ქეთევან აბაშიძე

ქრისტიანული ტაძრის ხუროთმოძღვრული სახე

თავდაპირველად, მხოლოდ ზოგადად, ქრისტიანობამდელი ტაძრების შესახებ.

წარმართული ტაძარი ღვთაების საცხოვრებელია. ტაძრის შენობაში ღვთაების რეალურად ცხოვრება იგულისხმება. აქედან გამომდინარე, ძველი ქრისტიანობამდელი ხანის, სხვადსხვა დროსა და ქვეყანაში ნაგებ ტაძრებში, უმრავლესად ღვთაების ქანდაკება იდგა. შიგნით შესვლა შეეძლოთ მხოლოდ მთავარ ქურუმებს, ისიც გარკვეულ დღეებში.

ეგვიპტე. ლუქსორი. ამონის ტაძარი. ქრ.შ-მდე XV ს.

მაგალითისათვის განვიხილოთ ლუქსორის, ღვთაება ამონისადმი მიძღვნილი ეგვიპტური ტაძარი. იგი აგებულია ქრ. შობამდე II ათასწლეულში (15-16 სს. ქრ.შ-მდე). არქიტექტურული კომპოზიცია აქ ერთიანი ცენტრალური ღერძის გასწვრივ იგება. პირველი, რაც თვალში ხვდება მნახველს, არის გრანდიოზული მასშტაბის ე.წ. პილონები, შესასვლელი სატაძარი კომპლექსში აქედან არის. პილონები მის უკან გაშლილ ნაგებობას მთლიანად ფარავს მნახველის თვალისგან. ამის შემდეგ იწყება სვეტებიანი ეზოებისა და დარბაზების მონაცვლეობა, ყოველ მათგანს წინ კვლავ პილონები უძღვის. ასე, თანდათან სიღრმისაკენ ვითარდება კომპოზიცია და ბოლოში, საკუთრივ ტაძარია - სამლოცველო, სადაც იდგა ღვთაება ამონის ქანდაკება. სამლოცველოს გარშემო სხვადასხვა სარიტუალო დანიშნულების მცირე სათავსოებია. ეგვიპტის სხვა ტაძრებიც ამ ტიპზეა აგებული და სამლოცველოში ერთი ან რამდენიმე ღვთაების ქანდაკება იდგა.

ახლა განვიხილოთ ბერძნული ტაძარი. პართენონი ქალაქ ათენში ქრ.შ-მდე V ს-ის II ნახევარშია აგებული და მიძღვნილია ქალღმერთ ათენასადმი. ტაძარი სწორკუთხა ფორმის ნაგებობაა. ოთხი მხრიდან გარშემო სვეტები არის გაფორმებული. ტაძრის ძირითადი ნაწილი ნაოსი ან ცელაა, ორმხრივ განთავსებული სვეტების მწკრივით, რომლის თავშიც, შესასვლელის მოპირდაპირედ, ფიდიასის  მიერ შექმნილი ქალწული ათენას 12 მ. სიმაღლის ქანდაკება იდგა. ასევე იყო სხვა ბერძნულ ტაძრებშიც. მთავარი მღვდელმსახურება, ანუ ძირითადი რიტუალი, გარეთ, ტაძრის გარშემო ხდებოდა, რაც აისახებოდა კიდეც მის კედლებზე - ფრიზებში გამოსახულ რელიეფებში.

ლუქსორის ამონის ტაძრის გეგმა: 1. ღვთაების სათავსო 2. პილონები

მსგავსად ეგვიპტური და ბერძნული ტაძრებისა, იერუსალიმის ტაძარიც ამავე პრინციპს ემყარებოდა. იგი სამი ნაწილისაგან შედგებოდა - სტოა, სამსხვერპლო და წმიდათაწმიდა. ეს უკანასკნელი, წმიდათაწმიდა, სამსხვერპლოსაგან ანუ წმიდასაგან კრეტსაბმელით იყო გამიჯნული. წმიდათაწმიდაში იდგა ძველი აღთქმის (სჯულის) კიდობანი, ხოლო კიდობანზე ოქროსგან გამოკვეთილი ორი ქერუბინი იყო განთავსებული. „...და ჰქმნნე ორნი ესე ქერობინნი, რაჲთა იყვნენ ორთავე მათ კიდეთა. და განუჰყრნე ორთავე ფრთენი ზედა კერძო და ჰფარვიდენ ფრთითა სალხინებელსა მას და პირნი მათნი ურთიერთას მიექცინედ სალხინებელად კერძო. და დასდვა სალხინებელი იგი ზედა კერძო კიდობანსა მას შთასხნე საწამებელნი იგი, რომელი მიგცე შენ. და გამოგეცხადოდი შენ მიერ და გეტყოდი შენ ზედა კერძო მიერ სალხინებელით შოვრის ორთა მათ ქერობინთა...“ (გამოსვლათაჲ XXV, 19-22). ტაძარი დასავლეთით იყო ორიენტირებული, შემოსასვლელი აღმოსავლეთიდანვე ყიო „ბჭე სოლომონისაც“. აღმოსავლეთითვე, წმიდაში ანუ სამსხვერპლოში ხვდებოდა მსხვერპლშეწირვა, ხოლო დასავლეთით იყო წმიდათაწმიდა. წმიდათაწმიდაში ღმერთის, თითქმის ფიზიკურად ყოფნა იგულისხმება, როგორც სრულებით რეალურ სადგომში. წმიდათაწმიდაში წელიწადში ერთხელ შედიოდა მღვდელი. სხვა ტაძარი ებრაელებს არ ჰქონდათ, რადგან აქ იყო ღმერთის გამოცხადების ადგილი. ეს იყო ტაძარი მოლოდინისა. ებრაელები ელოდნენ მესიას - მხსნელს. მათთვის აღთქმული იყო გამომხსნელი მესიის მოსვლა და ამიტომაც პირველად მათ უნდა გაეგოთ ცათა სასუფევლის სახარება. იოანე ნათლისმცმელის მოსვლით შეწყდა წინასწარმეტყველება, რადგან აღსრულდა ყოველივე წინასწართქმული, ე.ი. მოვიდა ქრისტე და გამოცხადდა ღვთის სასუფევლის მოახლოება ქვეყანაზე; მაგრამ ებრაელებს მესია ძლიერ მეფედ ჰყავდათ წარმოდგენილი, რომელიც მათ რომაელთა მონობისგან იხსნიდა. ამიტომ ჭეშმარიტი ღმერთი ქრისტეში მათ ვერ დაინახეს, ვერ შეიცნეს და ჯვარს მიამსჭვალეს იგი. იესო ქრისტეს სიკვდილის ჟამს რამდენიმე სასწაული მოხდა, მათ შორის, კრეტსაბმელი, რომელიც წმიდას ანუ სამსხვერპლოს წმიდათაწმიდისაგან ჰყოფდა, განიპო ორად.

ათენის აკროპოლისი. პართენონი. ქრ.შ-მდე V ს.

„და აჰა, კრეტსაბმელი იგი ტაძრისაჲ მის განიპო ორად, ზეითგან ვიდრე ქუემდე, და ქუეყანაჲ შეიძრა და კლდენი განსთქდეს“ (მათე 27-51).

ქრისტიანულ ტაძარს, წარმართულისაგან განსხვავებით, ახასიათებს ყოველგანმყოფელობა... „რამეთუ სადაცა იყვნენ ორნი გინა სამნი შეკრებულ სახელისა ჩემისათჳს, მუნ ვარ მე შორის მათსა“ (მათე 18-20).

თავდაპირველად ეკლესია მხოლოდ მორწმუნეთა კრებულს წარმოადგენდა. შენობა არ იყო საკრალური - ეს იყო „ქრისტიანთა სამლოცველო სახლები“ და გარდაცვლილთა კულტთან დაკავშირებული დასაკრძალავი კამერები, კატაკომბები. დროთა განმავლობაში - ქრისტიანობის აღიარებიდან და მისი ოფიციალურ სახელმწიფოებრივ რელიგიად გამოცხადებიდან - დაიწყო ქრისტიანულ ტაძართა მშენებლობა. IV ს. ყველა ეკლესია ერთი და იგივე ღვთის სახლია, ხატი - შემცვლელი ზეციური, ჭეშმარიტი ტაძრისა. თანდათანობით, ღვთისმსახურების, ლიტურგიის ცვალებადობასთან და ჩამოყალიბებასთან ერთად, ქრისტიანული ტაძარიც განიცდის ცვლილებებს, ჩნდება გარკვეული ნორმები, წესები, რომლის დაცვაც აუცილებელია. ერთ-ერთი ამგვარი უცვლელი კანონი-წესი V საუკუნის მერე არის ტაძრის ნაგებობის აღმოსავლეთით ორიენტირება განსხვავებით იერუსალიმის ტაძრისა და წარმართული ტაძრებისაგან, ამრიგად, - საკურთხევლით განსრუღუბული ტაძარი აღმოსავლეთით იყურებოდა.

თავდაპირველი ტაძრები უფრო ხშირად იგებოდა იქ, სადაც უშუალოდ გამოვლინდა ღვთიური ძალა, ასე მაგ., ტაძრები აიგო იერუსალიმში - უფლის საფლავზე, სირიაში - სიმეონ მესვეტის სვეტის გარშემო, რომში - წმ. პეტრეს საფლავზე და სხვ. ასევეა საქართველოშიც - წმ. ნინომ პირველი ტაძარი ააგო იქ, სადაც მაცხოვრის კვართი იყო დამარხული; ტაძრები აშენდა, აგრეთვე, ერუშეთსა (მესხეთი) და მანგლისში - აქ ინახებოდა კონსტანტინოპოლიდან ჩამოსვენებული რელიქვიები: „სამსჭვალი და ფერხთა ფიცარნი უფლის ჯვარისა“; წმ. ნინოს დაკრძალვის ადგილას - სოფელ ბოდბეში (კახეთი), წმ. მეფე მირიანმა ეკლესია ააგო და სხვა.

გელათი (XII ს.) შიდა სივრცე

თუ წარმართული ტაძარი მრევლს არ გულისხმობდა, ქრისტიანული ტაძარი, პირველყოვლისა, არის საკრებულო ტაძარი. წმიდა ეკლესია, უპირველესად, ადამიანთა კრებაა, ხოლო ტაძარი როგორც არქიტექტურული ნაგებობა, არის ადგილი, სადაც ხდება ადამიანთა ზიარება, შეკავშირება ზესთა სამყაროსთან. წმ. მამა მაქსიმე აღმსარებელი ამბობს, რომ ხურთთმოძღვრების თვალსაზრისით ეკლესია ერთიანი ნაგებობაა, რომელიც თავის ნაწილთა განსაკუთრებული დანიშნულების გამო ნაწევრდება ღვთისმსახურთა ადგილად - ეს არის საკურთხეველი, და შენობის შუალა სივრცედ - ადგილად, რომელიც ყოველი მორწმუნისათვის მისაწვდომია.

დეკანოზ პავლე ფლორენსკის მიხედვით, ტაძარს ნაირგვარი სიმბოლური მნიშვნელობა აქვს და, აქედან გამომდინარე, საკურთხეველიც სხვადასხვა სიმბოლური დატვირთვისაა. ასე მაგალითად, წმ. მამა სიმეონ თესალონიკელის აზრით, როცა ტაძარი განასახიერებს ქრისტეს, ღმერთკაცს, მაშინ საკურთხეველი ასახავს მის უხილავ, ღვთიურ ბუნებას, ხოლო ტაძრის შუალა სივრცე - ხილულს, ძეს კაცისას. მისავე თქმით, საკურთხეველი ცის სიმბოლოა, შუალა სივრცე კი - მიწისა. ანთროპოლოგიური განმარტებით, აღნიშნავს დეკანოზი პავლე ფლორენსკი, საკურთხეველი ადამიანის სულს ასახვს, ხოლო შუალა სივრცე - სხეულს. ტაძრის შუალა სივრცეს იგი უწოდებს „იაკობის კიბეს“, რომელიც ჩვენ ხილულიდან აღგვამაღლებს უხილავისაკენ, ხოლო საკურთხეველი არაამქვეყნიური სივრცეა, უხილავის ადგილი, აქ კიდეც არის „ზესთაზეცის“ სამსხვერპლო. საკურთხეველსა და შუალა სივრცეს, ანუ ორ სამყაროს, ერთმანეთისაგან კანკელი - ზღუდე მიჯნავს. ეს არის საზღვარი ხილულსა და უხილავ სამყაროს შორის და, იმავდროულად, იგი მათი გამაერთიანებელიცაა.

ყველა შემთხვევაში, ტაძრის - როგორც არქიტექტურულ - ორგანიზმში საკურთხეველი შუალა სივრცეს არის შეპირისპირებული უხილავი სამყაროს მნიშვნელობით. სწორედ ეს განსხვავება ამთლიანებს მათ და ეკლესიას მთლიანი სამყაროს ხატად ქმნის.

წმინდა მამა მაქსიმე აღმსარებელი ამას შემდეგნაირად ხსნის: ტაძრის სულიერი არსი მისი სამი ძირითადი სიმბოლოს საშუალებით შეიცნობა, რომელთაც ჩვენ ტაძრის ხილულ ფორმებსა და სახეებში ვხედავთ. ტაძარი ქრისტეს ეკლესიის ხატია, იმავდროულად, იგია ხატი მთელი სამყაროსი და ხატი - ადამიანისა.

სამყარო, რომელიც საწყისს ღმერთისგან იღებს, ორად იყოფა: საცნაური სამყარო - იგი განიჭვრიტება მხოლოდ გონით და შევსებულია გონიერი უსხეულო არსებებით; გრძნობადი სამყარო - სხეულოვანი, რომელიც „დიდებულად არის ნაქსოვი ყოველ სახეთა და ბუნებათაგან“, პირველი ანუ საცნაური უხილავი სამყაროა, ზესთასოფელი ანუ ცა, რომლის სიმბოლოს ტაძრის შენობაში საკურთხეველი წარმოადგენს, მეორე - ხილული სამყაროა, სოფელი ანუ მიწა, ამის სიმბოლო კი შუალა სივრცეა. ორივენი შეადგენენ მთელს სამყაროს, ისევე, როგორც ნაწილები ქმნიან მთელობას (ან მთელი იქმნება ნაწილებისაგან).

ხატი (ანუ სახე) ხელთუქმნელი, ხელშეუხებელი სამყაროსი, შეიცნობა, ბრძნულად განიჭვრიტება და განიხსნება ხილული სამყაროთი. „ტაძარში მყოფნი ზეცაში მდგომთ ვემსგავსებით“. სწორედ აქ, იმ მთლიანთბაში, რასაც ქრისტიანული კულტურა ხილულ სახეებში წარმოგვიდგენს, იქნება ეს არქიტექტურული ნაგებობა, კედლის მხატვრობა თუ ხატწერა, საღვთო წიგნების მინიატურა თუ მათი ჭედური შესამოსელი, სამღვდელთმსახურო ნივთები და სხვა; ამათში განიჭვრიტება მთელი სამყარო.

„და ყო ტაძარი იგი ხატ ყოვლისა სოფლისა გრძნობადისა და საცნაურისა. რამეთუ ვითარ ესე ცაჲ და ქუეყანაჲ და შორის მათსა განმწვალებელი სამყაროჲ, აგრეთვე მისი შექმნაჲ უბრძანა ღმერთმან და ორად განყო ტაძარი იგი და კრეტსაბმელითა განწვალა შორის და გარეგან კრეტსაბმელისა შეუნდო ყოველთა ხილვაჲ, ხოლო შინაგანი უვალ და უხილავ ყო ყოველთაგან, თჳნიერ ხოლო მღვდელთმთძღურისა“ (წმ. მამა იოანე ოქროპირი).

ამგვარად, ქრისტიანული ტაძარი, განსხვავებით წარმართულ ტაძართაგან, არის საკრებულო; იგი თავის თავში აერთიანებს ან შემოიკრებს მორწმუნეთ - მრევლს და ღვთისმსახურთ - და უმკვიდრებს მათ თავიანთ სადგომებს ცალკეულ სივრცულ ნაგებობის მონაკვეთებში ანუ ნაწილებში, რომლებიც ერთიანობაში სიმბოლურად მთელი სამყაროს ხატს ასახავენ. და ეს ხატი „ცოცხლდება“ საეკლესიო ღვთისმსახურებაში - წმიდა ეკლესიის მიერ საიდუმლოს და მღვდელთმოქმედების ასრულებისას; როდესაც ჩვენ, ყველანი ერთად აღვავლენთ ლოცვას ღვთისადმი, ხდება ქვეყნისა და ზეცის შეხვედრა. ჩვენი აღსვლა მიწიდან ზეცამდე იმ წუთიდან იწყება, როდესაც ჩვენ ტაძარში შევდივართ. „ტაძარი არის სახლი ღვთისა, სამკვიდრებელი ღვთისა, ხილული ცა“.

მართლმადიდებელ ქრისტიან ქართველთა ერმა შექმნა მრწამსთან და რწმენასთან ღრმად შეკავშირებული, სარწმუნოებრივი მრწამსის წიაღიდან გამოსული ქრისტიანული კულტურა. მის ერთ-ერთ მთავარ ნაწილს წარმოადგენს საეკლესიო ხუროთმოძღვრება, მხატვრობა, ხატწერა, ჭედურობა... ანუ ის, რასაც დღეს ჩვენ სახვით ხელთვნებას ვუწოდებთ. მთავარი მათ შორის ხუროთმთძღვრებაა, ხოლო სხვა დანარჩენი მასზე არის დამოკიდებული, მის ნაწილს წარმოადგენს.

სამთავისის გეგმა (მუქად აღნიშნულია ჯვრის მკლავები)

ქრისტიანული მოძღვრება ტაძრის არქიტექტურულ ფორმებსა და კონსტრუქციებში ცხადდება, რაც ქართული ჯვარგუმბათოვანი ტაძრის ზოგად სახეზე დაყრდნობით შეიძლება იყოს წარმოდგენილი. ქართულ საეკლესიო მშენებლობაში ტაძრის რამდენიმე ტიპი განვითარდა, რომელთაგან წამყვანი ჯვარგუმბათოვანი ტაძარია. უკვე სახელიდან ჩანს, რომ იგი ორი მნიშვნელოვანი ნაწილისაგან შედგება; „ჯვრული“ ქვედა კორპუსი და მის თავზე დამაგვირგვინებელი გუმბათი. ქვედა კორპუსს საფუძვლად უდევს ქრისტიანული სარწმუნოების უმნიშვნელოვანესი სიმბოლო - ჯვარი. იგი გეგმაზე სწორკუთხედში ჩაწერილ ჯვარს წარმოადგენს, რომლის დასავლეთ-აღმოსავლეთის ღერძი დაგრძელებულია და აღმოსავლეთით ნახევარწრიული ფორმით სრულდება, ე.წ. აფსიდით - ეს არის საკურთხეველი. ჯვრის მკლავებსა და სწორკუთხედს შორის დარჩენილი არე (ე. წ. მკვლავებშორისი სივრცეები) დასავლეთით თავისუფალ სივრცეებს ეთმობა, აღმოსავღუთით კი, საკურთხევლის აქეთ-იქით, მცირე ზომის სწორუთხა სათავსებია, ასევე, აფსიდებით დასრულებული, - ეს არის სამკვეთლო (ჩრდილოეთით) და სადიაკვნე (სამხრეთით).

გეგმისმიერი დანაწევრება სივრცეში მკაფიოდ გამოინაკვთება თანდათან, ზეაღმავალი „საფეხუროვანი“ რიტმით - ჯერ მკვლავებშორისი სივრცეებია (სადიაკვნე და სამსხვერპლო ხშირად ორსართულიანია) და შემდგომ კი - ჯვრის მკვლავები. მათი გადახურვა შიგნით, ინტერიერში, ნახევარწრიული, კამარებით ხორციელდება მხოლოდ საკურთხეველი (მისი გვერდითი სათავსების აფსიდებიც) სრულდება კონქით - იგი სფეროს ¼ ნაწილია.

მკლავების ურთიერთგადაკვეთის ადგილზე მიიღება კვადრატული არე. მის კუთხეებზე დიაგონალურად გადაყვანილი მცირე ზომის, სამკუთხა მოყვანილობის (კუთხით ქვემოთ) „აფრისებურად“ გაზნექილი კედლებია. ისინი ერთმანეთისკენ გადახრილნი, ზემოთკენ ფართოვდებიან და წრედ იკვრებიან. მათ აფრები ეწოდებათ. აფრები მეტ სიმსუბუქეს, ჰაეროვნებასა და ზეაზიდულობას ანიჭებენ ტაძრის შიდა სივრცეს და ტაძრის ორი მნიშვნელოვანი ნაწილის შემკვრელ-შემაკავშირებლად გვევლინებიან, როგორც კონსტრუქციულად, ასევე სივრცობრივად. მათ მიერ შექმნილ წრიულ სარტყელს ეფუძნება გუმბათი, რომელიც სივრცის სწრაფვას ზემოთ, ცისკენ აგრძელებს. იგი წრიული მოყვანილობისაა, მაღალი ყელით და ზემოდან ნახევარსფეროთია დასრულებული. გუმბათზე, ადრეული ხანის ძეგლებში - ვიდრე X საუკუნემდე - დიდი რელიეფური ჯვარი გამოისახებოდა, და ამგვარად, შენობის ქვედა კორპუსში სივრცულად განცხადებული ჯვარი, გუმბათზე სახოვნად გამოიკვეთებოდა. ქართველ მორწმუნეთათვის ხილვა ჯვრისა ყოველთვის მთავარი იყო.

გუმბათის მთელი სიმძიმე ტაძრის კედლებსა და ცენტრალურ სივრცეში აღმართულ სვეტებზე ნაწილდება. აფრების რაოდენობის შესაბამისად სვეტები, ოთხია; ხშირად აღმოსავლეთით ორი სვეტი საკურთხეველთან არის შერწყმული და საკურთხევლის შვერილებად გვევლინება.

ამრიგად, მიიღება ერთიანი, შეკრული ინტერიერი - შიდა სივრცე, ცისკენ მიმართული ზეაღმავალი რიტმით, რომელიც არსად წყდება - ერთი ფორმა გადაიღვენთება მეორეში, ერთი სივრცული მონაკვეთი გადაიღვრება მეორე სივრცულ მონაკვეთში და ასე, თანდათან მსუბუქდება და თითქოს მატერიალურობას კარგავს ზევით, სივრცეში მიმავალი ფორმები. ამას კიდევ უფრო მეტად აძლიერებს კედლებზე ასევე ზეაღმავალი, საფეხუროვანი რიტმით განაწილებული სარკმელებიდან შემოღწეული შუქი. იგი განსაკუთრებული ძალით შემოიფრქვევა გუმბათში და იქმნება ამაღლებული, განსულიერებული, ჭეშმარიტად მისტიკური სივრცე, განყენებული ამა სოფლისგან, სივრცე, სადაც ლიტურგიის აღსრულებასთან ერთად უხვად გადმოდინდება მადლი ღვთისა.

შენობის შიდა დანაწევრება სივრცული მონაკვეთების საფეხუროვანი, ზეაღმავალი რიტმით გარეთაც შესამჩნევად ვლინდება მოცულობითი მასების სახით სწორი (ერთიანი ხაზის გასწვრივ) (იხ. გეგმა). მთლიანი კედლები მიწის პირიდან თანდათანობით მაღლა აიზიდება და სივრცეში, კვლავ ზევით, ცისკენ მიმართული მზარდი რიტმით იწყებს მოცულობით მასებად დანაწევრებას.

მკვლავებშორისი სივრცეების მოცულობები ცალფერდა (ერთქანობიანი) გადახურვით წარმოგვიდგება, ხოლო მის ზემოთ აღმართული ჯვრის მკლავები კი სამკუთხა (წვეტით ზევით) ფრონტონებით სრულდება. მათი გადახურვა, შესაბამისად, ორფერდაა.

ტაძრის გარე მასების ზესწრაფვას კვლავ აგრძელებს აფრების გარეთა კონსტრუქციები. რასაც შემდგომ კონუსური ფორმის გადახურვით ცისკენ მიმართული გუმბათი გაასრულებს. ესაა სიმბოლო, ლოგიკური დასასრული (დაბოლოვება) მთელი ამ ცისკენ მიმართული მოძრაობისა - მის თავზე თავსდება ჯვარი.

ქართული გუმბათური ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი თვისებაა აღნაგობის „გამჭვირვალე მკაფიოება* ყოველ კონსტრუქციულ ელემენტსა თუ სივრცულ ფორმას გარედან მკაფიოდ გამოყოფილი და დასრულებული სახე აქვს; გარედანვე უკვე სრულიად ნათელია, რას წარმოადგენს ინტერიერი. აქ სრული თანაზიარობაა ექსტერიერსა და ინტერიერს, ასევე, ფუნქციასა და ფორმას შორის.

ამის ნათელი მაგალითია ქართული ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე სამკუთხა ნიშები. ეს ნიშები ქართულ ტაძრებზე, უმთავრესად, მხოლოდ აღმოსავლეთის ფასადზეა გაჭრილი. ამ მხარეს ნახევარწრიულ აფსიდებს შორის, მათი სწორკუთხედში ჩაწერის გამო (იხ. გეგმა), კედელში წარმოიქმნება ზედმეტი ტლანქი მასა. ეს სამკუთხა ნიშები მის კონსტრუქციულ შემსუბუქებას წარმოადგენს. გარდა ამისა, ისინი გარედანაც აღსაქმელს ხდიან ტაძრის ამ ნაწილის შიდა დანაწევრებას სამად, სადაც ცენტრალყრი, უფრო დიდი, საკურთხეველია. ამით განსაკუთრებულ მნიშენელოვან მხატვრულ დატვირთვას იძენს აღმოსავლეთის ფასადი. ამგვარად, კვლავ მხატვრულ-კონსტრუქციულ, და იდეურ მთლიანობასთან გვაქვს საქმე.

სვეტიცხოველი (1010-1029 წწ.)

როგორ ეპასუხება არქიტექტურას მხატვრობა, ანუ როგორ გაიაზრება შინაარსობრივად ცალკეული, ძირითადი სივრცული მონაკვეთები. შეგახსენებთ, რომ ტაძარი არის ჭეშმარიტი ზეციური ტაძრის ხატი დედამიწაზე, ხილული ცა, მთლიანი სამყაროს სახე. ამის შესაბამისად, მხატვრობის პროგრამა ზემოდან ქვემოთ განიშლება. გუმბათის ნახევარსფეროში არის „ცა“, რომელიც დომინირებს; მთელს შიდა სივრცეში გამოისახება უფალი „ღმერთი მამა, ყოვლისამპყრობელი, შემოქმედი ცათა და ქუეყანისა, ხილულითა ყოველთა და არა ხილულთა“ (საქართველოსათვის დამახასიათებელია გუმბათის სფეროზე ანუ ცის კამარაზე ტრიუმფალური ჯვრის გამოსახვა). გუმბათის ყელზე, სარკმლებს შორის ორ რეგისტრად გამოისახებიან - სფეროს ძირში მთავარანგელოზნი, ხოლო მის ქვემოთ ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველნი - ღვთის რჩეულნი, რომელთაც მესიის მოსვლა იწინასწარმეტყველეს;

აფრებზე (გუმბათის, ანუ „ზეცის“ შემაკავშირებელი შენობის ქვედა ჯვრულ კორპუსთან) გამოისახებიან მახარებლები - მათე, მარკოზი, ლუკა, იოანე - სწორედ ისინი, ვინც შეაკავიშირეს ცა და დედამიწა; რომელთა ღვაწლით წერილობით დაგვრჩა ქრისტეს, განკაცებული ძე ღმერთის მოძღვრება და მის მიერ მიწაზე გავლილი ცხოვრების აღწერა.

სვეტებზე, რომლებსაც გუმბათი (ცა) უჭირავთ და მას აფუძნებენ დედამიწაზე, გამოისახებიან ის ადამიანები, რომლებიც თავიანთი მოწამეობრივი აღსასრულით წმინდანებად არიან შერაცხილნი: ნეტარნი დედანი, მეუდაბნოენი, მესვეტენი, წმიდა მოწამე-მეომრები და სხვ. მსგავსად სვეტებისა, ისინი დედამიწაზე ქრისტეს მოძღვრების განმამტკიცებელნი იყვნენ და მათ წმიდა ღვაწლს, თავდადებას ემყარება, ეფუძნება ამქვეყნიური ეკლესია.

ტაძრის შენობის ქვედა, ჯვრული კორპუსის მნიშვნელოვანი სივრცული მონაკვეთი კონქით ანუ გუმბათის ნახევრით დასრულებული საკურთხეველია. აქ მუდამ გამოისახება საუფლო ტახტზე მჯდომი განკაცებული ღმერთი, იესო ქრისტე: ა) „ქრისტე დიდებითა“ - მაცხოვარი ანგელოზთა დასის თანხლებით; ბ) „ქრისტე ვედრებითა“ - მაცხოვარი მავედრებელ ღვთისმშობელსა და იოანე ნათლისმცემელს შორის და გ) საქართველოსათვის ყველაზე დამახასიათებელია საკურთხევლის კონქში ყრმით ტახტზე მჯდომი ყოვლად წმიდა ღვთისმშობელის გამოსახვა, როგორც სამოთხის დედოფლისა.

კონქს ქვემოთ უმრავღუსად გამოისახება „მაცხოვრის მიერ მოციქულთა ზიარება“, ანუ მიწიერი ჟამისწირვის ზეციური წინასახე, ის, რაც აღესრულება საკურთხეველში. მის ქვემოთ კი წარმოდგენილნი არიან ეკლესიის წმინდა მამები - ღვთითგაბრძნობილი მღვდელმთავრები: წმიდა იოანე ოქროპირი, წმიდა ბასილი დიდი, წმიდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი და სხვანი.

ტაძრის ინტერიერის ჯვრული კორპუსის კედლებზე იშლება ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების სცენები - თანმიმდევრული, კადრირებული სახით. სცენები სწორკუთხა ჩარჩოებით მკაფიოდ გაემიჯნება ერთმანეთს. ხშირად, აქვეა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელის ან ეკლესიის „პატრონის“ (ვის სახელზეც ტაძარია აგებული) ცხოვრების ამსახველი სცენები. ეს სცენები უმთავრესად, კამარებსა და კედლებზე ორ ან სამ რეგისტრად არის წარმოდგენილი.

მოხატულობის ქვედა რიგში (რეგისტრში), მიწასთან ახლოს გამოისახებიან კვლავ წმინდანები: მეუდაბნოენი, მესვეტენი, მარტვილები და სხვანი. ხოლო მათთან ერთად კი, უმრავღუსად საკურთხეველთან ახლოს, ღვთისმშობლის ან მაცხოვრის წინაშე ვედრების პოზებით ხელაპყრობილნი გამოისახებოდნენ ქტიტორები - დამკვეთნი და მაშენებელნი ეკლესიისა, მათ შორის, მეფენი, რომლებზეც წმინდა მადლი გარდმოდინდება (ისინი დავით წინასწარმეტყველის შთამომავალნი არიან).

ამგვარად, ქვედა რეგისტრი მიწიერ ადამიანებს ეთმობათ, ისინი საქმით ემსახურნენ უფალს - მოწამეობრივი ცხოვრებით, ვნებებათა ძლევის გზით, გამუდმებული ლოცვით ერისა და მამულისათვის, მათზე ზრუნვით, ეკლესიების მშენებლობით...

მოხატულობა არასოდეს იწყება უშუალოდ მიწის პირიდან. იგი ყოველთვის ოდნავ აწეულია და პირველი რეგისტრის დაწყებამდე გამოხატულია, ან სქელი ორნამენტული არშია, ან დეკორაციული ფარდა, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს იმას, რომ გამოსახულებანი კედელზე იმიჯნებიან ჩვენგან - მრევლისაგან.

ალავერდი, XI ს-ის დასაწყისი

კედელი გაიაზრება, როგორც განყენებული სივრცე, სადაც გადაიშღება წმინდა სახარება, სადაც თითქოსდა „ცოცხლდება“ ქრისტეს ცხოვრება - წინასწარუწყებანი, სასწაულები, მსხვერპლის განმზადება, ამაღლება... რაკიღა ტაძარი ციური სამყაროს, ზესთასოფლის ხატია, მისი კედლები პირობითად ამ მიღმურ მისტიკურ, უხილავ სივრცედ, „მეოთხე განზომილებად“ გაიაზრება, ესე იგი, იმად, რაც უცვლელია, მარადიულია და დროისა და სივრცის გარეშე დგას. ეს არის უჟამო ჟამი. შესაბამისად ამისა, მართლმადიდებლური სამყაროს მოხატულობათა უმთავრესი მხატვრული გამომსახველობითი ხერხებია: სიბრტყოვანება, ხაზობრიობა, ფერადოვანი ლაქები... მოხატულობა კედლის სიბრტყეს ემორჩილება და მის გასწვრივ განიფინება; ტაძრის კედლის სიბრტყე მისტიკური სივრცეა, ხოლო ადამიანთა თუ საგანთა გამოსახულებანი არის მათივე ხატი, სიმბოლური სახე, სული და არა ხორცი, არა მატერია.

ამგვარად, ტაძარი შინაარსობრივ-ფუნქციურად შეკრულ მთელს წარმოადგენს, სადაც განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა შიდა სივრცე. აქ წმინდა მადლი გარდმოდინდება მიწიერი ეკლესიის მიერ აღსრულებულ ლიტურგიასთან ერთად. ეს არის მისტიკური სივრცე, სადაც ხდება ადამიანის ზიარება ზეციურ სამყაროსთან.

სიმბოლურად, საკურთხეველი ასახავს უხილავ საცნაურ სამყაროს - ცას, ხოლო ტაძრის შუალა სივრცე კი - ხილულს, გრძნობად სამყაროს ანუ მიწას. ხოლო ამ ორს ერთმანეთისგან მიჯნავს კანკელი - ზღუდე. ეს არ არის შენობის რაიმე კონსტრუქციული ფორმა, იგი „ჩადგმულია“, „ჩაშენებულია“ ამ ორ სივრცულ მონაკვეთს შორის. იგია ზღვარი მათ შორის, როგორც გამყოფი, ასევე გამაერთიანებელი. ქართულ ტაძართა კანკელების შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ადრეულ ხანაში ისინი საკმაოდ ღია, გახსნილი იყო და რამდენიმე გადაბმული თაღისგან შედგებოდა. შუა საუკუნეებში, კერძოდ კი, უფრო XI საუკუნიდან, თაღებს შორის ფილებია ჩასმული, კანკელის იმ მხარეს, რომლითაც იგი საერო პირთაკენ (მრევლისაკენ) იყურება, უფრო ხშირად, რელიეფიებია. აქ არის წმიდა გიორგისა და წმიდა სვიმეონ მესვეტის ან წმიდა მახარებელთა გამოსახულებები; წმიდა დანიელი ლომების ორმოში და სხვა. ისინი, ფაქტობრივად, თუ შეიძღუბა ასე ვთქვათ, „ქვის ხატებს“ წარმოადგენენ.

ძველად კანკელის წინ აღიმართებოდა საკურთხევლისწინა ჯვარი - დიდი ჭედური ჯვარი, რომლის მკლავებზე, ტაძრის კედლების, მხატვრობის მსგავსად, ხშირად, ქრისტეს ან რომელიმე წმიდანის (წმიდა გიორგის) ცხოვრების სცენებია გაშლილი. ამგვარად, საკურთხევლის წინ მდგომი მორწმუნე მლოცველის თვალწინ ლიტურგიისას კიდევ ერთგზის აღიმართება ჯვარი, ქრისტიანთა ეს უდიდესი სიმბოლო; შემდეგ ღია თაღოვანი კანკელი, ხატებით განფენილი, რომლის მიღმა აქა-იქ გამოსჭვიოდა საკურთხეველი. სახვითი ხელოვნების (არქიტექტურა, კედლის მხატვრობა, ხატწერა...) მთელს ამ ჰარმონიასთან შეერთებული ქართული საეკლესიო საგალობლები, ეკლესიის მსახურთა მიერ ჟამისწირვისას აღვლენილ ლოცვებთან ერთად ჩვენ, უბრალო მოკვდავთ, ქვეყნიერთ, სულიერად განგვამზადებს და გვაკავშირებს ზეციურთან, უხილავ სამყაროსთან, თუ შეიძლება ასე ვუწოდოთ, მეოთხე განზომილებასთან. „მდგომარემ კეთილმოწიწებით ტაძარსა ღვთისასა მიიღე ცხოველი მონაწილეობა ყოვლითა გულითა შენითა ყოველთა საღმრთოთა საგალობელთა და ლოცვათა შინა“. „როდესაც გესმის ეკლესიაში ლოცვა, ეცადე, რომ ისმენდეს არა მხოლოდ ყური შენი, არამედ გულიცა, რათამცა ვედრება ეკლესიისა შეიქმნეს შენს საკუთარს ლოცვად“.

არანაკლები მნიშვნელობისა იყო ტაძრის გარე სახე - ხატი ექსტერიერი. ტაძრის გარე კედელი „ღვთის სახლის“ ის ნაწილია, რომელსაც საერო სივრცესთან უშუალო შეხება აქვს - პირდაპირ უყურებს ქვეყანას, ხილულ სამყაროს (როგორც ეს კანკელის შემთხვევაში იყო). თუ ინტერიერში კედლის სიბრტყის მთლიანობა არ შეიძლება ყოფილიყო დარღვეული, აქ, პირიქით - შიგნით დაგროვილი ძლიერი სულიერი მუხტი გარეთ „ამოხეთქავს“ რელიეფური სამკაულის სახით; კედელი თითქოსდა სუნთქავს ორნამენტულ-რელიეფურ სახეებად, თანდათანობით ამოიზიდება და ჩაიზნიქება, მაგრამ რაგინდ ძლიერ უნდა იყოს ამოზიდული რელიეფური სამკაული, იგი არასოდეს გამოეყოფა კედლის ზედაპირს და სამგანზომილებიან სივრცეში (ჩვენს სივრცეში) მრგვალ ქანდაკებად არ იდგმება. კედლის სიბრტყე აქაც ათვლის სისტემად რჩება. ფასადებზე გამოისახება - მაცხოვარი, ღვთისშშობელი, მეფენი, წმინდა მოწამე-მეომრები, ან ბერები, სიცოცხლის ხე, სამოთხის ცხოველები და სხვა. ესე იგი, ყველა ეს გამოსახულებანი ზესთსამყაროსთან - ზეცასთან არიან დაკავშირებული, ეს მისი ზიარი ნაწილებია (ზესთასოფლის კუთვნილებაა), და, ბუნებრივია, დედამიწაზე ზეციური, ჭეშმარიტი ცის „სახლს“, „ხილულ ცას“ არ შეიძლება გამოეყოს და განივთდეს, მატერიად იქცეს.

გელათი, 1106-1120 წწ.

თუ დავუკვირდებით რელიეფურ გამოსახულებებს კედლებზე, მას ზემოდან თითქოს ერთიანი წარმოსახვითი, უხილავი სიბრტყე გადაევლება, რომელიც ზღვარს უდებს გამოსახულების მოცულობით, შეკრულ, მრგვალ ფორმად დასრულებას. ეს უხილავი გამყოფი სიბრტყე საზღვარია მლოცველ ადამიანსა ან ამქვეყნიურსა და ტაძარს, ზესთასამყაროს შორის.

არქიტექტურულმა ნაგებობამ კედლის სიბრტყის „გახლეჩვა“ არ იცის. ნიშაც კი, სამკუთხა ფორმად ამოჭრილი აღმოსავლეთის ფასადზე, ყოველთვის ჩართულია ამავე ფასადის დეკორაციული მორთულობის სისტემაში, როგორც მასში „ჩაქსოვილი“ ერთ-ერთი ელემენტი. ამგვარად, ქართულ სატაძრო ხუროთმოძღვრებაში მთავარი არის კედელი - სიბრტყე, რომელიც ათვლის სისტემად რჩება რელიეფური სამკაულისათვის.

ქართულ შემოქმედებით აზროვნებას ახასიათებს ჰარმონიული კომპლექსების შექმნა, სადაც ახალი უკვე არსებულთან - ბუნებასთან და არქიტექტურულ გარემოსთან - ყოველმხრივ შეთანხმებული და მორგებულია. სამყარო, ბუნება, როგორც ყველაზე დიდი შემოქმედის, ღმერთის „ნახელავი“, არის უპირველესი, რაც გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო ეკელსიის აგებისას.

ასე, მაგალითად, მცხეთის წმ. ჯვრის ტაძარი მთის კომპოზიციური გაგრძელებაა და მისი წვერის დამაგვირგვინებელ ლოგიკურ დასასრულს, დაგვირგვინებას წარმოადგენს. იგი კრავს და აწესრიგებს გარშემო მთელს სივრცეს. ხუროთმოძრვარი გასაოცრად გრძნობდა ადგილის სიდიადეს, იდეურ-სულიერ მნიშვნელობა და როგორც ჭეშმარიტად დიდმა შემოქმედმა, ღვთის მიერ შექმნილ გარესამყაროში ორგანულად ჩართო თავისი ნაგებობა და მეტად გამოავლინა, უკვე არქიტექტურით, ამ ადგილის არსი და მნიშვნელობა.

იგივე შეიძლება ითქვას ალავერდზეც - უკიდეგანოდ, მძლავრად გადაშლილ ალაზნის ველზე, თითქოსდა „ამოუხეთქვას“ ქართულ შემოქმედებით გენიას ცისკენ ზეაწვდილი ალავერდის ტაძრის სახით. ცადაზადული ტაძარი ყოველი კუთხიდან მოჩანს, როგორც მძლავრი მახვილი და შემაკავშირებელი მთელი გარე სამყაროსი. იგი ეუფლება უზარმაზარ სივრცეებს, გაშლილ უსაზღვრო ველს ალაზნისას, კავკასიონის მძლავრ მასივს და კრავს, ამთლიანებს და აწესრიგებს მთელს ამ გარემოს, გვევლინება მის ჭეშმარიტად იდეურ-სულიერ და კომპოზიციურ ცენტრად.

ადრეულ არქიტექტურულ განაენიანებაში ყოველთვის მკაფიოდ იყო გამიჯნული საეკლესიო და საერო არქიტექტურა. ეს ბუნებრივიცაა, სასულიერო მარადიულია, საერო კი -წარმავალი.

არსებობდა იერარქიული ურთიერთდაქვემდებარება - ბუნება, გარე სამყარო, განმსაზღვრელი განაშენიანების სახის, მასშტაბების და ხასიათის; შემდეგ - ტაძარი - მარადიულობის სიმბოლო, როგორც განაშენიანების დომინანტი, და ბოლოს, საერო მშენებლობა, თავისი სოციალური იერარქიის დაცვით. ყველა ეს ერთი დიდი იდეით იყო გაერთიანებული - შეეწონოს ერთი-მეორეს, ახალი მოერგოს უკვე არსებულს, ჩაიწეროს მასში, გამოავლინოს მისი მთავარი იდეა, არსი და კომპოზიციურადაც გაერთიანდეს მასთან.

ტაძარი ღვთისა, სამკვიდრებელია ღვთისა, ხილული ცაა, სასწავლებელია სარწმუნოებისა და კეთილ-მსახურებისა; ადგილია კურნებისა ჩვენთა უძლურებათა ხორციელთა და სულიერთა; ადგილია ურთიერთას კავშირისა ზეციერთა და ქვეყნიერთა; სახლია ლოცვისა, სადაც ლოცვა შენი შეუერთდება ლოცვასა წმინდათასა; ადგილია განსაკუთრებითის მყოფობისა ღვთის მადლისა, თვინიერ რომლისა სული კაცისა მოკვდების სულიერის ცხოვრებისათვის, მსგავსად იმისა, ვითარცა ბალახი უწვიმოდ გახმება და ბოლოს მოიფშრუკება“.

ჟურნალი „რწმენა და ცოდნა“ № 3(7), 2001 წ.