობს უპირველეს ყოველისა, როდესაც ასახელებს სტენიმახში პეტრიწონის მონასტრისათვის გადაცემულ ნაგებობებს. ეს არის არქიტექტურული ხელოვნების იშვიათი ნიმუში, რომელშიც მშვენივრად არის შერწყმული ბიზანტიური და ქართული ხუროთმოძღვრული ტრადიციები. ერთაფსიდიანი, ერთგუმბათოვანი ორსართულიანი ნაგებობა თავისი კოშკითურთ სტოას თავზე, მეორე სართულზე - სრულიად ახალ ელემენტს ქმნის მთელი ბულგარეთის ეკლესია-მონასტრებისა და ციხე-კოშკების არქიტექტურულ გააზრებაში.

ამ ეკლესიის შესახებ ქართველი მეცნიერი აკაკი ურუშაძე გვაუწყებს: „სტენიმახის ძველ ციხე-სიმაგრეში, ძნელად მისასვლელ მაღლობზე დგას ორსართულიანი, ცენტრალურგუმბათოვანი (ჯვრის სახიანი) ეკლესია, ღმრთისმშობლის სახელობისა. ეკლესიის კედლები, პეტრიწონის საძვალის მსგავსად ბრტყელი აგურით და ქვითაა ნაშენები. კარიბჭეზე აღმართულია კვადრატული კოშკი. ეს ეკლესია დღესაც პეტრიწონის ღმრთისმშობლის ეკლესიად იწოდება... უეჭველი ჩანს, ეს ეკლესია გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროინდელია... ეკლესია სრულიად ორიგინალურია და აშკარად განსხვავდება ამ ეპოქის ბიზანტიური ტაძრებისაგან... მეტად სასურველი და აუცილებელიცაა, პეტრიწონის საძვალეც და სტენიმახის ღმრთისმშობლის ეკლესიაც ქართველმა სპეციალისტებმა მოინახულონ და ყოველმხრივ შეისწავლონ“.

წმ. მთავარანგელოზი გაბრიელი

ასენოვგრადის დასავლეთის უბანში, მაღალი კლდის ქიმზე არწივივით არის გადმომდგარი წმიდა იოანე ნათლისმცემლის ტაძარი, სრულიად მიუდგომელი ჩრდილოეთისა და ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან. იგი სწორედ ამ მხრით წარმოადგენდა როგორც სულიერი, ასევე ფიზიკური თავდაცვის ზღუდეს ქალაქისათვის. ერთნავიანი, ერთაფსიდიანი, უგუმბათო ტაძარი, სადაც შემონახულია საკურთხევლის მარჯვნივ კედელთან ძველი ხატწერის ნაშთი, იშვიათი სილამაზის ნაგებობაა.

შეუიარაღებელი თვალითაც იოლი შესამჩნევია, რომ პეტრიწონის საძვალე, იოანე ნათლისმცემლის ტაძარი და ასენოვის ციხე-სიმაგრე ერთ არქიტექტურულ სტილს ემორჩილება და ერთმანეთის მსგავს ნაგებობებს წარმოადგენს, იდენტური ყრუ თაღოვანი ნიშებით, კედლის წყობაში ტუფის, აგურისა და დუღაბის მონაცვლეობით; ორი უკანასკნელი ტაძარი უცილობლად მიეკუთვნება იმავე პერიოდს, როდესაც პეტრიწონის სავანეა აგებული და იმავე არქიტექტურულ სკოლას, რომელიც პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსს ქმნიდა.

მათივე სტილშია გადაწყვეტილი წმიდა ეკატერინეს ეკლესია ასენოვგრადის მაღალ გორაკზე, რომლის საკურთხევლისა მოხატულობა ძლიერ უახლოვდება XII საუკუნის ქართული ტაძრების კედლის მხატვრობას და როგორც ბულგარელი ხელოვნების ისტორიკოსები ვარაუდობენ, შესაძლოა ეკუთვნოდეს კიდეც ხატწერის ქართულ სკოლას. ეკლესია ნაგებია გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროს, ბულგარულ წყაროებში კი თარიღად ბეჯითად მოიხსენიება XII-XIV საუკუნეები. თუმცაღა, თვით ბულგარელი მეცნიერებიც ვერ უარყოფენ ყველა ზემოხსენებული ტაძრის ფორმასა და სტილის ერთიანობას.

ასენოვგრადიდან ოდნავ მოშორებით კიდევ ერთი სატაძრო კომპლექსია, რომლის თაობაზე გრიგოლ ბაკურიანის-ძე თავის ტიპიკონში აღნიშნავს, რომ სტენიმახში გადაცემული აქვს სამონასტრო მამულები სხვადასხვა თემისათვის. იმ ადგილმდებარეობას, რომელთანაც გრიგოლ ბაკურიანის-ძე აიგივებს „ციხეს მოტინაისას“, უკავშირდება ამჟამად არსებული წმიდა კვირიკესა და ივლიტეს ტაძარი, რომლის დაარსების თარიღი გრიგოლის მოღვაწეობის ხანას ემთხვევა.

ამრიგად, ასენოვგრადში გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ აგებული ყოველი ნაგებობა უცილობლად უკავშირდება ქართული ხუროთმოძღვრების ტრადიციებს, ხოლო შიგნიდან ისინი ხშირად ქართული ხატწერის ნიმუშებითვე არიან სრულქმნილი. მაგრამ ყოველივე ამის დადასტურება გარე სამყაროსათვის მტკიცე არგუმენტების გარეშე შეუძლებელია. ჩვენი საისტორიო მეცნიერება კი, მისი საერთაშორისო ავტორიტეტის თვალსაზრისით, კვლავ იმ დონეზე დგას, რომელსაც უჩიოდა ნიკო ბერძენიშვილი პეტრიწონის მონასტრის შესახებ დაწერილ თავის წიგნში „ძლევაი“:

„...ჩვენშიაც აგრე არ იყო გაან და კიდევ მეტიც: არქიტექტურა, მხატვრობა, ლიტერატურა, თვით ენაც კი (მაინცდამაინც მისი კულტურულ ცნებათა მარაგი) გამოცხადებული იყო ან ბერძნულ ბიზანტიურად, ან სპარსულ-არაბულად, თვით თურქულ-ოსმალურადაც კი. საქართველოში ქართული ცხოვრებისათვის ადგილი აღარა რჩებოდა, ან უკეთ, მას არავინ ეძებდა და არც არავინ ხედავდა“...

„პეტრიწონის ქართველთა სავანე ბულგარეთში“, თბილისი, 2001 წ.