თემურ ხუციშვილი   კახა შენგელია   შალვა მაჭავარიანი   ვალერი სილოგავა

შატბერდის მონასტრის ლოკალიზაციის პრობლემისათვის

სტატიის პირველი ვერსია გამოქვეყნებულია თბილისის ილია ჭავჭავაძის სახ. ენისა და კულტურის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის კათედრის სამეცნიერო შრომათა კრებულში - „საისტორიო შტუდიები“, V, 2004.

ცნობილია, რომ თურქეთის რესპუბლიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთით დღევანდელი Artvin-ის, Erzurum-ის, Ardahan-ის და Kars-ის რაიონებში მდებარეობდა ისტორიული საქართველოს მხარეები: ტაო, სპერი, თორთომი, კლარჯეთი, შავშეთი, არტანი და კოლა, აგრეთვე, სამცხის, ერუშეთის და ჯავახეთის ნაწილი.

VIII საუკუნეში ცენტრალურ ქართლში არაბების ბატონობის გამო ქართლის კულტურული და პოლიტიკური ცენტრი აშოტ I კურაპალატის ინიციატივით ბიზანტიასთან ახლოს, კლარჯეთში ინაცვლებს. VIII-IX საუკუნეებში გრიგოლ ხანძთელისა და მისი მოწაფეების მიერ აგებულ თუ განახლებულ მონასტრებს, კლარჯეთის თორმეტ სავანეს, მათი განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო „საქართველოს სინა“ ეწოდა. შატბერდი მათშიც გამორჩეული იყო.

შატბერდი, IX საუკუნეში, უშუალოდ გრიგოლ ხანძთელის მიერ აშენებული „დიდებულ ლავრად“ წოდებული მონასტერია. შატბერდის მონასტერი კლარჯეთის მეფე-მთავრის ბაგრატ I კურაპალატის შემწეობით აიგო და იყო უმნიშვნელოვანესი რელიგიური და მწიგნობრობის კერა. აქ შუა საუკუნეებში მოღვაწეობდნენ იოანე-ზოსიმე, მიქაელ მოდრეკილი, გიორგი მთაწმინდელი (ცნობილნი აგრეთვე ბიზანტიასა და აღმოსავლეთის ქრისტიანულ სამყაროში); აქ დაიწერა „შატბერდის კრებული“, გადაიწერა ადიშის (897 წ.), ჯრუჭის (936 წ.), პარხლის (973 წ.) ოთხთავები; შემონახულთაგან უძველესი „მოქცევა ქართლისა“ და სხვა საქართველოსა თუ საზღვარგარეთის სიძველეთა საცავებში დღემდე შემონახული ხელნაწერები.

აკად. ნ.მარის სიტყვებით „შატბერდმა . . . ნიადაგი შეამზადა საქართველოს დასავლეთთან, ბიზანტიის კულტურასთან დასაახლოებლად და ამავე დროს ინარჩუნებდა და აღორძინებდა ძველ კავშირებს ქართული აზრისას სომხურთან და საერთოდ აღმოსავლურთან . . . ამ ლიტერატურულმა ცენტრმა ნაყოფიერი როლი ითამაშა საქართველოს შემდგომ კულტურულ აღმავლობაში.“ [3], გვ. 139.

XI საუკუნიდან საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთის სასაზღვრო მხარეებში - ტაო-კლარჯეთსა და კოლა-არტანში რელიგიური და კულტურული ცენტრები კნინდება. XVI საუკუნიდან ეს მხარეები ოსმალური თურქეთის სახელმწიფოშია და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მონასტრებსა და ეკლესიებში ცხოვრება ისპობა.

XIX საუკუნიდან ართვინის, არტანისა, ერზრუმისა და ყარსის რაიონები დანარჩენ საქართველოსთან ერთად რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაშია და შესაძლებელი ხდება საუკუნეების განმავლობაში მივიწყებული ქართული ქრისტიანული არქიტექტურის ძეგლების კვლევა. რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიისა თუ არქეოლოგიური საზოგადოების ეგიდით საქართველოს ამ ისტორიულ მხარეებში ეწყობა ექსპედიციები: გრაფინია პრ. უვაროვას, აკადემიკოსების დ. ბაქრაძის, ა. პავლინოვის, ნ. მარის, ე. თაყაიშვილის, პოლკოვნიკ გ. ყაზბეგისა და სხვათა მონაწილეობით. ამ ექსპედიციების მასალებზე დაყრდნობით შესაძლებელი გახდა წარსულში ცნობილი ყველა ეკლესიისა თუ მონასტრის მიკვლევა. მხოლოდ შატბერდისა და ხანძთის იდენტიფიკაციის საკითხი რჩებოდა ღიად.

შატბერდის ლოკალიზაციის პრობლემას ასეთი ისტორია აქვს:

1879 წლის მოგზაურობის შემდეგ ქართველმა არქეოლოგმა და ისტორიკოსმა დიმიტრი ბაქრაძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ „შატბერდად უნდა იგულისხმებოდეს თვით ლოდის-ყანა [დოლისყანა], თუმცა ახლა, როგორც მე ადგილობრივ დავრწმუნდი, ეს სახელი დაკარგულია“ [1], გვ.130. ამჟამად ცნობილია, რომ დოლისყანა არის კლარჯეთის უდაბნოთაგან ერთ-ერთი, მოგვიანებით [X ს.] აშენებული მონასტერი.

ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი თედო ჟორდანია ასეთ ვარაუდს გამოთქვამს: „...იშხანი მეზობელი მონასტერი იყო პარხალისა და... ალბათ შატბერდ-ხანძოეთისაცა... თუ თ თ იოანე ბერმაც შატბერდს დაწერილი პარხალს შესწირა, საგულისხმოა, რომ შატბერდი შორს არ უნდა იყოს პარხალიდამ“ [2],გვ.98. ამრიგად, თ. ჟორდანიას ვარაუდით, შატბერდი არტანუჯსა და პარხალს შორის უნდა მდებარეობდეს.

1904 წელს ცნობილი ორიენტალისტი ნიკო მარი ატარებს ტაო-კლარჯეთის შემსწავლელ მასშტაბურ ექსპედიციას. ნიკო მარი ქვემო ფორთაში (Y. Porta) მდებარე სამონასტრო კომპლექსს შატბერდთან აიგივებს: „...აქ [ქვემო ფორთაში]... პირველივე შთაბეჭდილება ისეთი მქონდა, რომ ვიმყოფები ძველ სავანეში – შატბერდში, მიუხედავად მისი გვიანდელი მოპირკეთებისა. ...და აქ შევიგრძენი ისეთი სიახლოვე ამ მიყრუებული კუთხის წარსულის რეალობისა, რომ არ გამიკვირდებოდა თვით გრიგოლ ხანძთელი რომ გამომცხადებოდა პასუხით კითხვაზე, რომელმაც აქ მომიყვანა: სადაა შატბერდი? ...შატბერდში (ამიერიდან ასე ვუწოდებ ქვემო ფორთას) არაა სწორი ადგილი. თითოეული ნაგებობისთვის და თვით ბაღებისთვისაც კი... უნდა გაკეთდეს ტერასები“ [3],გვ.139-142.

ქართული კულტურის დიდმა მოამაგემ, ექვთიმე თაყაიშვილმა, რომელმაც XX საუკუნის დასაწყისში ტაო-კლარჯეთისა და კოლა-არტანის შემსწავლელ სამ ექსპედიციაში მიიღო მონაწილეობა, გაიზიარა ნიკო მარის მოსაზრება და ქვემო ფორთის მონასტერი შატბერდად მიიჩნია [4],გვ.220.

ხანძთის მონასტერი შატბერდად მიიჩნია ქართული ისტორიოგრაფიის ფუძემდებელმა აკადემიკოსმა ივ.ჯავახიშვილმაც. 1923 წელს მისი რედაქტორობით გამოსულ საქართველოს ისტორიულ რუკაზე ხანძთის მონასტერს შატბერდი აწერია, ხოლო ხანძთა მითითებულია მის ჩრდილოეთით, კარჩხალის მთასთან.

ამჟამად უკვე დადგენილ ფაქტად ითვლება, რომ ქვემო ფორთაში არსებული მონასტერი ხანძთაა.

1845 წელს ლექსიკოგრაფმა ნიკო ჩუბინაშვილმა პალესტინაში, ჯვრის მონასტერში მიაკვლია XII საუკუნით დათარიღებულ ხელნაწერს - გიორგი მერჩულეს ჰაგიოგრაფიულ თხზულებას „შრომა და მოღუაწეობა ღირსად-ცხოვრებისა გრიგოლისი არხიმანდრიტისა , ხანძთისა და შატბერდის აღმაშენებლისა და მის თანა მრავალთა მამათა ნეტართა“ („გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“), რომელიც დაწერილია 951 წელს. 1902 წელს ნიკო მარმა ეს ხელნაწერი აღწერა და მეცნიერულად გამოსცა [5].

X საუკუნის ეს თხზულება უმნიშვნელოვანესი პირველწყაროა შატბერდის იდენტიფიკაციის საკითხის გადაწყვეტისთვისაც. კერძოდ, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“

 არის სამი ეპიზოდი, რომლებიც მიგვანიშნებენ შატბერდის მონასტრის ადგილსამყოფელს:

I. მარშრუტი, რომლითაც გრიგოლ ხანძთელმა და მთავართა ოჯახმა იმოგზაურეს კლარჯეთის სავანეთა მოსანახულებლად: „...წინა წარმოუძღუა [გრიგოლ ხანძთელი] მთავართა მათ [ბაგრატ I-სა და მის ძმებს] და პირველად მიიყვანნა შატბერდს... და რაჟამს წარმოვიდეს შატბერდით ელმწიფენი იგი... მოიწინეს ჯმერკს და ბერთას... და დაბას. ... ოპიზას... და წარემართნეს ხანცთად... მოილოცნეს მიძნაძორო , წყარო ს თავი, და ბარეთელთა და ადგილნი მათნი“.

II. შატბერდის ადგილსამყოფელის მიმართება დანარჩენ მონასტრებთან: „შატბერდი დაღაცათუ სხუათა მათ უდაბნოთა [კლარჯეთის დანარჩენ უდაბნოებს] მცირედ შორავს...“, ამრიგად, შატბერდი დაშორებულია დანარჩენი მონასტრების ზონას.

III. შატბერდთან სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების არსებობა: [ხანძთასთან] „...სათესავი ყანა და სათიბელი ქუეყანა რა თურთით არა არს... და... შეწირნა [აშოტ კურაპალატმა] ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანცთისა“.

ამ მასალის ანალიზის შედეგად ცნობილმა ქართველმა ფილოლოგმა და სწავლულმა პავლე ინგოროყვამ ნაშრომში „გიორგი მერჩულე“ წამოაყენა ჰიპოთეზა შატბერდის არტანუჯის დასავლეთით, სოფ. შაგორას მიდამოებში მდებარეობის შესახებ [6],გვ.316-318. ღვაწლმოსილ მამულიშვილს ამ ჰიპოთეზის შემოწმების საშუალება არ ჰქონდა, რადგან ყოფილი ტაო-კლარჯეთი XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან თურქეთის ტერიტორიაზე იყო, ხოლო დანარჩენი საქართველო – საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში და ქართველ მეცნიერებს არ ჰქონდათ საშუალება ამ მიწებზე საძიებო სამუშაოების ჩატარებისა.

XX საუკუნის II ნახევრიდან ტაო-კლარჯეთსა და კოლა-არტანში საექსპედიციო-სამეცნიერო სამუშაოებს მხოლოდ დასავლელი მეცნიერები აწარმოებდნენ – ლოს-ანჟელესის (აშშ) უნივერსიტეტის პროფესორი ვახტანგ ჯობაძე, ფრანგი მკვლევარები, დოქტორები ჟ.-მ. და ნ. ტიერი, ავსტრიელი მეცნიერი, დოქტორი ბრუნო ბაუმგარტნერი და სხვები. მათ შორის, შატბერდის თემას პროფ. ვახტანგ ჯობაძე შეეხო: „ჯერჯერობით, არტანუჯისა და იმერხევის ხეობის მიდამოების კვლევისას, ჩემი მოგზაურობის დროს მე ვერ შევძელი მეპოვა რაიმე ნანგრევების კვალი, რომლებიც შეიძლება იდენტიფიცირებული იყოს შატბერდთან. ამგვარად, ერთადერთი მონასტერი, რომელიც შეესაბამება ხსენებულ მარშრუტს [გრიგოლ ხანძთელისა და მთავართა მოგზაურობა კლარჯეთის სავანეების მოსალოცად], როგორც ჩანს, არის ადგილი, რომელიც დღესდღეობით ცნობილია მისი თანამედროვე სახელით ენი-რაბათი...[7],გვ.41.

XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან, საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვებისა და თურქეთთან კეთილმეზობლური ურთიერთობის დამყარების შემდეგ ისტორიულ ტაო-კლარჯეთსა და კოლა-არტანში ქართველ მეცნიერთა და მკვლევართა ახალი თაობის მუშაობა ინტენსიური ხდება. ეწყობა ექსპედიციები, მუშავდება საინფორმაციო და სამეცნიერო ლიტერატურა ქართული წარმოშობის არქიტექტურულ ძეგლებზე.

მოსაზრება შატბერდის ენი-რაბათში მდებარეობის შესახებ გაიზიარა და განავითარა ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორმა დავით ხოშტარიამ: „...ენი-რაბათი ამ მონაცემებს [გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება] ზედმიწევნით შეესაბამება, თუ შატბერდს მის ადგილას ვიგულებთ, გამოდის, რომ არტანუჯიდან დაძრულმა მეფეებმა გაიარეს თხუთმეტიოდე კმ. აღმა არტანუჯისწყლის ხეობაში, მოინახულეს აქ მდებარე მონასტერი, შემდეგ უკან გამობრუნდნენ, კვლავ გაიარეს არტანუჯი და გზა განაგრძეს იმერხევისკენ. [8,გვ.66. ...ენი-რაბათის ეკლესია დგას ფართო ამწვანებულ ხეობაში... ნაყოფიერი მიწითა და საძოვრებით... ზემოთთქმულიდან გამომდინარე... საკმარისი საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ შატბერდი მდებარეობდა ახლანდელი ენი-რაბათის ადგილას. [8,გვ67... ყოველ შემთხვევაში, არტანუჯის მიდამოებში (და საერთოდ კლარჯეთში), სხვაგან არსად ჩანს ნამონასტრალი, რომელიც „დიდებულ ლავრად“ შეიძლებოდა მიგვეჩნია. შატბერდი ვრცელი სავანე იყო დიდი ეკლესიით, სატრაპეზოთი, სკრიპტორიუმით, სენაკებით და სხვა ნაგებობებით. ძნელი წარმოსადგენია ეს ყველაფერი ისე გამქრალიყო, რომ კვალიც არ დაეტოვებინა. თუ ენი-რაბათი შატბერდი არ არის, სადღაც სხვაგან უნდა არსებობდეს სახელდაკარგული დიდი მონასტრის ნაშთები მაინც, მაგრამ ისინი XIX-XX საუკუნეების არცერთ მკვლევარსა თუ მოგზაურს არ აღუნიშნავს“ [8],გვ.64.

შატბერდისა და ენი-რაბათის იდენტურობა თ. ჟორდანიასა და პ. ინგოროყვას ზემოთ მოყვანილ არგუმენტირებულ დებულებებს ეწინააღმდეგება: ენი-რაბათი არტანუჯის აღმოსავლეთითაა და გრიგოლ ხანძთელისა და ბაგრატის ოჯახის მოგზაურობის მარშრუტიც არაბუნებრივი გამოდის, რადგან ერთსა და იმავე გზაზე აქეთ და იქით სიარული ძნელად დასაშვებია. ყოველ შემთხვევაში, „ზედმიწევნით“ არ შეესაბამება მონაცემებს.

ენი-რაბათის შატბერდთან იგივეობას საეჭვოდ ხდის აგრეთვე ფაქტობრივი მონაცემები:

ა) ენი-რაბათის საკმაოდ კარგად შემორჩენილ ტაძარში არ არის არცერთი ქართული წარწერა;

ბ) ეკლესიის ინტერიერში დასავლეთის მკლავის ბოლოში მოწყობილი იყო ხის პატრონიკე. ასეთი რამ არაა დაფიქსირებული ტაო-კლარჯეთის არცერთ ეკლესიაში;

გ) დეკორაციული ელემენტები თავმოყრილია იატაკიდან მაღლა. ამით ენი-რაბათი დიდად განსხვავდება რეგიონის სხვა ტაძრებისგან;

დ) ენი-რაბათის ოთხ ნიშას სამაბსიდიან საკურთხეველზე, სამკუთხა ნიშებს გუმბათის ყელში, შვერილ მსხვილ თაროს სარტყელს, თანაბარი სიმაღლის საფასადო თაღებს და ჩრდილო დასავლეთის ტრომპის დეკორს პარალელი არ მოეძებნება ქართულ არქიტექტურაში;

ე) დასავლეთის მკლავში ჩართული ნახევარლილვებიანი და ბურთულებიანი ქვები მეცამეტე საუკუნით თარიღდება;

ეს მონაცემები მოხმობილია დ.ხოშტარიას დისერტაციიდან [8], გვ. 144, 142, 223, 257.

ამ წინააღმდეგობებს დ.ხოშტარია შემდეგნაირად ხსნის: „შატბერდის [ენი-რაბათის] ხუროთმოძღვარი ... წარმოგვიდგება როგორც ... მარგინალი, რომელმაც ... ისურვა არქიტექტურული აზრის განვითარების მაგისტრალური ხაზისგან ერთგვარად განზე დგომა“. [8], გვ 271.

ჩვენ ამგვარი ახსნა არადამაჯერებელი გვგონია. უფრო მისაღებია ვ.ჯობაძის მოსაზრება „... არგუმენტი შატბერდის ენი-რაბათთან იდენტიფიკაციის წინააღმდეგ მდგომარეობს ენი-რაბათის გეგმასა და წყობაში, რომლითაც [ენირაბათი] XI საუკუნის შუა წლებშია აშენებული... თუმცა გრიგოლ ხანძთელის მიერ აშენებული მონასტრები მოგვიანებით გადაკეთდა და ეს შეიძლება ენი-რაბათსაც ეხებოდეს...“ [7], გვ.41. „ენი-რაბათის ... არქიტექტურული პლასტიკის ... სიახლეები არ ეგუება რეგიონის ხუროთმოძღვრული პრაქტიკის ტრადიციებსა და საერთო ხასიათს და ახსნას საჭიროებს, რაც მომავალი კვლევის ამოცანა უნდა გახდეს“ [7], გვ.77.

თურქული სიტყვა ენი-რაბათი ქართულად ახალ რაბათს ნიშნავს. მეცხრამეტე საუკუნეში ჩამოსახლებული სომხები ამ ადგილს ნორაშენს უწოდებდნენ რაც ქართულად ახალ ადგილს შეესაბამება. ისტორიულ წყაროებში მივაკვლიეთ ტოპონიმ ახალდაბას. ეს დასახლება არტანუჯის მიდამოებში ყოფილა: „სინოდ. კანტორის გუჯრებში იპოვება სიგელი ¹349, რომელიც XV ს-ის პირია ძველი გუჯარისა 1392 წელს დაწერილი ალექსანდრე მეფის სახელით [იმერთა მეფე ალექსანდრე]. ესაა მცხეთის საეკლესიო მამულების სია, სადაც წერია: „...არტანუჯის ციხე და მისი შესავალი; მუნვე სოფელი ციხის-ძირი; ახალ-დაბა; ბოცო-ჯვარი და აგარა“. [9], გვ.196-198. ვფიქრობთ რომ ეს ახალდაბაა ენი-რაბათი და იქ მდებარე ეკლესიაც ახალდაბის ეკლესიაა.

დავუბრუნდეთ პ.ინგოროყვას ჰიპოთეზას შატბერდის არტანუჯის დასავლეთით მდებარეობის შესახებ.

თედო ჟორდანიას 1890 წელს ჩაწერილი აქვს მესხეთის მხარეთა კარგი მცოდნის გრიგოლ გურიელის ცნობა, რომ „სოფელი შახბედი მდებარეობს ჭოროხის ხეობაში, მთაზედ...“ [2], გვ.97. ამჟამად ადგილობრივი მოსახლეობა ხეობას, სადაც ნამონასტრალია, „შარბეთს“ („Şarbet“) უწოდებს.

ცნობები არტანუჯის დასავლეთით ეკლესიის ნანგრევების შესახებ ჰქონდათ თურქ მკვლევარებსაც:

ოსმან აითექინის მიხედვით „ოქუმუშლარის [ბოსელთას] სოფლის ეკლესიის შესახებ რაიმე ცნობა არ მოგვეპოვება. სავარაუდოდ შუა საუკუნეების ძეგლია, ბაგრატოვანთა ეპოქაში აგებული“ [10], გვ.281.

1995 წელს მ. ქადიროღლუმ Şarbet-ში, რომელიც მდებარეობს ბოსელთას ციხესთან, თანამედროვე Okumuşlar-თან, აღწერა ამ მონასტრის ნანგრევები. „აქ არის სატრაპეზო და ეკლესია. დანარჩენი ნანგრევები ძალზედ დაზიანებულია და არ იძლევა იდენტიფიცირების საშუალებას. ჩრდილო-დასავლეთით მონასტრისაგან მდებარეობს ციხე-სიმაგრე ბოსელტ კალე (ბოსელთა)“. მ.ქადიროღლუ ასკვნის: „სავარაუდოა რომ, შარბეთი ეკუთვნის გიორგი მერჩულის მიერ აღწერილ პერიოდს. ოპიზას, წყაროსთავს და პარეხის ჩრდილოეთ ეკლესიას ბევრი საერთო აქვთ შარბეთთან. ამის საფუძველზე ვასკვნით რომ, შარბეთი ეკუთვნის მე-9 საუკუნის პირველ ნახევარს ... ჩვენ ვბედავთ შარბეთი გავაიგივოთ შატბერდთან.“ [11], გვ.8-19. სამწუხაროდ, თურქი მკვლევარის ეს ინფორმაცია ქართველი მეცნიერების ყურადღების მიღმა დარჩა.

პოზიციას შატბერდის არტანუჯის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობის შესახებ იზიარებენ თანამედროვე ქართველი ისტორიული გეოგრაფიის სპეციალისტები. 2003 წ. დაბეჭდილ „საქართველოს ისტორიის ატლასში“, რომელიც აკად. დ.მუსხელიშვილის რედაქტორობითაა გამოცემული, შატბერდი არტანუჯის სამხრეთ-დასავლეთითაა მითითებული. იხ. გვ. 28.

2004 წლის 19 აგვისტოს „ქართუ ჯგუფისა“ და „გია ქავთარაძე და პარტნიორების“ ფინანსური დახმარებით, თემურ ხუციშვილმა და ვიქტორია შტორმმა (უკრაინა), ხოლო ამავე წლის ოქტომბერში კახა შენგელიამ, შალვა მაჭავარიანმა და კავკასიის ბიზნესის სკოლის რამდენიმე თანამშრომელმა ავზომეთ და ფოტოფირებზე დავაფიქსირეთ დიდი სამონასტრო კომპლექსი, რომელიც მდებარეობს არტანუჯის სამხრეთ-დასავლეთით, სოფ. აგარასა და სოფ. ბოსელთას შორის, ღრმა ხეობაში.

ჩვენი აზრითაც სწორედ აქ არსებული ნანგრევებია შატბერდის მონასტერი.

მოვიყვანოთ არგუმენტები:

თუ შატბერდი აგარასთანაა, გრიგოლ ხანძთელისა და სამეფო ოჯახის გზა ფრიად რაციონალურად გამოიყურება. აქედან უახლოესი სავანე ჯმერკია, და არც წინ და უკან სიარული უხდებათ.

რუკაზე ჩანს, რომ შატბერდი დანარჩენი მონასტრების ზონას მართლაც მცირედ დაშორებულია; ამ შემთხვევაში გვაქვს თანხმობა „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან“ მოყვანილ მეორე ეპიზოდთან.

ნამონასტრალთან ახლოს, სოფ. აგარიდან ვაზისხევამდე კილომეტრზე მეტი სიგრძის ნაყოფიერი მიწაა, რომელიც ირწყვება და სადაც ახლაც ბაღებია გაშენებული. ნამონასტრალთან ახლოს არის სოფ. ბოსელთა (Okumuşlar), რაც შეიძლება აგრეთვე მიუთითებდეს მეურნეობის (ბოსლების) არსებობაზე. ეს მონაცემები შეესაბამება ზემოთ აღნიშნულ მესამე ეპიზოდს.

ამრიგად, თუ შატბერდის მონასტერს ბოსელთასთან ვიგულისხმებთ, მივიღებთ სრულ შესაბამისობას „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების“ ტექსტთან.

აგარასთან ჩვენს მიერ დაფიქსირებულ და მიახლოებით აზომილ დიდ სამონასტრო კომპლექსში დღემდე შემორჩენილია: ა) 26.4 17.6 მ-ის ზომის ჯვრის გეგმის მქონე დიდი ტაძარი; საკურთხევლის აბსიდის სიმაღლე 6-7 მ-ია; ბ) სატრაპეზო (სკრიპტორიუმი) 23.2 ფ 18 მ. ზომებით; გ) სენაკი ზომებით 4 6 მ. (დარჩენილია ორი კედელი); დ) სენაკის ნაშთები (დარჩენილია 4 მ. სიმაღლის კუთხე); ე) მოშანდაკებული ადგილი 30 30 მ-ის ზომებით.

დ.ხოშტარიას დაკვირვებით „საქართველოს სინას“ სამშენებლო ტრადიცია გულისხმობდა ჯვრული აგებულების შენობაში დასავლეთის მკლავის ხაზგასმულ დომინირებას (მიდრეკილებას დაგრძელებისადმი)“. [8], გვ.137. ამ თვალსაზრისით შატბერდის მთავარი ტაძარი ძალზე ახლოა წყაროსთავის, ოპიზისა და დოლისყანის ტაძრებთან (განსხვავებით ენი-რაბათისაგან).

პირველადი ანაზომებისა და ფოტომასალის გაცნობის შემდეგ ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი დიმიტრი თუმანიშვილი აღნიშნულ ტაძარს IX-X საუკუნეებში აშენებულად მიიჩნევს. კედლის წყობა და მოპირკეთება „...უფრო X საუკუნეზე უნდა მიგვანიშნებდეს... განახლება ხომ, გიორგი მერჩულის უტყუარი ცნობით, X საუკუნის პირველ ნახევარში მომხდარა“. (ეს მოსაზრება მოყვანილია მკვლევარის ჯერჯერობით გამოუქვეყნებელ ხელნაწერში);

შატბერდის აგარასთან მდებარეობის ვერსიის სასარგებლოდ მეტყველებს ტოპონიმიკაც.

ბოსელთას თანამედროვე თურქული სახელწოდება (Okumuşlar) ქართულად ითარგმნება როგორც „განათლებული ადამიანების საცხოვრებელი ადგილი.“ აღნიშნული ფაქტი შეიძლება ჩაითვალოს ისტორიული მეხსიერების გამოძახილად (ეს მოსაზრება გამოთქვა აკადემიკოსმა მარიამ ლორთქიფანიძემ ამ სტრიქონების ავტორთან პირადი საუბრისას);

საინტერესოა ივანე ჯავახიშვილის შემდეგი მოსაზრება: „საგეოგრაფიო სახელად გვხვდება „აგარა“-ც, რომელსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა. „აგარა“ როგორც ეტყობა სოფელზე ყოფილა დაკავშირებული; გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში მაგ. აღნიშნულია, რომ აშოტ კურაპალატმა „შეწირნა... შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა“ (გვ. იზ);“ [12],გვ.15.

ტოპონიმი „შატბერდი“ კომპოზიტია და შედგება „შატ“ და „ბერდ“ ნაწილებისგან.“ შატბერდი“ სომხურად გაფორმებული ტოპონიმია, მაგრამ ამავე დროს ლურსმულ დამწერლობაში (კერძოდ ბაბილონურ-ასურულში) მარცვლების „შატ“, „შად“,... „მად“ გადმოსაცემად გამოიყენებოდა ნიშანი, რომელსაც მრავალი მნიშვნელობა ჰქონდა, მათ შორის „მთა“ [13],გვ.7;[14],გვ.455.

„ბერდი“ *b[h]erğ[h] - როგორც ინდოევროპულ (მაგ. ძველგერმანული burg, სომხური burgn), ასევე ახლოაღმოსავლურ არაინდოევროპულ ენებზე, (მაგ. ურარტული burgana, სირიული būrgā) - ნიშნავს „სიმაგრეს“, „ციხესიმაგრეს“. [15], გვ.744,745.

ამრიგად, „შატბერდი“ შეიძლება ნიშნავდეს – „მთისციხეს“. ეს ენობრივი მონაცემები გარკვეული მინიშნება შეიძლება იყოს, რადგან ნამონასტრალი მთის თხემზე აგებულ ციხესთან მდებარეობს.

მოყვანილი არგუმენტები აგარასთან არსებული დღემდე უსახელო ნამონასტრალის შატბერდთან იდენტიფიკაციის საშუალებას გვაძლევს.

თუ ქართველ მეცნიერებს თურქ კოლეგებთან ერთად შატბერდის ნამონასტრალის გათხრისა და შესწავლის საშუალება მიეცემა, შეიძლება მრავალი მნიშვნელოვანი აღმოჩენის მოწმენი გავხდეთ.

გამოყენებულია: ვიქტორია შტორმის, კახა შენგელიას, შალვა მაჭავარიანის, მაკა ციბაძის ფოტოსურათები.

დამოწმებული ლიტერატურა:

1. დ. ბაქრაძე, ვახუშტი, საქართველოს ისტორია (განმარტებული... დ. ბაქრაძის მიერ), ტფილისი, 1885;
2. თ. ჟორდანია, ქრონიკები, ტ. 1, ტფილისი, 1892;
3. Н.Марр, Дневник поездки в Шавшию и Кларджию, МАК, вып. VII. С.Пет. 1911;
4. ე. თაყაიშვილი, ემიგრანტული ნაშრომები, ტ.1, „სამუსულმანო საქართველო“, „მეცნიერება“, თბილისი, 1991;
5. Георгий Мерчуле, Житие св. Григория Хандзтийскаго… перевод Н.Марра, МАК, вып. VII. С.Пет. 1911;
6. პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954;
7. W. Djobadze, Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klarjeti and Šavšeti, Stuttgart,1992;
8. დ. ხოშტარია, შატბერდის (ენი-რაბათის) ეკლესია და კლარჯეთის არქიტექტურის მხატვრულ-ისტორიული პრობლემები, სადოქტორო დისერტაცია. თბილისი, 2004;
9. თ. ჟორდანია, ქრონიკები, ტ. 2, ტფილისი, 1897;
10. Aytekin, Osman, „Ortaçağ ‘dan Osmanlı dőnemi sonuna kadar Artvin ‘deki mimari eserler“, Ankara, Kűltűr Bakanlığı, 1999;
11. M. Kadiroĝlu, Untersuchungen an mittelalterlichen georgischen Baudenkmჰlern in Nordost-Anatolien, Georgica, 22, 1999;
12. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტომი II, თბილისი, 1983;
13. გ. მელიქიშვილი, „როგორ ამეტყველდნენ ლურსმული წარწერები“, თბილისი, 2004;
14. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 9, „სოლისებრი დამწერლობა“;
15. Т. Гамкрелидзе, В. Иванов, Индоевропейский язык и Индоевропейцы, Тбилиси,1984.