„ხელოვნება სილამაზეა. ის მხოლოდ მაშინ ასრულებს თავის დანიშნულებას, როდესაც სათნოებას, მორალს და რელიგიას ეყრდნობა“ - ი.ე. რეპინი.
„ხელოვნება და ლიტერატურა რელიგიამ შექმნა. ყოველივე, რაც დიდი იყო უძველეს დროთაგან, ამ რელიგიურ გრძნობებზეა დამოკიდებული, რომელიც ისევეა ადამიანისთვის დამახასიათებელი, როგორც სილამაზისა და სიკეთის იდეა“ - ა.ს. პუშკინი.
ქრისტეს სახე, როგორც ყველაზე ნათელი და ამაღლებული იდეალი, როგორც ადამაინური პიროვნების სრულყოფილების ხორცშესხმა, როგორც სულის სიმტკიცის, სტოიკურობისა და გონების სიღრმის მკაფიო მაგალითი, როგორც ნიმუში გამორჩეული თვითშეწირვისა, ფუნჯის ყველა ჩვენს საუკეთესო ოსტატს იზიდავდა.
ქრისტეს ხატავდნენ: ივანოვი, რეპინი, სურიკოვი, ბრულოვი, სემირადსკი, ვერეშჩაგინი, მარკოვი, კრამსკოი, პოლენოვი, გე, მაკოვსკი, პეროვი, კორზუხინი, და სხვა მრავალი.
რეპინის სურათები: „წმინდა ნიკოლოზ საკვირველთმოქმედი ადამიანებზე ჯალათის ზეაღმართულ ხელს აჩერებს“; „ქრისტე - მკურნალი“, „იაიროსის ქალიშვილის აღდგინება“; ივანოვის სურათები: „ქრისტეს გამოსვლა ხალხთან“; მაკოვსკის: „მოდით ჩემთან, მაშვრალნო“, „გზა ქრისტესაკენ“, „ქრისტიანები“. „ქრისტე-მკურნალის თემაზე ხატავდნენ კრამსკოი, პოლენოვი, მიასოედოვი და მოქანდაკე ანტოკოლსკი: „ქრისტე გეთსიმანიის ბაღში“, „ქრისტეს ჯვარცმა“-ს ხატავდნენ: ვასნეცოვი, ვერეშჩაგინი, სვედომსკი, გე. „ქრისტეს დატირებას საფლავთან“ - ვრუბელი ხატავდა.
დიდ თემას - „ქრისტე და ხალხი“ - ჩვენთან ივანოვმა მოჰკიდა ხელი. ცნობილია მისი სურათი „ქრისტეს გამოსვლა ხალხთან“. ნახატზე ყველას მზერა ქრისტესკენაა მიპყრობილი. მისგან ელოდება ადამიანთა მოდგმა და ახალ და მარადიულ აღთქმას, რომელიც აზრს ანიჭებს ადამიანურ არსებობას.
- უკვე მე კი არ ვცოცხლობ, არამედ ქრისტე ცოცხლობს ჩემში, - მოციქულ პავლესთან ერთად თამამად შეეძლო, ეს სიტყვები წარმოეთქვა მაშინ, როდესაც თავის „საკუთარ ქრისტეს“ ქმნიდა.
მოაზროვნე ადამიანისათვის, ჭეშმარიტების მაძიებელი ადამიანისათვის, რომელიც სრულყოფილების გზით მიდის, საბოლოო, უზენაეს იდეალს ქრისტე წარმოადგენს.
ადამიანი ქრისტესთან ერთიანობას სულის იმ სიმაღლეზე ჰპოვებს, რომელზედაც ყოველდღიური ცხოვრებისეული ტერმინოლოგიით საუბარი ძნელია.
ყოველივე საუკეთესო, რაც კი ადამიანში არსებობს, ბუნებრივად ქრისტესაკენ მიისწრაფვის, რადგან უძველეს დროთაგან ცნობილია გამოთქმა: „ადამიანის სული ბუნებით ქრისტიანია“. სულის სიმაღლეზე ადამიანი თითქოსდა ერთიანი ხდება ქრისტესთან. მაგრამ ამ შეერთებაში, ამ ერთობაში ადამიანი არ კარგავს საკუთარ თავს, არამედ განამტკიცებს და ამკვიდრებს მას, ამ სრულყოფილებაში კი არ იძირება, არამედ, პირიქით, თავის ჭეშმარიტ „მე“-ს პოულობს.
აი, ნამდვილი ჰუმანიზმი თავის ხორცშესხმასა და განხორციელებას მარტოოდენ ქრისტიანობაში რატომ პოულობს.
მხატვარი რაღაც ჭეშმარიტად გენიალურს მხოლოდ მაშინ ქმნის, როდესაც სამყაროს შემოქმედის ჩანაფიქრს ჩასწვდება. ეს შესანიშნავად ესმოდა რეპინს: „რა თქმა უნდა, ყველაზე მაღლა დგანან ხელოვნების ის დიადი, გენიალური ქმნილებები, რომლებიც ფორმისა და ტექნიკის დიდ სრულყოფილებასთან ერთად უღრმეს იდეებს შეიცავენ: მათში შეტანილია თვით შემოქმედი ღმერთის ჩვენთვის მიუწვდომელი აზრები... ისინი, როგორც უმაღლესი გამოცხადებანი, ნაწარმოებებში შესულია უნებლიედ, უშუალოდ, ზეგარდამო შთაგონებით, რაც მხოლოდ გენიოსებს ეწვევათ ხოლმე გასხივოსნების იშვიათ წუთებში“ - რეპინი.
ქრისტეს ეკლესია, რომლის მიზანიც ადამიანთა კეთილდღეობაა, ადამიანებისგანვე განიცდის თავდასხმებსა და შეურაცხყოფებს; და მიუხედავად ამისა, იგი ასრულებს თავის მოვალეობას, მოუწოდებს რა ყველას მშვიდობისა და სიყვარულისაკენ. ეკლესიის ამგვარ მდგომაროებაში ბევრი რამ სანუგეშოცაა მისი მოყვარული და ერთგული წევრებისათვის, რამეთუ რა ძალა შეიძლება გააჩნდეს ქრისტიანობის წინააღმდეგ ადამიანური გონების ყველა ძალისხმევას, თუ მისი ოცსაუკუნოვანი ისტორია თავადვე ღაღადებს საკუთარი თავის შესახებ, თუ ყველა მტრული გამოხდომა და დაპირისპირება თავად ქრისტემ იწინასწარმეტყველა და დაგვიტოვა აღთქმა ეკლესიის უძლეველობის შესახებ, როდესაც განაცხადა, რომ თვით ბჭენი ჯოჯოხეთისანი ვერ შეძლებენ მისი წმინდა ეკლესიის დამარცხებას.
სახარება ტანჯვისკენ არ მოგვიწოდებს, მაგრამ ყველას, ვინც სახარებას აღიარებს, ბოროტების წინააღმდეგ მოუწევს ბრძოლაში ჩაბმა, რითაც ძალაუნებურად საკუთარ თავს მოსალოდნელი საფრთხის წინაშე დააყენებს. ქრისტიანული ეკლესია სწორედ დევნულობათა პერიოდში გაძლიერდა, განმტკიცდა და გამრავლდა, - სარწმუნოებისათვის წამებული ქრისტიანები იმ ცოცხალ ქვებს წარმოადგენენ, რომლებზეც ქრისტეს წმინდა ეკლესია შენდებოდა.
ტერტულიანე (153-222 წწ.): „მოციქულთა ტანჯვა-წამება ნათელი მოწმობაა ჩვენთვის... დაე, იმპერიის მატიანენი აღაღადდნენ იერუსალიმის ქვათა მსგავსად! რომში პირველად ნერონმა შეღება სისხლით სარწმუნოების აკვანი. პეტრე, ჯვარზე თავდაღმა გაკრული, სწორედ მაშინ გადაიმალება უცხო ხელით, პავლე, მოქალაქე რომისა, ახალი სიცოცხლისათვის იღვიძებს თავისი მოწამეობის უმაღლესი კეთილშობილებით. როდესაც ამ ფაქტებს ვეცნობი, მე ვსწავლობ ტანჯვას“.
ქრისტიან მოწამეთა შესახებ ტერტულიანეს ეს დამოწმება იმავდროულად იესო ქრისტეს ისტორიული არსებობის უმშვენიერეს მოწმობასაც წარმოადგენს.
ბედნიერია ეკლესია, რომლის წიაღშიც მოციქულებმა თავის სისხლთან ერთად ქრისტეს მოძღვრებაც „დათესეს“.
„საკულტო რიტუალებისადმი რელიგიური გრძნობა საკმაოდ კონსერვატულია. თუ სახარება მოციქულთა პერიოდს არ განეკუთვნება, მაშინ, ასეთ შემთხვევაში, ეს „სიახლე“ - მის კითხვის ტრადიცია როდისღა უნდა გაჩენილიყო? არ შეიძლება ეპისტოლეები სიძველეებად მივიჩნიოთ, რამდენადაც ისინი იმ პირთა კუთვნილებად ითვლება, რომლებიც სულ რაღაც ასორმოცდაათი წლის წინ ცხოვრობდნენ“ - ტერტულიანე. II საუკუნეში ამ მწერლის სახით ქრისტიანული სარწმუნოების საიმედო დამმოწმებელი, გამომხატველი და დახვეწილი მცოდნე გვყავს.
იესო ქრისტეს შესახებ არანაკლებ ცნობილია იუდეველ და წარმართ ისტორიკოსთა მტკიცებანი და მოწმობანი.
იოსებ ფლავიუსი - ეს სახელგანთქმული იუდეველი ისტორიკოსი და სახელმწიფო მოღვაწე ერთსა და იმავე დროს იუდეური და ბერძნულ-რომაული სამყაროს წარმომადგენელია, რომელიც, რომისა და ყველა იმდროინდელი მეცნიერის მსგავსად, ბერძნულად წერდა. ჩვენამდე მოაღწია მისმა ორმა ნაშრომმა: „იუდეის ომი“ და „იუდეური სიძველენი“. ამ მწერალთან, იოსებ ფლავიუსთან, ვხვდებით ჩვენთვის უაღრესად მნიშვნელოვან და საყურადღებო ცნობას იოანე ნათლისმცემელზე, მის ქადაგებასა და პოპულარობაზე ხალხში. იგი იოანეს „მართალ კაცად“ მოიხსენიებს ისევე, როგორც სხვა ადგილას იესო ქრისტეს - „ბრძენ კაცად“. როდესაც ჰეროდეს პროვინციის მმართველად დაინიშნა პოლონიუს-უმცროსი, იმპერატორს აუწყა, რომ დანიშნულებს ადგილზე ჩამოსვლისას ამ მხარეში ნახა ქრისტიანები. შემდეგ, წერილში იტყობინება: „ჩვენი (ე.ი. წარმართული) ღმერთის ტაძრები ცარიელია და უკვე დიდი ხანია, აქ მსხვერპლს აღარ სწირავენ“... (წერილი რომის იმპერატორ ტრაიანეს).
ტაციტუსი (55-120 წწ.) - უდიდესი რომაელი ისტორიკოსი, გამორჩეულად ფასეულ ცნობებს გვაწვდის პონტოელი პილატეს მმართველობისას ქრისტეს წამებისა და ნერონის დროს ქრისტიანთა დევნის შესახებ.
ტაციტუსი წერს სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის მოვლენების შესახებ, ხოლო ქრისტესა და ქრისტიანობაზე იმიტომ საუბრობს, რომ სამოქალაქო მოვლენებთან მათ გარკვეულ კავშირს ხედავს. ტაციტუსმა თავის ნაშრომში დააფიქსირა დრო, როდესაც იესო ქრისტე ცხოვრობდა. მის მიმდევართა სახელები აღნიშნა (ტიბერიუსისა და პილატეს მმართველობის ხანაში) და ბოლოს, - ცნობა-მოწმობა ქრისტიანობის ფართო გავრცელების შესახებ. შესაძლოა, ტაციტუსი თვითმხილველთაგან მოსმენილს იმეორებდა, მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, მისი „ანალების“ დაწერის დრო აღნიშნულ მოვლენებთან უაღრესად ახლოსაა. ამას გარდა, მას, როგორც ცნობილ სახელმწიფო მოღვაწეს, შეეძლო არა მარტო თვითმხილველთა ჩვენებებით, არამედ სახელმწიფო არქივებითაც ესარგებლა. ყოველ შემთხვევაში, შეუძლებელია აქ რაიმეგვარ გაყალბებასთან ან ტექსტის ჩანაწერთან გვქონდეს საქმე.
სვეტონიუსი (70-140 წწ.) - მსოფლიოსათვის კეისართა მებიოგრაფედ ცნობილი რომაელი ისტორიკოსი „კლავდიუსის ცხოვრებაში“ წერს, რომ იმპერატორმა რომიდან გააძევა იუდეველები, რომლებიც ქრისტეს ზეგავლენით უწესრიგობასა და არეულობას იწვევდნენო (ამის შესახებ შეგვიძლია „საქმე მოციქულთა“-შიც წავიკითხოთ). „ნერონის ცხოვრებაში“ ისტორიკოსი სვეტონიუსი წერს, რომ „იმპერატორმა სასჯელი დაუწესა ქრისტიანებს, რომლებიც ახალი ცრურწმენით დასნეულდნენ“. მაშასადამე, სვეტონიუსმა იცის, რომ ქრისტიანები სამოციან წლებში საერთო მოძღვრებით გაერთიანებულ და თავის დამფუძნებლის სახელის მატარებელ ერთ მთლიან რელიგიურ ორგანიზაციას წარმოადგენენ.
ქრისტე, როგორც პიროვნება, იმ წლებში წარმართული სამყაროს ზედა ფენებისათვის ჯერ კიდევ ფართოდ ცნობილი არ გახლდათ. მისდამი, როგორც ქვეყნიერების მხსნელისადმი, რწმენა ის-ის იყო, რაც გავრცელებას იწყებდა უბრალო ხალხში, - თავდაპირველად განსაკუთრებულად ჩაკეტილ იუდეურ გარემოში ან უბრალო წარმართ ხალხს შორის.
თუ I საუკუნის მეორე ნახევარში რაიმე მოვლენა ხდებოდა ქვეყნიერებისაგან განკერძოებულ იუდეურ სინაგოგებში, ამას ანტიკური ბერძენი ან რომაელი შეიძლებოდა მხოლოდ საზოგადოებრივი სიმშვიდისა და წესრიგის შენარჩუნებისა და დაცვის თვალსაზრისით დაეინტერესებინა. ამიტომ გასაგებია, ასე ყრუდ რატომ ეხმაურებიან მაღალდადინებული რომაელი ისტორიკოსები იესო ქრისტეს პიროვნებას. ისინი ძალზედ მაღარი აზრისანი იყვნენ საკუთარ პერსონაზე და ისე არ დაიმცირებდნენ თავს, რომ დაწვრილებით მოეთხროთ „რომელიღაც ჯვარცმულ ქრისტეზე, ვის შესახებაც ამტკიცებენ, რომ ცოცხალია“. მაგრამ იესო ქრისტეს შესახებ მათ მიერ სასხვათაშორისოდ მოწოდებული ცნობებსა და დამოწმებებს სწორედ ეს გარემოება ანიჭნებს განსაკუთრებულ ღირებულებასა და მნიშვნელობას.
ქრისტიანობას მარტო მონების ნუგეშისცემა რომ ჰქონოდა მიზნად, მაშინ ის იქნებოდა ძალა, რომელიც ისტორიის განვითარებასა და მსვლელობას დაამუხრუჭებდა (შეაფერხებდა). მაგრამ ქრისტიანობა ყოველთვის პროგრესულ ძალას წარმოადგენდა.
ქრისტიანობა მაღალზნეობრივი ცხოვრების მოთხოვნის ნაცვლად წმინდად პოლიტიკური ბრძოლის გზით რომ წასულიყო, რელიგიური მოძრაობიდან პოლიტიკურ მოძრაობად გადაიქცეოდა. ცხადია, ეს ახალგაზრდა რელიგიას დაღუპვის პირას მიიყვანდა. ახალი მოძღვრება ძალზედ სწრაფად ჩაიხშობოდა სისხლში ისევე, როგორც სისხლში იქნა ჩახშობილი მონათა ცნობილი აჯანყება სპარტაკის წინამძღოლობით, ანდა - იუდეველთა ნაციონალურ-რელიგიური განმათავისუფლებელი ამბოხება რომაელ დამპრობელთა წინააღმდეგ II საუკუნის დასაწყისში ბენ-კოხბის მეთაურობით.
რა მოხდებოდა მაშინ, ქრისტე ნაცვლად იმისა, რომ ჯვარზე სიკვდილს გაჰქცეოდა, ხალხი აეჯანყებინა იერუსალიმში და აჯანყების წარმატებით დასრულების შემთხვევაში ქვეყანაში გამეფებულიყო და ახალი ტიპის თეოკრატიული სახელმწიფო დაეფუძნებინა? მაშინ მოხდებოდა ქრისტიანული რელიგიის ლოკალიზება პატარა საწყალ სახელმწიფოში, რომლის არსებობაც, ალბათ, მხოლოდ რამდენიმე ათეულ წელიწადს გაგრძელდებოდა.
ანდა წარმოდგინეთ, რა მოხდებოდა, ქრისტეს თავისი ქადაგებებისთვის თავი რომ მიენებებინა და საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად დამალულიყო? კაობრიობას თვალწინ აღარ ექნებოდა გოლგოთის ცხოველმყოფელი ჯვარი, როგორც იდეალი გმირობისა და გმირული საქმეებისათვის. ხოლო ქრისტიანული რელიგია, ქრისტიანული მოძღვრება საერთოდ არ იარსებებდა.
მაგრამ როგორც ისტორიიდან ვხედავთ, ქრისტიანობის ბრძოლის მეთოდები მონათმფლობელურ წყობილებასთან შედარებით უფრო ქმედითუნარიანი აღმოჩნდა, ვიდრე შუბი და მახვილი. ქრისტიანული იარაღი სულიერი იარაღი იყო, იგი მონათმფლობელურ საზოგადოებას მორალურ საყრდენს ურღვევდა, უპირველესად ყოველისა, მონათმფლობელური იდეოლოგიის უნიადაგობასა და უნიათობას, ამ წყობილების ყველა წყლულსა და მანკიერებას აშიშვლებდა და სასირცხვილო ბოძზე აკრავდა. მორალური ზემოქმედების ეს ძალა რომაული სახელმწიფოს უხეშ ძალაზე აღმატებული აღმოჩნდა, რადგან იგი თვით მტრის რიგებშიც აღწევდა და მის ნებასა და ცნობიერებას ამარცხებდა, ამასთან ერთად, არა მარტო ანუგეშებდა, არამედ ტანჯულთა და მაშვრალთა სულიერ ძალებსაც განამტკიცებდა.
ჰაინრიჰ ჰაინე: „არც ხილვით, არც არამიწიერი ექსტაზით, არც ზეციური ხმით, არც სხვა რამ სასწაულებრივი სიზმრით ან შევდგომივარ გზას ხსნისას, არა! ჩემი შინაგანი გასხივოსნება წიგნთან შეხვედრით მოხდა. წიგნთან? დიახ, ეს გახლდათ ისეთივე უბრალო წიგნი, როგორც თავად ბუნებაა, ისეთივე ყოველდღიური, როგორიც მზე, რომელიც გვათბობს, და პური, რომელიც გვასაზრდოებს; წიგნი, რომელიც ისეთივე სიყვარულით, ისეთივე მაკურთხებელი სიკეთით გვიმზერს, როგორც სათვალიანი, ხნიერი ბებია, რომელიც მთრთოლვარე ბაგეებით მოუცილებლად კითხულობს ამ წიგნს“.
ამ წიგნს სახელიც უბრალო აქვს - ბიბლია. მას სამართლიანად წმინდა წერილსაც უწოდებენ ხოლმე. ვინც ღმერთი დაკარგა, კვლავ მოიპოვებს ბიბლიაში, ხოლო ვინც არასოდეს იცნობდა ღმერთს, ამ წიგნიდან ღმრთის სიტყვის სუნთქვასა და სურნელს შეიგრძნობს. ებრაელები, რომელთაც ბრწყინვალედ იციან ძვირფასეულობის ფასი, იცოდნენ, რას აკეთებდნენ, როცა მეორე ტაძრის დაწვის დროს ოქროსა და ვერცხლის სატაძრო ჭურჭელი, კანდელაბრები და ლამპრები, თვით პირველმღვდელმთავრის დიდი, ძვირფასი ქვებით შემკობილი შესამოსელი რომ გაიმეტეს და მხოლოდ ბიბლია გადაარჩინეს. დიახ, სწორედ ბიბლია იყო ტაძრის ჭეშმარიტი საუნჯე და, დიდება უფალს, რომ ეს წიგნი ცეცხლმა არ შთანთქა.
დიდი მწერალი თავის თხზულებაში - „აღსარებანი“ - როდესაც იმ გავლენაზე საუბრობდა, ბიბლიის კითხვამ მის სულიერ ევოლუციაზე რომ მოახდინა, შენიშნავდა:
„ის, რომ კვლავ გაიღვიძა ჩემში რელიგიურმა გრძნობამ, ამ წმინდა წიგნის დამსახურებაა. ჩემთვის ბიბლია არა მარტო გადარჩენის წყაროს, არამედ კეთილკრძალული მოწიწების საგანსაც წარმოადგენდა. უცნაურია, მთელი ჩემი ცხოვრება ფილოსოფიის ყველა საცეკვაო ოთახში დავეხეტებოდი, გონების ყველანაირ ორგიას მთელი არსებით ვეძლეოდი, სასიყვარულო კავშირურთიერთობებს ვამყარებდი აზრთა ყველანაირ სისტემასთან, მაგრამ ჩემი სული შვებასა და კმაყოფილებას ვერსად პოულობდა, - და აი, ახლა მოულოდნელად იმავე თვალსაზრისის მატარებელი აღმოვჩნდი, რომლისაც ბიძია ტომია, - ბიბლიური თვალსაზრისის, და მეც ამ შავკანიან ღმრთისმოსავ კაცთან ერთად ასეთივე ღვთისმოსაობითა და მოწიწებით ვიდრეკ მუხლს ღმრთისა და მისი წმინდა წიგნის წინაშე.
რა უბედურებაა! მთელი ჩემი ცოდნითა და განსწავლულობით თურმე ამ ღარიბ, უსწავლელ ზანგზე (რომელიც გაჭირვებით თუ ახერხებდა კითხვას) შორს არ წავსულვარ!“
„ბიბლიას, - აცხადებს გოეთე, - თავის თხზულებაში სიმართლე და პოეზია, - პროტესტანტულ რელიგიურ გარემოში მიღებული აღზრდის ტრადიციისა და ჩვეულების მიხედვით ვსწავლობდი... განსაკუთრებით მხიბლავდა და მიზიდავდა ძველი აღთქმის მკაცრი ბუნებრიობა და მისი ფაქიზი გულითადობა. ბიბლია ჩემში არანაირ ეჭვს არ აღძრავდა და არ აღვიძებდა. სულიერად იმდენად დავუნათესავდი ამ წიგნს, რომ მისი გვერდიდან მოცილება აღარ შემეძლო. ბიბლიის მიმართ დაცული ვიყავი ყოველგვარი დაცინვისაგან, რადგან ვხედავდი მათ უპატიოსნობას, რომელთაც ბიბლიისადმი კადნიერი დამოკიდებულება ჰქონდათ. ბიბლიაზე ამგვარი თავდასხმები ზოგჯერ წონასწორობას მაკარგვინებდა და მრისხანებაში მაგდებდა. მე პირადად, მიყვარდა, ვაფასებდი ამ წიგნს, რადგან ჩემი ზნეობრივი აღზრდა თითქმის მთლიანად მისი დამსახურება იყო. მასში გადმოცემულმა მოძღვრებამ, ფაქტებმა, იგავებმა და სიმბოლოებმა ჩემზე უღრმესი, წარუშლელი შთაბეჭდილება დატოვა და მრავალმხრივი ზემოქმედება მოახდინა. ამიტომ ბიბლიაზე, რა თქმა უნდა, არასამართლიანი თავდასხმები ყოველთვის ზიზღს მგვრიდა“...
შემდეგ გოეთე წერდა: „ის პატივისცემა და ქება-დიდება, რაც დედამიწის ყველა ხალხისა და კაცობრიობის უამრავი თაობის მიერ აღევლინება ბიბლიის მიმართ, თვით მისი შინაგანი ღირსების შედეგია. იგი, უბრალოდ, მარტო სახალხო წიგნი კი არ არის, არამედ ხალხთა წიგნია, რადგან მასში ერთი ხალხის ბედი მსოფლიო ხალხთა სიმბოლოდ იქცა. ამ ხალხის ისტორიის გადმოცემას ბიბლია თითქმის სამყაროს შექმნიდან იწყებს და სულიერ-მატერიალური მოვლენებისა და თავგადასავლების მთელი რიგი საფეხურების შემდეგ თვით მარადიულობის შორეულ საფეხურებამდე აჰყავს. ეს წიგნი ღირსია არა მარტო საყოველთაო წიგნად, არამედ ხალხთა ყოვლისმომცველ ბიბლიოთეკად იწოდებოდეს. უდაოა, რომ საუკუნეთა განმავლობაში, რაც უფრო ამაღლდება განათლების დონე, მით უფრო მეტად შეძლებენ (ცხადია, არა ზედაპირული და უვიცი, არამედ ჭეშმარიტად ბრძენი ადამიანები), ბიბლია აღზრდის საფუძვლად და საშუალებად გამოიყენონ.
სამყაროსა და ადამიანის ისტორიის ერთადერთ და ყველაზე ღრმა თემად, რომელსაც ყველა სული ემორჩილება, რჩება ბრძოლა რწმენასა და ურწმუნოებას შორის, ყველა ეპოქა, რომელშიც რწმენა ბატონობს, - ნაყოფიერი, ბრწყინვალე და ამაღლებულია როგორც თანამედროვეთათვის, ისე შთამომავალთათვის.
ადამიანი ღმერთს ვერსად გაექცევა. მას შეუძლია, საკუთარი თავი ღმრთის უარმყოფელად - ათეისტად ჩათვალოს, მაგრამ ვერ შეძლებს, უარყოს წყურვილი ღმრთისა, სევდა ღმრთის მონასტრების გმაო, რაც მას მოსვნებეას უკარგავს და სულს უფორიაქებს. დაეჭვებათა დრომ განვლო. დღეს ღმრთის არსებობაში იმდენადვე ცოტას ეპარება ეჭვი, რამდენსაც - საკუთარ თავში.
ვოლტერი: „ბრმა უნდა იყო, სამყაროს სურათმა არ დაგაბრმავოს. სულელი უნდა იყო, მისი შემოქმედი არ აღიარო. შეშლილი უნდა იყო, მის წინაშე მუხლი არ მოიდრიკო“. და შემდეგ ვოლტერი წერს: „შეხედულებას, რომ ღმერთი არსებობს, თავისი სირთულეები ახლავს, მაგრამ საპირისპირო შეხედულება აბსურდების ნამდვილ ნაზავს წარმოადგენს“.