მღვდელი ილია ჭიღლაძე

წმინდანები და მათი კანონიზაცია

ხატი „საიუდმლო სახე ეკლესიისა“

წმინდა ეკლესია ღვთისადმი აღვლენილ ლოცვებში მარადჟამს იხსენიებს თავის ყოველ წევრს, ხოლო საგანგებო პატივით ­ განსაკუთრებული ღვაწლით აღსრულებულ პირებს, რომლებიც წმინდანებად არიან შერაცხილნი და ჩაუქრობელ შუქურებად ანათებენ ცოდვის წყვდიადით მოცულ წუთისოფელში.

სიტყვა „წმინდანი“ ფართო გაგებით მიემართება ყოველ აღმსარებელ ქრისტიანს, რომელიც განწმენდილია წმინდა ემბაზის განმანათლებელი წყლით. წმინდა პავლე მოციქული რომში მცხოვრებ ქრისტიანებს მიმართავს როგორც „საყუარელთა ღმრთისათა, ჩინებულთა წმიდათა“ (რომ. 1.7).

უფრო ვიწრო გაგებით, სიტყვა „წმინდანი“ უკვე IV საუკუნიდან ეწოდება იმ გამორჩეულ მორწმუნე ადამიანებს, რომელთაც ეკლესიის სავსება აღიარებს როგორც მარადიული სიცოცხლის მოზიარეთ, როგორც ღვთის საყდრის წინაშე მდგომებს ანგელოზებთან ერთად („წმინდა“ ასევე ეწოდება ანგელოზს).

ადრეულ ეტაპზე წმინდანებად შეირაცხნენ წინასწარმეტყველები, მოციქულები და მოწამენი, ხოლო შემდგომ ­ დიდი მღვდელმთავრები, ღვაწლით გამორჩეული მონაზონი მამები და დედები. ადრეულ საუკუნეებში მათი კანონიზაცია ანუ წმინდანად გამოცხადება ხდებოდა არა სინოდალური, საკრებო განჩინებით, არამედ ადგილობრივი ეპისკოპოსისა და მრევლის ერთსულოვანი ზეპირი გადაწყვეტილებით. ამის ტიპური მაგალითი მოცემულია იაკობ ხუცესის თხზულებაში „წამებაჲ წმიდისა მოწამისა შუშანიკ დედოფლისაჲ“ (V ს.), კერძოდ, ავტორი აღწერს რა წმინდა შუშანიკის სხეულის დაკრძალვას ორი ეპისკოპოსის მონაწილეობით, დასძენს: „და დღე ხუთშაბათი იყო, რომელსაცა განვაწესეთ საჴსენებელი წმიდისა შუშანიკისი სადიდებელად და საქებელად ღმრთისა“.

ხუცესმონაზონი გიორგი მცირე, აღმწერი ღირსი გიორგი მთაწმიდლის ცხოვრებისა, მსგავსადვე აღნიშნავს, რომ წმინდა მამა გიორგის გარდაცვალებისთანავე მისი ხსენება ბერმა „ნეტარმან პეტრე და ძმამან მისმან იოვანე ჭყონდიდელმან ეგრეთ განაწესეს და მათ თანა სხუათაცა მამათა... და ხატიცა დაწერად სცეს ყოვლადწმიდისა ღმრთისმშობელისაჲ, და ამიერ და იმიერ ორნივე მამანი ­ წმიდაჲ მამაჲ ეფთჳმე მარჯუენით და მამაჲ გიორგი ერთკერძო მვედრებელად და მეოხად ჩუენთჳს მდგომარენი წინაშე წმიდისა ღმრთისმშობელისა“.

მოგვიანებით, XIV საუკუნიდან ბერძნულ ეკლესიაში კანონიზაციას ეძლევა სინოდალური განჩინების სახე, ანუ ადგილობრივი ეკლესიის მღვდელმთავართა კრება უკვე წერილობით ადასტურებს საერთო­საეკლესიო თანხმობით წმინდანებად აღიარებული პირების კანონიზაციას. ამის პირველი მაგალითი იყო 1368 წელს თესალონიკის მთავარეპისკოპოს გრიგოლ პალამას კანონიზაცია კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ფილოთეოსისა და მისი სინოდის მიერ.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ეკლესიაში ეს ფორმალური მხარე პირველად მხოლოდ 1987 წელს შესრულდა წმინდა ილია მართლის (ჭავჭავაძე) კანონიზაციის დროს და იგი დღემდე სრულდება სხვა წმინდანთა კანონიზაციის შემთხვევებში.

XIX საუკუნის დასასრულს, როდესაც დღის წესრიგში დადგა საქართველოს ეკლესიის წმინდანთა სიისა და მოსახსენებლების საკითხი, საქართველოს ეგზარქოსმა ვლადიმირმა (ბოგოიავლინსკი, 1892­1898 წწ.), ცდილობდა რა ქართული ჰეორტოლოგიონის დაკნინებას, ქართველ სამღვდელო პირებს ქართველ წმინდანთა კანონიზაციის აქტები მოსთხოვა. რა თქმა უნდა, ასეთი დოკუმენტები არ არსებობდა. ეს გადაწყვეტილება უსამართლო იყო. განა არსებობს წმინდა გიორგის, წმინდა დიმიტრი თესალონიკელის, წმინდა თეოდორე ტირონის ან ადრეული საუკუნეების სხვა რომელიმე წმინდანის კანონიზაციის აქტი? - არა, და არც ოდესმე არსებულა. ეგზარქოსის გადაწყვეტილება გამოწვეული იყო რუსული შოვინისტური მისწრაფებებით, რამაც დროებით შეაჩერა ქართველ წმინდანთა ხსენების აღსრულება და ახალნათელღებულთათვის მათი სახელების დარქმევა. ეს მდგომარეობა გამოსწორდა შემდგომი ეგზარქოსის მთავარეპისკოპოს ფლაბიანეს (გოროდეცკი, 1898­1901 წწ.) მწყემსმთავრობისას. მის დროს შექმნილმა საგანგებო კომისიამ (რომელშიც შედიოდნენ: დეკანოზი კალისტრატე ცინცაძე, შემდგომში სრულიად საქართველოს კათოლიკოს­პატრიარქი, დეკანოზი ე.ელიაშვილი, შემდგომში ეპისკოპოსი და სხვები) ძველი ქართული კალენდრების, თვენებისა და სვინაქსარების საფუძველზე შეიმუშავა საქართველოს ეკლესიის წმინდანთა ნუსხა და მოსახსენებელი დღეები. ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ წმინდანთა ნუსხის შევსება გაგრძელდა, ანუ საეკლესიო კალენდარში იმ პირთა შეყვანა, რომლებიც მანამდე არ ყოფილან კანონიზებულნი, მაგრამ საეკლესიო ლიტერატურაში წმინდანთა და ნეტართა პატივით იხსენიებოდნენ. XX საუკუნის შუა ხანებიდან საეკლესიო კალენდრებში ასე გაჩნდა სახელები ვახტანგ გორგასლისა, აშოტ კურაპალატისა, დემეტრე­დამიანესი, დემეტრე თავდადებულისა, მარაბდელი მოწამეებისა და სხვათა (დაახლ. 55 მოსახსენებელი).

კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ფოტიოს II­მ (1929­1935 წწ.) 1931 წელს დადგენილების სახით ჩამოაყალიბა წმინდანად აღიარების ზოგადი პრინციპები: 1. „წმინდანთა გამოცხადებისთვის მონაცემების განხილვა და კონტროლი წარმოებს სინოდური წესით, რომელიც შედგება შესაბამისი ეკლესიის ყველა მიტროპოლიტის, მთავარეპისკოპოსის, ეპისკოპოსისა და ოფიციალური თანამდებობის აღმსრულებელი სასულიერო პირებისაგან. 2. წმინდანად შერაცხვისათვის საკითხის განხილვა ზედმეტია მათთვის, ვისაც ეკლესიის მწყემსთა და სამწყსოსაგან შედგენილმა საერთო სავსებამ უკვე დიდი ხანია მიაგო წმინდანობის პატივი და თაყვანს სცემს. ამ წმინდა პიროვნებებს, რომელთაც დღემდე ვადიდებთ, როგორც განწმენდილთ და უფლისმიერ განდიდებულთ, ეკლესიისაგან მიღებული აქვთ ფორმალური აღიარება. 3. აღიარებისას დგება შესაბამისი საეკლესიო ოქმი. 4. აღიარების ოქმს საზეიმოდ ხელს აწერენ ეკლესიაში შესაფერისი საეკლესიო მსახურების აღსრულებით. 5. აღიარებულ წმინდანთა პატივის მისაგებად დროულად იქმნება ხატი და სათანადო განგება ეკლესიაში აღსასრულებლად. 6. ასევე აუცილებელია, გაიხსნას საფლავი, ამოყვანილ იქნას წმინდა ნაწილები (თუკი ისინი შემოინახა) და მათ ეცხოს წმინდა მირონი. საფლავის გახსნას, ჩვეულებრივ, თან ახლავს ღამისთევა და სადღესასწაულო ლიტურგიები“.

აღსანიშნავია, რომ უკანასკნელი პუნქტი ბერძნულ, რუსულ და სხვა ადგილობრივ ეკლესიებში უძველესი დროიდან ზედმიწევნით ხორციელდება, საქართველოს ეკლესიას კი ამგვარი პრაქტიკა არ გააჩნია. გამონაკლისია მხოლოდ წმინდა მოწამეთა დავით და კონსტანტინეს წმინდა ნაწილები, რომლებიც მოწამეთას მონასტერშია დაბრძანებული [1].

რომის კათოლიკურმა ეკლესიამ შუა საუკუნეებში გამოიმუშავა კანონიზაციის ორი საფეხური: ნეტარად შერაცხვა (ბეატიფიკაცია) და წმინდანად შერაცხვა. პირველი და მეორე კატეგორიის პირები სარგებლობენ განსხვავებული სტატუსით. მაგალითად, ნეტარის სახელზე შეიძლება აიგოს არა ტაძარი, არამედ ეგვტერი (მცირე სამწირველო ტაძარი). მართლმადიდებელ ეკლესიას ასეთი გამიჯვნა არ ახასიათებს, თუმცა სხვადასხვა წმინდანი შეიძლება ატარებდეს კონკრეტულ წოდებას: „ნეტარი“, „ღირსი“, „მართალი“, „კეთილმორწმუნე“.

წმინდანები იყოფიან შემდეგ 9 დასად: მამამთავარნი, წინასწარმეტყველნი, მოციქულნი, მღვდელმთავარნი, მოწამენი, აღმსარებელნი, ღირსნი მამანი და დედანი, უვერცხლო მკურნალნი, კეთილმსახურნი მეფე­დედოფალნი. მათზე (და აგრეთვე, ანგელოზებზე) უპატიოსნესი და უზეშთაესია ყოვლადწმინდა და მარადისქალწული ღვთისმშობელი მარიამი.

წმინდა მართლმადიდებელი ეკლესია ლოცვით მოიხსენიებს და ვედრებას აღუვლენს რა ამ ქვეყნიდან გასულ და ღვთის საყდრის წინაშე წარმდგარ თავის წევრებს, ერთი პირითა და ერთი გულით ადიდებს ყოვლადწმინდა სამების სახელს.

ირაკლი ჭიღლაძე

თბილისის სასულიერო აკადემიის, სემინარიისა და
საღვთისმეტყველო ინსტიტუტის გაზეთი „კლიტე დავითისი“
მაისი, 2010 წ.

[1] - ჩვენი ეკლესიის ადგილობრივ წმინდანთაგან აღმოყვანებული იყო და არის ასევე წმ. შიო მღვიმელის ნაწილები (რომელთა უმეტესობა 1978 წელს ძველი საპატრიარქოს ხანძრის დროს განადგურდა, სადაც შიომღვიმის ლავრის გაუქმების გამო, დაცვის მიზნით გადაიტანა პატრიარქმა ეფრემ მეორემ), წმ. ქეთევან დედოფლის ნაწილები, 6 000 გარეჯელი მოწამე და ღირსი დოდო გარეჯელი. სხვა ყველა ჩვენი წმინდანი, მათ შორის: დანარჩენი ასურელი მამები, წმ. ნინო,შალვა, ბიძინა, ელიზბარი, იოანე მანგლელი, და სხვანი ტაძრის იატაკის ქვეშ არიან დაკრძალულნი. იმის გამო, რომ წმ. ქეთევანის და შიო მღვიმელის ნაწილები აღმოყვანებულნი იყვნენ, მათი დიდი ნაწილი დაიკარგა და განადგურდა. ვფიქრობ, ჩვენი წინაპრები, იყვნენ რა მუდმივად საომარ მდგომარეობაში, წმინდა ნაწილთა დაცვის მიზნით არიდებდნენ თავს ამ ტრადიციას.