სწავლება ღმერთის შესახებ სარწმუნოების სიმბოლოში იწყება სიტყვით „მრწამს“. ღმერთია ქრისტიანული რწმენისათვის უპირველესი. ჩვენგან, ქრისტიანთაგან, ღვთის არსებობის აღიარება ეყრდნობა არა მსჯელობებს, არც გონებისმიერ თუ გარეგანი შეგრძნებებით მიღებულ მტკიცებულებებს, არამედ შინაგან, ზნეობრიობაზე დაფუძნებულ უმაღლეს რწმენას.
ქრისტიანთათვის „გწამდეს ღმერთი“ ნიშნავს, აღიარებდე მას არა მარტო გონებით, არამედ გულითაც ივლტოდე მისკენ.
„გვწამს“ ის, რაც გარეგნული გამოცდილებით, მეცნიერული კვლევით, გარეგან გრძნობათა ორგანოებით აღსაქმელად მიუწვდომელია. სლავურ და რუსულ ენებში ცნების „მწამს“ მნიშვნელობა უფრო ღრმაა, ვიდრე რუსული სიტყვისა „მჯერა“, რომელიც ხშირად სხვათა მტკიცებების, გამოცდილებათა უბრალოდ, შემოწმების გარეშე მიღებას აღნიშნავს. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი ბერძნულ ენაშიც განასხვავებს რელიგიურ რწმენას - „მწამს ვინ (რა)“ და უბრალო, პირად დაჯერებას - „მჯერა ვისი (რისი)“. იგი წერს: „ერთი და იმავე არ ნიშნავს „გწამდეს (რა)“ და „გჯეროდეს (რისი)“. ჩვენ შეიძლება ყველაფრის გვჯეროდეს, მაგრამ გვწამს მხოლოდ ღმერთი“ 1.
ქრისტიანული რწმენა საიდუმლო მოვლენაა ადამიანის სულის სამყაროში. იგი აზრზე ძლიერია, უფრო ვრცელია და ქმედითი; რთულია და თავისთავში აერთიანებს სიყვარულის, შიშის, მოწიწების, თაყვანისცემისა და თავმდაბლობის გრძნობებს. თუმცა რწმენას ძალუძს მთების შეძრვა, მაინც არ შეიძლება იგი ნებელობის გამოვლინებად ჩავთვალოთ. მორწმუნე ქრისტიანი საკუთარ ნებაზე უარს აცხადებს და მთლიანად ღვთის ნებას არის მინდობილი: „იყავნ ნებაჲ შენი ჩემ ცოდვილსა ზედა“.
რა თქმა უნდა, ქრისტიანობა გონებით ცოდნასაც უკავშირდება და მსოფლმხედველობას ქმნის. ოღონდ იგი მხოლოდ მსოფლმხედველობად რომ დარჩენილიყო, დაიკარგებოდა მისი მამოძრავებელი ძალა. რწმენის გარეშე ქრისტიანობა აღარ იქნებოდა ცოცხალი კავშირი ცასა და დედამიწას შორის. ქრისტიანული რწმენა გაცილებით მეტია, ვიდრე ცხოვრებაში გავრცელებული ის „დამაჯერებელი ვარაუდი“, რასაც რწმენას ეძახიან.
ქრისტეს ეკლესია დაშენებულია რწმენაზე, როგორც ურყევ კლდეზე (მთ. 16,18). „რომელნი სარწმუნოებით ერეოდეს მეფეთა; იქმოდეს სიმართლესა; ... დაუყვნეს პირნი ლომთანი; დაშრიტეს ძალი ცეცხლისა; განერნეს პირსა მახჳლისასა; განძლიერდეს უძლურებისაგან; ...“ (ებრ. II,33-340). რწმენით ფრთაშესხმული ქრისტიანები სიხარულით იღებდნენ წამებასა და სიკვდილს. რწმენა უწონადი ქვაა - რომელსაც შეხებით ვერ შეიგრძნობ. იგი ზეაგიტაცებს და არ განარცხებს.
„და რომელსა ჰრწმენეს ჩემი, ვითარცა თქუა წიგნმან, მდინარენი მუცლისა მისისაგან დიოდიან წყლისა ცხოველისანი“ (ინ. 7,38) - ბრძანა უფალმა და მისი სიტყვების ჭეშმარიტების ცოცხალი დადასტურება იყო მოციქულთა ქადაგებანი - სიტყვით, სულით, სულით, ნიშნებითა და სასწაულებით.
„...უკუეთუ გაქუნდეს სარწმუნოება და არა შეორგულდეთ... ჰრქუათ თუ მთასა ამას: აღიფხუერ ამიერ და შთავარდი ზღუასა! - იყოს ეგრე“ (მთ. 21,21). ქრისტეს ეკლესიის ისტორიაში მრავლადაა წმიდანთა მიერ ყველა დროში აღსრულებული სასწაულები. მაგრამ სასწაული აღესრულება არა ზოგადი, არამედ ქრისტიანული რწმენით. რწმენა ქმედითია არა წარმოსახვის ან თვითჰიპნოზის ძალით, არამედ იმით, რომ გვაკავშირებს ყოველგვარი სიცოცხლისა და ძალის წყაროსთან - ღმერთთან. რწმენა ჭურჭელია წყლით ასავსებად, ოღონდ ის წყალში რომ ჩაუშვა, შენც იქვე უნდა იყო. ეს წყალი - ღვთიური მადლია. „რწმენა გასაღებია ღვთიური საგანძურისა“ - წერს მამა იოანე კრონშტადტელი2.
ამიტომ ძნელია განმარტო, თუ რა არის რწმენა. როდესაც მოციქული ამბობს: „სარწმინოება მოსავთა მათ ძალ, საქმეთა მამხილებელ არახილულთა“ (ებრ. II,1), იგი არ ახასიათებს რწმენის ბუნებას, მხოლოდ მიუთითებს, თუ რისკენაა მიპყრობილი მისი მზერა - სასოებასა და უხილავისკენ. სახელდობრ, რწმენა არის სულით მომავლის (მოსავთა მათ ძალ) ან უხილავის (მამხილებელ არა-ხილულთა) წვდომა. ეს ყოველივე ქრისტიანული რწმენის საიდუმლო ბუნების დამადასტურებელია.
ღმერთი თავისი არსებით მიუწვდომელია. პავლე მოციქული გვასწავლის: „რომელსა მხოლოსა აქუს უკვდავებაჲ და ნათელსა მყოფ არს მიუწვდომელსა, რომელი არავინ იხილა კაცთაგანმან, არცა ხილვად ჴელ-ეწიფების...“ (I ტიმ. 6,16).
წმ. კირილე იერუსალიმელი „განსასწავლ სიტყვანში“ გვმოძღვრავს: „რა არის ღმერთი, ამის ახსნა არ შეგვიძლია. კეთილგონივრულად ვაღიარებთ, რომ ზუსტი შემეცნება არ გაგვაჩნია. ღვთისადმი მიმართებაში ჩვენთვის ყველაზე დიდი ცოდნა - ჩვენი უმეცრების აღიარებაა“ 3.
ამიტომაც არის მოკლებული დოგმატურ ღირსებას სხვადასხვაგვარი ვრცელი, მრავლმხრივი მსჯელობები და გონებითი ძიებანი, რომლებიც აგებულია ღმერთის შინაგანი ცხოვრების თემებზე და მის ანალოგიად ადამიანის სულიერი სამყაროს მოყვანა. თავისი დროის „გამომძიებლებზე“ წერს წმ. ბასილი დიდის ძმა წმ. გრიგოლ ნოსელი: „ადამიანებმა დაივიწყეს, რომ „იშუებდ უფლისა მიმართ“ (ფს. 36,4) და ნაცვლად იმისა, რომ უხაროდეთ ეკლესიაში მშვიდობა, გამოწვლილვით იძიებენ რაღაცას არსთა შესახებ და თვლიან სიდიდეებს: ზომავენ ძეს მამისადმი და მამას უფრო დიდად მიიჩნევენ. ვინ უნდა უთხრას მათ, რომ არ იზომება ის, რასაც რაოდენობა არა აქვს, ფასი არ ედება უხილავს, არ იწონება უსხეულო, არაფერს ეთანადება უკიდეგანო, არაშედარებადთან შეუთავსებელია გაგება დიდსა და მცირეზე. უფრო დიდს ხომ ურთიერთ შედარებით ვადგენთ, ხოლო რასაც დასასრული არა აქვს, უაზრობაა მასზე აღმატებული ვეძებოთ...
„დიდ არს უფალი ჩვენი, დიდ არს ძალი მისი და გულისხმისა მისისაჲ არა არს რიცხჳ“ (ფს. 146,5). რას უნდა ნიშნავდეს ეს? გამოიძიე ნათქვამი და საიდუმლოსაც გულისხმაყოფ...“
„თუკი ვინმე მიუყვება გზას შუადღისას, როცა მზე ზემოდან მცხუნვარე სხივებით ავარვარებს მის თავს და სიცხით აშრობს მისი სხეულის მთელ სინოტივეს, ხოლო ფეხქვეშ მაგარი, გაუკვალავი, გამომშრალი მიწაა... და ადამიანი გადააწყდება წყაროს, საიდანაც უხვად მოსჩქეფს მშვენიერი, კამკამა, სასიამოვნო, გამაგრილებელი ნაკადი. ნუთუ ის მიუჯდება წყალს და დაიწყებს მისი ბუნების ბრძნულ გარჩევას, გამოძიებას, თუ საიდან, როგორ, რატომ მიედინება იგი და ბევრ ისეთზე, რაზეც ჩვეულებრივ ამაოდმეტყველნი საუბრობენ ხოლმე. მაგალითად, თუ როგორ იქცევა წყალად მიწის სიღრმეებში გაჟონილი, შემდეგ ერთად შეგროვილი და ამოხეთქილი რაღაც სისველე. ან სიგრძივ დატოტვილი სადინარებიდან როგორ ამოჩქეფს წყალი, როგორც კი ამოსასვლელს იპოვის?! თუ ნაცვლად ყოველგვარი მსჯელობისა, დაიხრება ნაკადისკენ, დაეწაფება ბაგეებით, მოიკლავს წყურვილს, გაიგრილებს ენას, და კმაყოფილი მადლობას აღავლენს ამ წყალობის მომნიჭებელისადმი? ასე რომ, შენც მიბაძე ამ მწყურვალს“ 4.
არა მხოლოდ რწმენის, არამედ მრავალი საიდუმლოს წინაშე გვმართებს ჩვენი შეზღუდული გონების დამდაბლება. ამასვე ვისმენთ საეკლესიო საგალობელშიც: „საიდუმლოჲ არა გამოიცადოს“.
და მიუხედავად ამისა, გარკვეულწილად მაინც გვაქვს ცოდნა ღმერთის შესახებ - იმედნი, რამდენიც მან თავად გაანდო ადამიანებს. უნდა განვასხვაოთ ღმერთში ჩაწვდომა, რაც არსებითად შეუძლებელია, და ღმერთის თუნდაც ნაწილობრივი შეცნობა, რის შესახებაც პავლე მოციქული ამბობს: „რამეთუ ვხედავ აწ, ვითარცა სარკითა და სახითა, ხოლო მაშინ - პირსა პირისპირ; აწ ვიცი მცირედ...“ (I კორ. 13,12). ამ ცნობის სიღრმე ადამიანთა უნარზეა დამოკიდებული.
საიდან ვიღებთ ცოდნას ღმერთის შესახებ?
ა. ადამიანებს ეს ცოდნა ეძლევათ თავად ბუნების, საკუთარი თავისა და საერთოდ ღვთის ყველა ქმნილებათა შეცნობის წყალობით. „რამეთუ უხილავი იგი მისი დაბადებითგან სოფლისაჲთ ქმნულთა მათ შინა საცნაურად იხილვების, და სამარადისოჲ იგი ძალი მისი და ღმრთეებაჲ, რაჲთა იყვნენ იგინი ვერ სიტყჳს მიმგებელ“ (რომ. 1,20). ანუ ღვთის ქმნილებაზე დაკვირვებით, დაწყებული სამყაროს შექმნიდან, ღმერთის უხილავობა, მარადიული ძალა და ღვთაებრიობა ხილული ხდება. ამიტომაც იქმნებიან „ვერ სიტყჳს მიმგებელ“ ისინი, ვინც ღმერთის შეიცნო, მაგრამ „არა ღმრთეებრ ადიდებდეს მას, განა ჰმადლობდეს, არამედ ამაო იქმნეს გულის ზრახვითა მათითა...“ (რომ. 1,21).
ბ. უფრო ცხადად წარმოაჩინა თვით ღმერთმა ზებუნებითს გამოცხადებაში და მაშინ, როდესაც ძე ღვთისა განხორციელდა. „მრავლით კერძო და მრავლით სახით მაშინვე ღმერთი ეტყოდა მამათა წინასწარმეტყველთა მიერ, ხოლო უკანაჲსკნელთა ამათ დღეთა მეტყოდა ჩუენ ძისა მიერ თჳსისა“ (ებრ. 1,1). „ღმერთი არავინ სადა იხილა; მხოლოდ-შობილმან ძემან, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, მან გამოთქუა“ (ინ. 1,18).
თვით მაცხოვარი ასე გვასწავლის ღვთის შეცნობის შესახებ: „ყოველივე მომეცა მე მამისა ჩემისა მიერ; და არავინ იცის ძე, გარნა მამამან; არცა მამა ვინ იცის, გარნა ძემან“ და დასძინა „რომლისაჲ უნდეს ძესა, გამოცხადების“ (მთ. 11,27).
მოციქული იოანე ღვთისმეტყველი ეპისტოლეში წერს: „ხოლო ვიცით, რამეთუ ძე ღმრთისაჲ მოვიდა და მომცა ჩუენ გონებაჲ, რაჲთა ვიცოდით ჩუენ ჭეშმარიტი ღმერთი...“ (I ინ. 5,20).
საღვთო გამოცხადება ჩვენ მოგვეცა წმიდა წერილითა და წმიდა გადმოცემით, რომელთა დაცვა, სწავლება და უცდომელად განმარტება ქრისტეს წმიდა ეკლესიის ვალი და კუთვნილებაა.
ოღონდ იმ ცოდნის საზღვრებშიც, რომელიც საღვთო გამოცხადებით გაგვაჩნია, ჩვენ უნდა მივყვეთ მათ მითითებებს, ვინც მაღალქრისტიანული ცხოვრებით განიწმინდა გონება და შეძლო აღმატებულ ჭეშმარიტებათა ჭვრეტა. სხვა სიტყვებით - გვმართებს ყურად ვიღოთ ეკლესიის მამათა დარიგებანი და ამასთან ზნეობითაც დავიცვათ თავი. ამასვე გვარიგებს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი: „თუ გსურს იყო ღვთისმეტყველი და გახდე ღვთაებრივის ღირსი, დაიცავი კანონები; ღვთის მცნებებით იარე მაღალი მიზნისაკენ, რადგან განჭვრეტისკენ ზესვლაა ეს“. ანუ, ისწრაფე და მიაღწიე ზნეობითს სრულყოფას, რადგან მხოლოდ ამ გზით ახვალ იმ სიმაღლეზე, საიდანაც შეძლებ ღვთიურ ჭეშმარიტებათა განჭვრეტას5.
თვით მაცხოვარმა ასე ბრძანა: „ნეტარ იყვნენ წმიდანი გულითა, რამეთუ მათ ღმერთი იხილონ“ (მთ. 5,8).
წმ. იოანე დამასკელი თავის ვრცელ ნაშრომს „მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემა“ იწყებს მსჯელობით ცნებათა „წვდომასა“ და „შეცნობას“ შორის განსხვავებებზე ანუ აზრით ღვთის ჩაწვდომის შეუძლებლობასა და ღვთის შეცნობის შესაძლებლობაზე: „ღვთაება გამოუთქმელი და მიუწვდომელია, რადგან „არავინ იცის ძე, გარნა მამამან; არცა მამაჲ ვინ იცის, გარნა ძემან“ (მთ. 11,27). აგრეთვე სულიწმიდამაც უწყის, რაც ღვთაებაშია, ისე როგორც ადამიანის სულმა იცის, თუ რა არის ადამიანში. პირველი და ნეტარი არსების გარდა არასოდეს არავინ ჩაწვდომია ღმერთს, თუ თავად უფალმა არ განუცხადა საკუთარი თავი - არავინ არა მხოლოდ კაცთაგან, არამედ ზექვეყნიურ ძალთა, ქერუბიმთა და სერაბიმთაგან. თუმცა ღმერთმა არ დაგვტოვა მასზე სრულ უვიცობაში. რადგან ა. თითოეულის ბუნებაში ჩათესილია ღვთის არსებობის შესახებ ცოდნა თავად ღმერთის მიერ. ღვთაების სიდიადეზე ღაღადებს თვით ქმნილებანი, მათზე ზრუნვა და მართვა. ბ. უფრო მეტიც: ჯერ რჯულისა და წინასწარმეტყველთა, შემდეგ მხოლოდშობილი ძის, უფლისა, ღვთისა და მაცხოვრისა ჩვენისა იესო ქრისტეს მიერ ღმერთმა გამოგვიცხადა თავისთავზე ის ცოდნა, რომლის დატევნაც შეგვეძლო. ამიტომაც რჯულის, წინასწარმეტყველთა, მოციქულთა და მახარებელთა მიერ გადმოცემულს ყველაფერს შევიწყნარებთ, ვაღიარებთ, პატივს მივაგებთ და მათ მიღმა არარას გამოვიძიებთ... ამრიგად, ყოვლისმცოდნე და ყოველთათვის კეთილისმსურველმა ღმერთმა განგვიცხადა ის, რისი ცოდნაც გვარგებდა და საიდუმლოდ შეინახა, ჩვენთვის დაუტევნელი. დავჯერდეთ ამას და ნუ გადაუხვევთ საღმრთო გადმოცემას“ 6.
გარდასულ დროში ზოგი ერეტიკოსი ამტკიცებდა, რომ ღმერთი სრულად შეცნობადია და გასაგებად ხელმისაწვდომი. თავიანთ მტკიცებებს ისინი აგებდნენ იმ საფუძველზე, რომ ღმერთი მარტივი არსებაა და მცდარად ასკვნიდნენ, რომ მას არ გააჩნია შინაარსი და თვისებები. ისინი წერდნენ: „ამიტომ ღმერთზე ყველაფრის სათქმელად საკმარისია, დავასახელოთ მისი სახელები ან მივუთითოთ არშობილებაზე, რომელიც მისი ერთადერთი თვისებაა“ - ასე მსჯელობდა ზოგიერთი გნოსტიკოსი, მაგ, ვალენტინი (II ს.) და ევნიმიოსი და ანომეველნი (IV ს.). დაინახეს რა მასში ქრისტიანობის არსების დამხობა, წმიდა მამები მედგრად აღუდგნენ წინ ამ ერესს. მათ ერეტიკოსების საწინააღმდეგოდ როგორც წმიდა წერილიდან, ისე მსჯელობებით გაარკვიეს და დაასაბუთეს, რომ:
ა. ღვთის არსების სიმარტივეში იგულისხმება მისი თვისებებისა და ღვთაებრივი ცხოველმყოფელობის სავსება;
ბ. წმიდა წერილში მოცემული ღვთის სახელები: იეღოვა, ელოჰიმი, ადონაი და სხვა, გამოხატავენ არა თავად ღვთის არსს, არამედ მიანიშნებენ სამყაროსა და ადამიანისადმი ღმერთის დამოკიდებულებაზე.
ძველი დროის სხვა ერეტიკოსები (მაგ. მარკიონეანნი) საპირისპირო უკიდურესობისაკენ იხრებოდნენ და ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთი სრულიად მიუწვდომელია და მისი შეცნობა ჩვენ არ ძალგვიძს. ამ საკითხზე ეკლესიის მამები მიუთითებდნენ, რომ ღვთის შემეცნება ჩვენთვის ნაწილობრივ შესაძლებელია, ამასთან სარგებლის მომტანი და საჭირო. წმ. კირილე იერუსალიმელი „განსასწავლ სიტყვანში“ გვმოძღვრავს: „შეიძლება მკითხონ: თუკი საღვთო არსება მიუწვდომელია, რატომღა ლაპარაკობ მასზე? ნუთუ ცოტაოდენი წყალი არ უნდა ამოვიღო მდინარიდან იმიტომ, რომ მისი მთლიანად დალევა არ შემიძლია?! ნუთუ აღარ უნდა შევხედო მზეს, როცა მჭირდება, რაკი ჩემს თვალებს არ ძალუძთ მთლიანად მისი დანახვა?! ნუთუ შეიძლება შევიდე რომელიღაც დიდ ბაღში და იქიდან სრულიად მშიერი გამოვიდე, რაკი არ შემიძლია ყველა ნაყოფი შევჭამო?!“
ცნობილია ერთი ამბავი: ნეტარმა ავგუსტინემ, ერთხელ, როცა ზღვის პირას დასეირნობდა ღმერთზე ფიქრევში გართული, დაინახა ნაპირთან მჯდარი ყმაწვილი, რომელიც ნიჟარით იღებდა ზღვიდან წყალს და ქვიშაში ამოთხრილ ორმოში ასხამდა. ამ სურათმა ნეტარ ავგუსტინეს აფიქრებინა, თუ რაოდენ შეუსაბამოა ღვთიურ სიდიადეს შეადარო ჩვენი ფუტურო გონება - მას ხომ ისევე არ ძალუძს, დაიტიოს ღმერთზე, მის მთელს სიდიადეზე წარმოდგენა, როგორც შეუძლებელია ნიჟარით ზღვა ამოხაპო.
„თუ გსურს, ისაუბრო ან ისმინო ღმერთის შესახებ, - ღვთისმეტყველებს წმ. ბასილი დიდი, - განუდექ საკუთარ სხეულს, ხორციელ გრძნობებს, დაუტევე მიწა, ზღვა, ჰქმენ ისე, რომ ჰაერი შენს ქვემოთ აღმოჩნდეს; განვლე წალიწადის დროთა თანმიმდევრობა და დედამიწის მშვენებანი; ასცდი ეთერს, მოიხილე ვარსკვლავენი - მათი სილამაზე, სიდიადე, მათგან ბოძებული სიკეთე, კეთილწყობა, სინათლე, მდებარეობა, მოძრაობა, რაც აკავშირებთ და განაშორებთ მათ. შემდეგ დაივიწყე ეს ყოველივე, გონებით მიმოიარე ცა, ასცდი მას და ფიქრებით მიმოიხილე იქაური მშვენიერებანი: ანგელოზთა ზეციური მხედრობა, მთავარანგელოზთა მთავრობა, უფლებათა დიდება, საყდართა, ძალთა, მთავრობათა და ხელმწიფებათა პირველმჯდომობა. განვლე ყოველივე, ქვემოთ დატოვე ყველა ქმნილება; გონებით გასცილდი მათ საზღვრებს და ფიქრებში წარმოიდგინე ღვთაებრივი ბუნება; უძრავი, გარდაუქმნელი, უცვალებელი, უვნებო, მარტივი, შეუდგენელი, განუყოფელი, ნათელი მიუწვდომელი, ძალა გამოუთქმელი, სიდიადე უკიდეგანო, დიდება სხივოსანი, სიკეთე სანუკვარი, მგრძნობიარე სულისთვის გამაოგნებელი მშვენიერება აღუწერელი, რომლის ღირსეულად გამოხატვა სიტყვებს არ ძალუძთ“ 8.
ღმერთზე საუბარს, დიახაც, სულის ამგვარი აღმაფრენა უნდა! მაგრამ ამ დროსაც კი ადამიანის გონებას შეუძლია შეიმეცნოს მხოლოდ საღვთო თვისებები და არა თავად მისი არსება.
წმიდა წერილში არის სიტყვები, რომლებიც მეტნაკლებად „გვაახლოვებენ“ ცოდნასთან თავად საღვთო არსების შესახებ. ამ გამონათქვამთა გრამატიკული ფორმა პასუხობს არა მარტო კითხვას „როგორი?“ ანუ როგორია ღვთაებრივი თვისებები, არამედ თითქოს კითხვასაც „ვინ?“, ე.ი. „ვინ არის ღმერთი?“
აი, ეს გამონათქვამები:
„მე ვარ ღმერთი, მყოფი რომელი ვარ“ (გამ. 3,14). „მყოფი“ ებრაულ ენაზე ნიშნავს „იეღოვას“;
„მე ვარ ანი და ჰოე, იტყჳს უფალი ღმერთი, რომელი არს და რომელი იყო და რომელი მომავალ არს, ყოვლისა მპყრობელი“ (გამოცხ. 1,8);
„ხოლო უფალი ღმერთი ჩუენი ჭეშმარიტ არს“ (იერ. 10,10);
„სულ არს ღმერთი“ (ინ. 4,24) - მაცხოვრის სიტყვები სამარიტელი დედაკაცის მიმართ;
„ხოლო უფალი სულ არს“ (2 კორ. 3,17);
„...ღმერთი ნათელ არს და ბნელი არა არს მის თანა არცა ერთი“ (I ინ. 1,5);
„ღმერთი სიყუარული არს...“ (I ინ. 4,8,26);
„რამეთუ ღმერთი ჩუენი ცეცხლ განმლეველ არს“ (ებრ. 12,29).
მაგრამ არც ისინი შეიძლება მივიჩნიოთ თავად საღვთო არსების მიმანიშნებელ გამონათქვამებად. ეკლესიის მამების აზრით მხოლოდ სახელდება „არსი“ შეიძლება „რამდენადმე“ (წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის გამოთქმა) ან „როგორც ჩანს“ (წმ. იოანე დამასკელი) იყოს საღვთო არსების ამსახველი. ასეთივე მნიშნველობა, თუმცა უფო იშვიათად, ენიჭებოდა სახელდებებს: სახიერი და ბერძნულ სიტყვას ღმერთი (θεός). ყოველივე „არსებულის“, ანუ ქმნილისგან განსასხვავებლად ეკლესიის მამები ღვთის მყოფობას აღნიშნავდნენ ტერმინით - „უზესთაესი არსება“ - „ქალწული დღეს არსებად უზესთაესსა შობს“ (კონდაკი, ხმა 7).
ამრიგად, ლაპარაკი შეიძლება მხოლოდ საღვთო თვისებებზე და არა თავად საღვთო არსებაზე. ეკლესიის მამები პირდაპირ არ ლაპარაკობენ ღვთაებრივი ბუნების შესახებ, მხოლოდ აღნიშნავენ, რომ იგი „ერთიანია, მარტივი და შეუდგენელი“. მაგრამ ეს სიმარტივე არ არის განურჩეველი და უშინაარსო მთლიანობა - იგი არსებითი თვისებების სისავსეს გულისხმობს. „ღმერთი ესაა ზღვა უკიდეგანო და განუზომელი არსებისა“ (წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი). „ღმერთი სისრულეა ყველა უმაღლესი და უსასრულო თვისებისა და სრულყოფილებისა“ (წმ. ბასილი დიდი). „ღმერთი მარტივია და შეუდგენელი. თავად იგია ერთიანი სული, აზრი, გონი და წყარო ყოველი სიკეთისა“ 9.
საღვთო თვისებებზე საუბრისას წმიდა მამები მიუთითებდნენ, რომ არსების სიმარტივეში თვისებათა სიმრავლეს იმიტომ აღვიქვამთ, რომ არ შეგვიძლია ხედვის ერთადერთი სწორი და საიდუმლო გზის პოვნა. ღმერთში ერთი თვისება მეორის ნაწილია. ღმერთი მართალია, ეს კი ნიშნავს, რომ ნეტარია და სახიერი - იგი სულია. ღმერთის სიმარტივეში თვისებათა მრავლობითობა მოგვაგონებს მზის სინათლეს, რომელიც მიწიერ სხეულს, მაგ. მცენარეს, ეფინება და ათასფრად ელავს ხოლმე.
წმიდა მამებთან და საღვთისმსახურო ტექსტებში საღვთო თვისებათა ჩამონათვალში ხშირად ვაწყდებით გრამატიკულ უარყოფით ფორმაში ჩასმულ, „არა“ და „უ“-თავსართიან გამოთქმებს. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ეს ფორმები „შემოსაზღვრულობის უარყოფას“ უსვამენ ხაზს. მაგ. არაუმეცარი ნიშნავს მეცნიერს, მაგრამ თვისების შემოუსაზღვრელობაზე მიუთითებს. ამგვარ გამონათქვამთა ნიმუშს ვხვდებით წმ. იოანე დამასკელთან მისსავე ნაშრომში „მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემა“: „ღმერთი დაუსაბამოა, დაუსრულებელი, მარადიული, შეუქმნელი, გარდაუქმნელი, უცვლელი, მარტივი, შეუდგენელი, უსხეულო, უხილავი, შეუხებელი, აღუწერელი, უკიდეგანო, გონებისათვის მიუღწეველი, შემოუწერელი, მიუწვდომელი, კეთილი, სამართლიანი, ყველა ქმნილების შემოქმედი, ყოვლადძლიერი, ყოვლისმპყრობელი, ყოვლისმხილველი, ყოვლისგანმგებელი, მეუფე ყოველთა, მსაჯული...“ 10.
ღმერთის შესახებ ჩვენი მსჯელობა მეტყველებს:
ა. მასზე, რომ ღმერთი განსხვავდება ქმნილებათაგან (მაგ, ღმერთი დაუსაბამოა, უსასრულო, მარადიული, სამყაროს კი აქვს დასაბამი, დასასრული, არსებობს დროში);
ბ. ღმერთის ქმედებებზე საუბრისას ნუ ვეცდებით ცნება „ღმერთის“ „განმარტებას“. ეს არსებითა შეუძლებელია, რადგან ყოველი განმარტება „საზღვრებში“ ჩასმას ნიშნავს. ეს კი „შეზღუდვასა და სისავსის არქონაზე მიუთითებს. ღმერთი უსაზღვროა და ამიტომ შეუძლებელია არსებობდეს ამ ცნების განმარტება: „რადგან განმარტება თვითონ არის შეზღუდვის ერთ-ერთი სახე“ 11.
ღმერთში ზოგი არსებითი თვისების აღიარებას თვით ჩვენი გონება ითხოვს. იგი შთაგვაგონებს, რომ ღმერთს გააჩნია გონისმიერ-პიროვნული და თავისუფალ-პიროვნული მყოფობა. თუკი არასრულყოფილ სამყაროში ვხედავთ პიროვნულ, თავისუფალ-გონიერ არსებებს, როგორ შეიძლება არ ვცნოთ თავისუფალ-გონისმიერი პიროვნული მყოფობა თავად ღმერთში, რომელიც სიცოცხლის დასაბამი, მიზეზი და შემოქმედია. მყოფობის კანონი ადასტურებს, რომ ყოველ მიზეზში უფრო მეტი მოიაზრება, ვიდრე მის ნაწარმოებში და არა პირიქით. გონება შთაგვაგონებს, რომ ღმერთი ზესრული არსებაა. შეუთავსებელია ყოველგვარი ზადისა თუ ნაკლის ხსენება ცნებასთან „ღმერთი“. გონება შთაგვავონებს, რომ უსრულყოფილესი არსება შეიძლება იყოს მხოლო ერთი - ღმერთი ერთია! შეუძლებელია ყოფილიყო ორი სრულყოფილი არსება - ერთი ხომ შეზღუდავდა მეორეს?! გონება შთაგვაგონებს, რომ ღმერთი თვითმყოფობს, რადგან არაფერი შეიძლება იყოს მისი არსებობის მიზეზი და პირობა.