ყოვლადწმიდა სამების პირთა ანუ ჰიპოსტასთა თვისებები ამგვარად მოიხსენება: მამა - არშობილი, ძე - შობილი უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა, სულიწმიდა - მამისაგან გამომავალი.
„მიუხედავად იმისა, რომ ვიცით, შობილობასა და გამომავლობას შორის განსხვავების არსებობა, მაგრამ რაში მდგომარეობს მამისაგან შობა ძისა და გამომავლობა სულიწმიდისა, არ ვუწყით“5.
ყოველგვარი დიალექტიკური მოსაზრება, თუ რაში მდგომარეობს შობა და გამომავლობა, უძლურნი არიან ამოხსნან საღვთო ცხოვრების ეს შინაგანი საიდუმლო. თვითნებურმა მიხვედრებმა შეიძლება ქრისტიანული სწავლების დამახინჯებამდე მიგვიყვანოს კიდეც. თვითონ გამოთქმები: „შობილი მამისაგან“ (ძის შესახებ) და „გამომავალი მამისაგან“ (სულიწმიდაზე) არის წმიდა წერილის სიტყვების ზუსტი გადმოცემა. ძის შესახებ ნათქვმია: იგი მხოლოდშობილია (ინ. 1,14; 3,16 და სხვა), აგრეთვე „საშოჲთ მთიებისა წინა გშევ შენ“ (ფს. 109,3), „უფალმან მრქუა მე: ძე ჩემი ხარი შენ, მე დღეს მიშობიე შენ“ (ფს. 2,7, ეს სიტყვები მეორდება ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში - 1,5 და 5,5). სულიწმიდის გამომავლობის დოგმატს საფუძვლად უდევს მაცხოვრის პირდაპირი და არაორაზროვანი გამონათქვამი: „ხოლო რაჟამს მოვიდეს ნუგეშინისმცემელი იგი, რომელი მე მოვავლინო თქუენდა მამისა ჩემისა მიერ, სული ჭეშმარიტებისაჲ, რომელი მამისაგან გამოვალს, მან წამოს ჩემთვის“ (ინ. 15,26). მოყვანილი მაგალითებიდან ჩანს, რომ ძეზე ლაპარაკია ძირითადად გრამატიკულ წარსულ დროში („შობილი“), ხოლო სულიწმიდაზე აწმყოში („გამოვალს“). მაგრამ დროის განსხვავებული გრამატიკული ფორმები არ მიანიშნებენ რაიმეს დაქვემდებარებას ჟამთასვლაზე - შობაც და გამომავლობაც „დაუსაბამოა“, „დროის მიღმაა“. საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიაში ზოგჯერ ძის შობასთან დაკავშირებულ ციტატებში გამოიყენება აწმყო დროის ფორმა: „დაუსაბანოდ იშვება“ მამისაგან. ჩვეულებრივ კი წმიდა მამები იყენებენ მრწამსის სიმბოლოს გამოთქმას „შობილი“.
მამისაგან ძის შობისა და მამისაგან სულიწმიდის გამომავლობის დოგმატი მიანიშნებს საღვთო პირთა საიდუმლო ერთობაზე, ღმერთის შიდაცხოვრებაზე. ეს წინასაუკუნო, ყოვლადსაუკუნო და უჟამო არსებობა ურთიერთში უნდა გავასხვაოთ ყოვლადწმიდა სამების გამოვლინებათაგან ქმნილ სამყაროში. იგი არ უნდა აგვერიოს ისეთ საღვთო განგებულებითს ქმედებებსა და გამოცხადებებში როგორებიცაა შესაქმე, ამა სოფლად ძე ღვთისას მოვლინება, მისი განხორციელება და სულიწმიდის გამოგზავნა. ეს განგებულებითი გამოცხადებანი და ქმედებანი აღესრულა დროში. ძე ღვთისა იშვა ქალწულ მარიამისგან მასზე სულიწმიდის გარდამოსვლით გარკვეულ ისტორიულ ხანაში: „სულიწმიდაჲ მოვიდეს შენ ზედა და ძალი მაღლისა გფარვიდეს შენ; ამისთვისცა შობილსა მას წმიდა ეწოდოს და ძე მაღლის“ (ლუკ. 1,35). ისტორიულ დროში გარდამოვიდა სულიწმიდა იესოზე, როდესაც იგი იოანესგან ნათელს-იღებდა; ასევე მოავლინა ძემ მამისაგან სულიწმიდა, რომელიც ცეცხლოვანი ენების სახით გაცხადდა. ძე ამას სოფლად მოვიდა სულიწმიდის მიერ და თანახმად აღთქმისა, ძემ მოავლინა იგი: „მოვიდეს ნუგეშინის-მცემელი იგი, რომელი მოვავლინო თქუენდა მამისა ჩემისა მიერ“ (ინ. 15,26).
კითხვას, თუ „როდის მოხდა შობა (ძისა უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა) და გამომავლობა (სულიწმიდისა) - წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი პასუხობს: „მანამდე, ვიდრე თვით „როდის“. ისმენ შობაზე და ნუ ეცდები გაიგო რანაირად, ისმენ მამისაგან სული გამომავლობაზე და ნუ გაირჯები მიხვდე, როგორ“6.
თუმცა გამოთქმების - „შობა“ და „გამომავლობა“ - შინაარსის გაგება ჩვენთვის მიუწვდომელია, ეს ქრისტიანული სწავლებისათვის ამ ცნებათა მნიშვნელობას არ აკნინებს. აღნიშნული სიტყვები მიანიშნებენ მეორე და მესამე პირის სრულ ღმერთობაზე. ძისა და სულის მყოფობა განუყოფლად ივანებს მამა ღმერთის არსებაში. აქედან არის გამოთქმა: „საშოჲთ... გშევ შენ“ (საშო - არსებას აღნიშნავს). სიტყვებით - „შობილი“ და „გამომავალი“, მოიაზრება ძისა და სულის მყოფობა ყოველივე ქმნადის, ღვთის ნებით არარადან გამოხმობილ ქმნილებათა საპირისპირო მნიშვნელობით. საღვთო არსების მყოფობა შეიძლება იყოს მხოლოდ ღვთაებრივი და მარადიული.
შობილში ყოველთვის არის მშობლისეული არსება, ქმნილი არსება კი შემოქმედისაგან განსხვავდება, იგი გარეგანია და შედარებით კნინი.
მეორე პირის „სიტყვად“ სახელდება
წმიდა მამებთან და საღვთისმეტყველო ტექსტებში ძე ღვთისას ხშირად უწოდებენ სიტყვას ანუ ლოგოსს. ამ სახელდებათა მართებულობა დასაბუთებულია იოანე ღვთისმეტყველის სახარების პირველ თავში.
ძველი აღთქმის წიგნებში არაერთგზის ვაწყდებით ცნებასა თუ სახელს „სიტყვა“, გამოყენებულს მაღალი მნიშვნელობით. ამის მაგალითად ფსალმუნთა გამონათქვამებს მოვიყვანთ: „უკუნისამდე, უფალო, სიტყუაჲ შენი დაადგრების ცათა შინა“ (ფს. 118,89), „მოუვლინა სიტყუაჲ მისი და განკურნა იგინი“ (ფს. 106,20 - ეს მუხლი ებრაელთა ეგვიპტიდან გამოსვლას ეხება), „სიტყჳთა უფლისაჲთა ცანი დაემტკიცნეს და სულითა პირისა მისისაჲთა - ყოველი ძალი მათი“ (ფს. 32,6). ავტორი წიგნისა „სიბრძნე სოლომონისა“ წერს: „ყოვლადძლიერი სიტყუაჲ შენი ზეცით საყდართაგან სუფევისათა თვალუხვავეი მბრძოლი, შოვრის მოსრვისა მის მიიწია ქუეყნად - მახჳლი მალე და შეუორგულებელი ბრძანებაჲ შენი მოაკუდინა, დადგა და აღესრულა ყველა სიკუდილითა და ცად აღებულ იყო და მოწევნულ იყო ქუეყანად“ (სიბრძნ. 18,15-16).
წმიდა მამები ცდილობდნენ, ამ საღვთო სახელის დახმარებით რამდენადმე გასაგები გაეხადათ ძისა და მამის ურთიერთში არსებობის საიდუმლო. ორიგენეს მოწაფე წმ. დიონისე ალექსანდრიელი ამ ურთიერთბებს შემდეგნაირად ხსნის: „ჩვენს აზრს სიტყვა მოაქვს; როგორც წინასწარმეტყველი ამბობს: „აღმოთქუა გულმან ჩემმან სიტყუაჲ კეთილი“ (ფს. 44,1). აზრი და სიტყვა განსხვავდებიან და თითოეულს თავისი განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. მაშინ, როცა აზრი მყოფობს და მოძრაობს გულში, ენასა და ბაგეებზეა სიტყვა. მაგრამ ისინი განუყოფელნი არიან და ერთი წუთითაც არ არსებობენ უერთმანეთოდ. არც აზრი არსებობს უსიტყვოდ, არც სიტყვა უაზროდ... იგი აზრში პულობს მყოფობას. აზრი თითქოს შინაგანი, დაფარული სიტყვაა, სიტყვა კი გარეთ გამომავალი აზრი. ანუ აზრი გადადის სიტყვაში, მას კი იგი მსმენელამდე მიაქვს. მაშასადამე, აზრი მსმენელთა სულებში სიტყვის მიერ ინერგება. აზრი, როგორც თავისთავადი რამ, თითქოს სიტყვის მამაა, სიტყვა კი მისი ძე. იგი არ არსებობს აზრზე უწინარესად არც მასთან ერთად წარმოშობილა სადღაც გარედან, სიტყვა აზრის წიაღში იშვა. ასევე ჰყავს უდიდეს და ყოვლისმომცველ აზრს - მამას თავისი პირველი განმმარტებელი და მაუწყებელი ძე - სიტყვა“7.
სიტყვისა და აზრის ურთიერთობის იმავე სახეს ფართოდ იყენებს მამა იოანე კრონშტადტელი, როდესაც ყოვლადწმიდა სამებაზე მსჯელობს8.
წმ. დიონისე ალექსანდრიელის ციტატაში ფსალმუნის ჩართვა მიუთითებს, რომ სახელდება „სიტყვის“ შესახებ ეკლესიის მამათა აზრი ეყრდნობა როგორც ახალი, ისე ძველი აღთქმის წმიდა წერილს. ამრიგად, უსაფუძვლოა ზოგიერთი დასავლელი განმმარტებლის მცდელობა, დაამტკიცოს, რომ სახელი „სიტყვა - ლოგოსი“ ქრისტიანებმა ფილოსოფიიდან აიღეს.
ეკლესიის მამებსა და თ჻ვად მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველს, რასაკვირველია, უყურადღებოდ არ დაუტოვებიათ ბერძნულ ფილოსოფიაში გამოყენებული და იუდეველთა ფილოსოფოსის, ფილონ ალექსანდრიელის მიერ განმარტებული ლოგოსის ცნება (ლოგოსი, როგორც პიროვნული არსება, ღმერთსა და სამყაროს „შუამავალი“ თუ უპიროვნო ღვთიური ძალა). ლოგოსის ამგვარ გააზრებას მათ დაუპირისპირეს ქრისტიანული სწავლება სიტყვაზე, რომელიც ამის მხოლოდშობილი ძე ღვთისა, ერთარსი მამისა და სულისა.
სულიწმიდის გამომავლობის შესახებ
ძველი მართლმადიდებლური სწავლება მამის, ძისა და სულიწმიდის პირად თვისებებზე დაამახინჯა ლათინური ეკლესიის სწავლებამ. მისი მტკიცებით სულიწმიდა მარადიულად და ყოვლადსაუკუნოდ გამოვალს მამისაგან და ძისაგან (Filioque). მოსაზრება, რომ სულიწმიდა მამისაგან და ძისაგან გამოვალს, თავდაპირველად ნეტარ ავგუსტინეს ეკუთვნის. იგი ამის შესახებ მსჯელობს თავის ზოგიერთ საღვთისმეტყველო თხზულებაში, სხვებში კი აღიარებს სულიწმიდის გამომავლობას მამისაგან. დასავლეთში ამგვარად აღმოცენებულმა სწავლებამ VII ს. დასაწყისისათვის დაიწყო გავრცელება და IX საუკუნეში იქვე დამკვიდრდა, როგორც სავალდებულო. პაპმა ლეონ III მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ ამ სწავლებას ემხრობოდა, აკრძალა ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სარწმუნოების სიმბოლოს ტექსტის შეცვლა და ბრძანა მისი, როგორც ძველი მართლმადიდებლური საკითხავის, ლითონის ორ დაფაზე დაწერა - ერთზე ბერძნულ, მეორეზე კი ლათინურ ენებზე. პაპმა ისინი წმიდა პეტრეს ბაზილიკაში გამოფინა წარწერით: „მე, ლეონმა, დავდგი ისინი მართლმადიდებელი სარწმუნოების სიყვარულით და მის დასაცავად“ პაპმა ეს მას შემდეგ მოიმოქმედა, რაც აახენის კრებამ (შედგა IX საუკუნეში იმპერატორ კარლოს დიდის მეთაურობით) Filioque-ს საერთოეკლესიურ სწავლებად აღიარება ითხოვა.
მიუხედავად ამისა, ახალშექმნილი დოგმატის გავრცელება დასავლეთში მაინც გრძელდებოდა და როცა IX საუკუნის შუა წლებში ბულგარელებს ლათინი მისიონერები ეწვივნენ, მათ სარწმუნოების სიმბოლოში უკვე ჩაეწერათ Filioque.
პაპიზმსა და მართლმადიდებელ აღმოსავლეთს შორის ურთიერთობათა გამწვავებასან ერთად ლათინთა დოგმატი დასავლეთში სულ უფრო და უფრო იკიდებდა ფეხს, ბოლოს კი იგი აღიარეს, როგორც საერთო-სავალდებულო. პროტესტანტიზმმა ეს სწავლება რომის ეკლესიიდან მემკვიდრეობით მიიღო.
ლათინური დოგმატი Filioque მართლმადიდებლური ჭეშმარიტებისაგან არსებითი და მნიშვნელოვანი გადახრაა. იგი განსაკუთრებით ზედმიწევნით გაირჩა და მხილებულ იქნა პატრიარქების: ფოტისა და მიქაელ კერულარიოსის, აგრეთვე ფლორენციის კრების მონაწილე ეპისკოპოს მარკოზ ეფესელის მიერ. რომაული კათოლიციზმიდან მართლმადიდებლობაში გადმოსულ ადამ ზერნიკავს (XVIII ს.) თხზულებაში „სულიწმიდის გამომავლობის შესახებ“ მოჰყავს ეკლესიის წმიდა მამათა ნაწერებიდან აღებული დაახლოებით ათასამდე მაგალითი, რომლებიც სულიწმიდის შესახებ მართლმადიდებლური სწავლების სასარგებლოდ მეტყველებს. ხელმძღვანელობს რა „მისიონერული მიზნებით“, რომის ეკლესია სადღეისოდ ხაზს აღარ უსვამს სულიწმიდაზე მართლმადიდებლურსა და კათოლიკურ სწავლებათა შორის განსხვავებას (უფრო ზუსტად - იმას, რაც მასში არსებითია). ზემოხსენებული მიზნითვე შეუნარჩუნა მან უნიატებსა და „აღმოსავლურ მოწესეობას“ მრწამსის ძველი მართლმადიდებლური ტექსტი (სიტყვის „და ძისაგან“ გარეშე). ეს ფანდი ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს რომი თავისსავე დოგმატზე უარს აცხადებდეს. იგი, უკეთეს შემთხვევაში, მხოლოდ მიანიშნებს რომის თვალთახედვაზე, რომლის თანახმადაც მართლმადიდებელი აღმოსავლეთის დოგმატური განვითარება გაქვავდა და ამ „ჩამორჩენილობას“ სიბრალულით უნდა მოპყრობა; რომ დასავლეთში განვითარებული სახით ჩამოყალიბებული დოგმატი (explicite - დოგმატთა განვითარების თეორიის მიხედვით) მართლმადიდებლურ დოგმატში დაფარულია და ჯერაც გამოუვლენელი (implicite). ოღონდ, შიდა გამოყენებისათვის განკუთვნილ ლათინურ დოგმატიკონში გვხვდება სრულიად ნათელი განმარტება, რომ მართლმადიდებლური დოგმატი სულიწმიდის გამომავლობაზე არის ერესი. ღვთისმეტყველების დოქტორ ა.სანდას მიერ შედგენილ, ოფიციალურად დამტკიცებულ ლათინურ დოგმატიკონში ვკითხულობთ: „მოწინააღმდეგენი (რომის ამ სწავლებისა) არიან ბერძენი სქიზმატიკოსები, რომლებიც ასწავლიან, რომ სულიწმიდა გამოდის მხოლოდ მამისაგან. ჯერ კიდევ 808 წელს აღუდგნენ წინ ბერძენი ბერები ლათინთა მიერ სიმბოლოში „Filioque“-ს შეტანას. ვისგან წამოვიდა ეს ერესი, უცნობია“9.
ლათინთა დოგმატი ეწინააღმდეგება წმიდა წერილს, წმიდა საერთო-საეკლესიო გადმოცემას და თვით ადგილობრივი რომის ეკლესიის უძველეს გადმოცემებსაც კი.
რომაელ ღვთისმეტყველებს დოგმატის დასაცავად მოჰყავთ წმიდა წერილიდან ის ადგილები, სადაც სულიწმიდას ეწოდება „ქრისტესი“, სადაც მას ძე ღვთისა წარმართავს და ამით ასკვნიან სულიწმიდის გამომავლობას ძისაგან. ყველაზე ხშირად რომაელი ღვთისმეტყველები იშველიებენ მაცხოვრის სიტყვებს სულიწმიდა - ნუგეშინისმცემლის შესახებ: „ჩემგან მიიღოს და გითხრას თქუენ“ (ინ. 16,15), პავლე მოციქულის გამონათქვამებს: „გამოავლინა ღმერთმან სული ძისა თვისისა გულთა შინა ჩუენთა“ (გალ. 4,6) და „უკეთუ ვისმე სული ქრისტესი არა აქუს, იგი არ არს მისი“ (რომ. 8,9) და ციტატას იოანეს სახარებიდან: „შეჰბერა მათ და ჰრქუა, მიიღეთ სული წმიდაჲ“ (ინ. 20,22).
რომაელი ღვთისმეტყველები, აგრეთვე, პოულობენ ეკლესიის წმიდა მამათა თხზულებებში ადგილებს, სადაც არცთუ იშვიათად ლაპარაკია სულიწმიდის გამოგზავნაზე „ძისა მიერ“, ზოგჯერ „ძისაგან მის გამომავლობაზეც“ კი.
მაგრამ ყოველგვარი მსჯელობა უძლურია შეცვალოს მაცხოვრის სავსებით გარკვეული სიტყვების აზრი: „ხოლო რაჟამს მოვიდეს ნუგეშინისმცემელი იგი, რომელი მე მოვავლინო თქუენდა მამისა ჩემისა მიერ, სული ჭეშმარიტებისაჲ, რომელი მამისაგან გამოვალს...“ (ინ. 15,26). ეკლესიის წმიდა მამები სიტყვებს - „ძისა მიერ“ ვერ მიანიჭებდნენ წმიდა წერილის შინაარსისაგან განსხვავებულ აზრობრივ დატვირთვას.
ამ შემთხვევაში რომაელი კათოლიკე ღვთისმეტყველები ორ დოგმატს ურევენ ერთმანეთში. ესენია: ჰიპოსტასების პიროვნული მყოფობის დოგმატი და მასთან უშუალოდ დაკავშირებული, მაგრამ გამორჩეული ერთარსობის დოგმატი. სულიწმიდა ერთარსია მამისა და ძისა და მაშასადამე იგი სულია მამისა და ძისა. ეს არის უდავო ქრისტიანული ჭეშმარიტება - ღმერთი ხომ ერთარსი და განუყოფელი სამებაა.
ამ აზრს ცხადად გამოხატავს ნეტარი ტეოდორიტე: „სულიწმიდაზე ამბობენ, რომ მას თავისი მყოფობა ძისაგან ან მისი მეშვეობით არ მიუღია. იგი მამისაგან გამოვალს და თანაარსია ძისა“10.
მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებებში ხშირად ვისმენთ უფალ იესო ქრისტესადმი აღვლენილ სიტყვებს: „განგვანათლენ, წარგვმართე და დაგვიცვენ ჩვენ სულითა შენითა წმიდითა“... თავისთავად მართლმადიდებლურია გამოთქმაც „სული მამისა და ძისა“. მაგრამ ეს გამოთქმები ერთარსობის დოგმატს განეკუთვნებიან და აუცილებელია იგი განვასხვაოთ შობისა და გამომავლობის დოგმატისგან, სადაც, წმიდა მამათა თქმით, მითითებულია ძისა და სულის მყოფობის მიზეზი. აღმოსავლეთის ყველა მამა აღიარებს, რომ ძისა და სულის ერთადერთი მიზეზი არის მამა (μόνος αϊτιος). ამიტომ, როდესაც ეკლესის ზოგი მასწავლებელი იყენებს გამოთქმას „ძისა მიერ“, ზუსტად ამით იცავს მამისაგან გამომავლობის დოგმატსა და დოგმატური ფორმულის - „მამისაგან გამოვალს“ შეუვალობას. წმიდა მამები ძის შესახებ ამბობენ „მიერ“, რათა სახელდება „ძე“ გაემიჯნოს „-გან“-ს, რომელიც მარტო მამას ეკუთვნის.
ამასთან, ზოგ წმიდა მამასთან მოყვანილლი გამოთქმა „ძისა მიერ“ უმეტესწილად სრულიად ცხადად განეკუთვნება სულიწმიდის სამყაროში გამოცხადებას ანუ ყოვლადწმიდა სამების განგებულებითს ქმედებებს და არა თავად ღმერთში ცხოვრებას. დასავლურ ღვთისმეტყველებაში სულიწმიდის დოგმატის დამახინჯების შემჩნევისთანავე იწყო აღმოსავლეთის ეკლესიამ მისი გაკიცხვა ამგვარი სიახლის შემოტანისათვის. სურდა რა დასავლელ ღვთისმეტყველთა დაცვა, წმ. მაქსიმე აღმსარებელი (VII ს.) მათ გასამართლებლად ამბობდა: თითქოს სიტყვა „ძისაგან“ გამოყენებით ისინი ცდილობდნენ, ეჩვენებინათ არა სულიწმიდის მყოფობა ძისაგან, არამედ ის, რომ სულიწმიდას „ძისაგან იღებენ ქმნილებები, იგი ძის მიერ ცხადდება და წარიგზავნება“. თვითონ ღირსი მაქსიმე აღმსარებელი მკაცრად იცავდა აღმოსავლეთის ეკლესიის სწავლებას მამისაგან სულიწმიდის გამომავლობაზე და ამ დოგმატს ცალკე ტრაქტატიც მიუძღვნა.
ძე ღვთისას მიერ სულიწმიდის განგებულებითს გარდამოვლენაზე ლაპარაკია შემდეგ ფრაზაში: „რომელი მოვავლინო თქუენდა მამისა ჩემისა მიერ“ (ინ. 15,26). ჩვენ ასეც ვლოცულობთ: „უფალო, რომელმან ყოვლადწმიდა სული შენი ჟამსა მესამესა მოციქულთა შენთა გარდამოვლინე და განანათლენ იგინი, მას, სახიერო, ნუ მიმიღებ ჩემგან, არამედ განმიახლე მვედრებელსა შენსა“.
„გამომავლობისა“ და „გარდამოვლენის“ შესახებ წმიდა წერილის ტექსტების აღრევით რომაელმა ღვთისმეტყველებმა განგებულებითი ურთიერთობების ცნება ყოვლადწმიდა სამების პირთა ურთიერთმყოფობის შუაგულ სიღრმეებში გადაიტანეს.
ახალი დოგმატის შემოტანით რომის ეკლესიამ, გარდა დოგმატური მხარისა, დაარღვია III და IV-VII მსოფლიო კრების დადგენილებანი, რომლებიც კრძალავს ნიკეის სარწმუნოების სიმბოლოში ნებისმიერი ცვლილების შეტანას მას შემდგომ, რაც II მსოფლიო კრებამ იგი საბოლოოდ ჩამოაყალიბა. მაშასადამე, დასავლეთის ეკლესიამ უხეშად დაარღვია კანონიკური სამართალი.
რომაელი ღვთისმეტყველები ცდილობენ შთაგვაგონონ: თითქოს სულიწმიდაზე რომაულ-კათოლიკური და მართლმადიდებლური სწავლებანი მხოლოდ იმით განსხვავდებოდნენ, რომ პირველი ქადაგებს გამომავლობას „და ძისაგან“, მეორე კი „ძისა მიერ“. ამგვარი მტკიცებანი შეფარულ გაუგებრობას მაინც შეიცავს (თუმცა ხანდახან ჩვენი საეკლესიო მწერლებიც აძლევენ თავს ნებას, კათოლიკეთა მიბაძვით გაიმეორონ ეს აზრი): გამოთქმა „ძისა მიერ“ საერთოდ არ შედის მართლმადიდებლურ დოგმატებში და ზოგი წმიდა მამა ყოვლადწმიდა სამების შესახებ სწავლებაში მას მხოლოდ ახსნის საშუალებად თუ იყენებს. მართლმადიდებელი ეკლესიისა და რომაულ-კათოლიკურ სწავლებათა შინაარსი არსობრივად განსხვავებულია.