თუნდაც მუდამ ერთგულად ხვიდოდე სათნოებების გზით და არც მარჯვნივ, არც მარცხინვ არ გადაუხვიო, ნუ იფიქრებ, რომ მტერი თავს დაგანებებს. ხომ მოისმინე იოანე კიბისაღმწერელის მაგალითი, როდესაც მტერი ხედავს, რომ მისი ყველა მცდელობა, ბოროტებისკენ მიგდრიკოს, უშედეგოა, უჩუმრად კვალდაკვალ გდევს და თავს გიქონავს, როგორც ყოველნაირად ღვთისსათნოდ მცხოვრებს. აი, ესაა მისი უკანასკნელი საცდური. ამის შედეგად ჩვენში ჩნდება საკუთარი თავისადმი თანაგრძნობა, თვითწარმოდგენა და თვითკმაყოფილება. მაგთან კი ცუდმედიდობა და სიამაყე იშობა. დიდებისმოყვარება ყველაფერს აუფასურებს, თუკი რაიმე კეთილი გვიქმნია, სიამაყე კი ღვთისთვის საძულველ არსებებად გვაქცევს. კარგად გახსოვდეს ეს და ყოველნაირად ერიდე მტრისგან თავის მოქონვას, ეცადე, ასეთი განწყობები დასაწყისშივე აღკვეთო, ვიდრე გულამდე მოაღწევდნენ.
ამ უბედურებისგან თავი რომ დაიხსნა, გონება მუდამ გულში გქონდეს შემოკრებილი და მზად იყავი მტრის თავდასხმის მოსაგერიებლად. როგორც მხედართმთავარმა ბრძოლის ველი, შენც ასევე შეარჩიე გულში შესაფერისი ადგილი, თავი შეაფარე, გამაგრდი და იქიდან შეებრძოლე მტერს. ასეთი გამაგრებული ციხესიმაგრე გახლავთ საკუთარი არარაობის ღრმა და გულწრფელი შეცნობა; გააზრება იმისა, რომ შენ მხოლოდ უძლურებებით, ნაკლოვანებებით, უჯერო, უგუნური, ამაო და ცოდვილი ქმედებებითა ხარ ღატაკიც, ბრმაც, შიშველიცა და მდიდარიც. არასოდეს მისცე გონებას ამ ციხესიმაგრიდან გამოსვლის უფლება და, განსაკუთრებით, შენს ნაყოფიერ ველ-მინდვრებში, ანუ კეთილ საქმეებში (როგორც თავად გგონია) ხეტიალს ერიდე. თუ ასე მოიქცევი, მტრის მომაკვდინებელი ისრები ვერ მოაღწევს შენამდე და თუნდაც რომელიმემ მოაღწიოს, მაშინვე შენიშნავ, მოიგერიებ და განაგდებ.
მაგრამ თავშესაფარში მყოფი მებრძოლი უქმად როდი ატარებს დროს, ან საბრძოლო ოსტატობას იმაღლებს, ანდა სიმაგრეს აახლებს და ამაგრებს. საკუთარი არარაობის შეცნობაში დამკვიდრებულმა შენც ასევე იმოქმედე. კერძოდ კი, აი, როგორ: გონება, რაც უნდა მოთოკო, მაინც გაგექცევა და, რა გასაკვირია, ამ დროს შენს ისეთ საქმეესაც გადააწყდეს, კეთილი რომ გგონია.როგორც კი მათ წააწყდები, ბოროტი მაშინვე თავის თავზე დიდი წარმოდგენით დააზიანებს და ისე ძლიერ, რომ გონება მაშინვე მტერს მიემხრობა, უკან დაბრუნებული კი შენც იქითკენ მიგიხმობს. როგორც კი ამას შეამჩნევ, მოუხმე გონებას და უთხარი: „მომისმინე, გონებავ! მირჩევ, რა არის კარგი და რა - ცუდი. დაე, ასე იყოს. მაგრამ მერე რა? შენ ხომ ჩემს შექებას ცდილობ. კარგი, შემაქე, გისმენ. მაგრამ იცოდე, სამართლიანობა მოითხოვს, მხოლოდ იმისთვის შემაქო, რაც ჩემში და ჩემს საქმეებში პირადად მეკუთვნის. ხოლო ის, რაც ღვთისგან და მისი მადლისგანაა, მადლიერებითა და ქების შესხმით კვლავ საკუთარ წყაროს უნდა შეუერთდეს. მოდი, გავარკვიოთ, რა არის საკუთრივ ჩვენი, და რა - ღვთისა. უფლისა უფალს დავუბრუნოთ, საკუთარი კი ჩვენთვის დავიტოვოთ. რაც ხელთ შეგვრჩება, თუკი შეგვრჩა რაიმე, იმის მიხედვით განვსაზღვროთ საკუთარი წონა და ღირსება და მერე შევიქოთ თავი“.
მაშ, დავიწყოთ: გავიხსენოთ დრო, რომელიც წინ უსწრებდა ჩვენს არსებობას. რანი ვიყავით მაშინ? - არარანი და არც არაფერს ვიქმოდით. ამიტომაც ყოველგვარი ყოფიერების წყარომ კეთილინება და როგორც ძღვენი, არსებობა მოგვმადლა. ეს ღვთის გულუხვი საჩუქარია, მისი ჩვენდამი შემდგომი კეთილი საქმეების საწყისი და ასპარეზი, ღვთის უსაზღვრო სახიერების გამო ჩვენთვის მონიჭებული. ეს ღმრთის კუთვნილებაა. შემდეგ დავიწყეთ ცხოვრება. როგორ? - თავადაც არ ვიცით. უამრავი წელი გავიდა ისე, რომ ვარსებობდით და არ კი ვუწყოდით ეს. მაგრამ როდესაც შევიტყეთ, არაფრის გაკეთება არ შეგვეძლო ჩვენივე ცხოვრების გასაუმჯობესებლად. სხვები ზრუნავდნენ ჩვენზე და არა თავისთავად, არამედ მისით, ვინც ყველას ცხოვრებისა და ყოფიერების განმგებელია. გაგვზარდეს, გვასწავლეს, ფეხზე დაგვაყენეს. მაშინ ჩვენ არაფერი გვეკუთვნოდა, გადავდოთ ესეც გვერდზე.
შემდეგ დავიწყეთ ცხოვრება. რა არის მასში საკუთრივ ჩვენი? ცხოვრებისეული ძალა და არსებობის საშუალებანი, რაც გარს გვარტყია, ჩვენი არაა, ღვთის საჩუქარია.
ღვთის საჩუქარია უშუალო ცოდნა ღვთისა, მისი მადლია სინდისი, მისწრაფება ზეციური სასუფევლისკენ. ეს სამი რამ ჩვენი ცხოვრების უმთავრეს არსს შეადგენს. შენ, გონებავ, ჩემი არა ხარ. ღმერთმა დამაჯილდოვა შენით. მე არ მეკუთვნის ჩემში არსებული შემოქმდებითი ძალები - ნება თავისი ენერგიით. ჩემი არაა გრძნობა, რომელსაც ძალუძს დატკბეს ცხოვრებით და ყოველივე არსებულით. ჩემი არაა სხეული თავისი მოთხოვნილებებით, რაც ჩვენს ხორციელ კეთილდღეობას განაპირობებს. ყოველივე ეს ღმერთმა მოგვანიჭა. მეც საკუთარ თავს კი არა, უფალს ვეკუთვნი. მან მომცა ყოფიერება და ჩამოთვლილი სასიცოცხლო ძალებით შემმოსა; მომანიჭა ცნობიერება და თავისუფლება; დააკანონა, რომ ყოველივე ჩემში ასებულს საკუთარი ყოფიერების შესაბამისად და ღირსებით განვაგებდე. ეს ყველაფერი შექების საბაბს კი არ გვაძლევს, იმ მოვალეობის სიდიდისა და სიმძიმის შესაცნობად აღგვძრავს, რომელიც მხრებზე გვაწევს. შიშით უნდა ვფიქრობდეთ პასუხზე, რაც მოგვეხოვება კითხვაზე: რა დავმართეთ საკუთარ თავს, რას დავამსგავსეთ იგი?
ახლა სასიცოცხლო საშუალებებზე ვისაუბროთ. ჩვენში სხეულებრივი, მშვინვიერი და სულიერი სიცოცხლე ჩქეფს. თითოეულ მათგანს საკუთარი მოთხოვნილებები აქვს და ყველაფერი ჩვენს ხელთაა. მაგრამ ეს კი არ მოგვიპოვებია, ღმერთმა მოგვმადლა. ჰაერი, წყალი, ცეცხლი, მიწა მთელი თავისი საგანძურით: სტიქიებით, ქვებით, ლითონებით, მცენარეებითა და ცხოველებით, ყოველივე ეს სამოსის საზრდოსა და საცხოვრისისთვისაა საჭირო და ჩვენს მიერ კი არაა მოწყობილი, ზეგარდამოა მოცემული. ჩვენს ირგვლივ არსებულის ერთობლიობა, ცნებები მათ შესახებ, ყოფითი, საზოგადოებრივი, სახელმწიფოებრივი, ხელოვნებისა და შემოქმედების საკითხები, სხვადასხვა ასპარეზზე სამოქმედო წესები მზამზარეულად მოგვეცა, თავი არ გვიტეხია მათ მოსაფიქრებლად, მხოლოდ ავითვისეთ. ამქვეყნად მოვლენილი თითოეული ჩვენგანი მათ იღებს, როგორც წინაპართა მემკვიდრეობას. საიდან მიიღეს ეს ყოველივე წინაპრებმა? ღმერთი მოავლენს განსაკუთრებით ნიჭიერ და ძლიერი ნებისყოფის ადამიანებს, რომლებიც აღმოჩენებს აკეთებენ და ადამიანური ყოფა სრულყოფილებისაკენ მიჰყავთ. მარამ თუ მათ ჰკითხავ, როგორ მიაღწიეს ასეთი სიმაღლეს, ალბათ, გიპასუხებენ: „თავადაც არ ვიცით, გაჩნდა აზრი, განვითარდა, შედეგად კი ეს მივიღეთ“. ასე იყო მუდამ და სამყაროს აღსასრულამდე ასე იქნება: მშვინვიერი არსებობის საშუალებანი ჩვენ კი არ გვეკუთვნის, გვეძლევა. ეს განსაკუთრებით სულიერ-ზნეობრივ-რელიგიურ ცხოვრებაზე ითქმის. ღმერთმა სულში ჩაგვიდო გონებითი ცოდნა თავის თავზე, სინდისში კი - თავის ნებაზე და ორივე მარადიული ცხოვრების იმედით შემოსა. ესაა სულიერი ცხოვრების მარცვალი. ის უფლისმიერაა ჩათესილი ჩვენში სიცოცხლის ღვთაებრივი ნაპერწკლის ჩაბერვისას. ყოველი დაბადებული თავის თავში და თან ატარებს ამ მარცვალს, რომელიც შემდეგ ვითარდება და ირგვლივ მყოფთაგან გარკევულ განსაზღვრულობას იძენს. რაოდენ დიდი მადლია, დაიბადო მათ შორის, ვინც ჭეშმარიტად სულიერი ცხოვრებით ცხოვრობს. დაუკვირდი: ჩვენ ვფლობთ სწავლებას ერთიანი ჭეშმარიტი ღმერთის შესახებ, თაყვანს ვცემთ სამებას; ვაღიარებთ ძეს ღმრთისას, რომელიც ჩვენი ცხოვნებისათვის განკაცდა და ევნო; გვწამს სულიწმიდა, რომელიც თავისი მადლით განგვაცხოველებს და ჩვენში ჭეშმარიტ სულიერ ცხოვრებას ააღორძინებს. ჩვენ თანშეზრდილნი ვართ ღვთის ეკლესიასთან და სულიერი ცხოვრების დასაცავად და გასაძლიერებლად ყოველივე აუცილებელს მისგან ვიღებთ; სასოებით გვწამს მკვდართა აღდგომა და მომავალი ცხოვრება სასუფეველში. ამ ყველაფერს წმინდა და შეურყვნელი სახით ვფლობთ და ჩვენგან კი არ მოდის, უფლისგან მოგვეცა. აი, რა მდიდარი ხარ სხვადასხვა ცხოვრეისეული საშუალებით და არც ერთი მათგანი შენი ძალისხმევის ნაყოფი არაა, ყველაფერი მოგეცა. შენ უკვე სიცოცხლის მზამზარეულ ზეიმზე ხარ მიწვეული. თუ შეიძლება რაიმეთი თავის მოწონება, მხოლოდ იმით, თუ როგორ გამოვიყენეთ ეს ყველაფერი. და ეს მაშინ, როდესაც საქორწინო სამოსი მზად გვექნება. შეიძლება მისით თავმოწონება? - შიში უფრო ხამს, რათა ნადიმის მომწყობმა ყოვლადმოწყალე მეუფემ არ გვითხარს: „შეხედეთ, როგორი ზეიმია, თქვენ კი შეუფერებელი სამოსი გაცვიათ!“
ახლა კი ყურადღებით შევათვალიეროთ სამოსელიც. სულის სამოსს არა მარტო საქმეები, უმეტესწილად ზნეობრივ-რელიგიური განწყობა და სულში ფესვგადგმულიგრძნობები შეადგენს. რადგან ისინი ფარულია, იშვიათად შეიძლება იქცნენ ცუდმედიდობისა და სიამაყის საბაბად. ხილული საქმეები კი თვალში გვეჩხირება და თითქოსდა უნებურად, მათ მქმნელსა და დამნახველს შექებისა და თანაგრძნობის სურვილს აღუძრავს. ასეთი განწყობა უფრო განამტკიცებს და გააღრმავებს თანაგრძნობას და თავმომწონეობას. მოდით, განვიხილოთ ჩვენი ქმედებები, თუ არის და რა არის მათში თავმოსაწონი.
შეგახსენებთ, რომ თავმოწონება შეიძლება იმით, რაც ჩვენი ნების პირდაპირი შედეგია და, ყველაფრისგან დამოუკიდებლად, მხოლოდ ჩვენს მიერ აღესრულება. მაგრამ, დაუკვირდი, როგორ მიმდინარეობს ჩვენი ქმედებები? როგორ ჩაისახება ისინი? გარემოებათა დამთხვევის წყალობით, ხანდახან კი მოულოდნელად, გონებაში ჩნდება აზრი და ჩვენც ვმოქმედებთ. მაგამ აშკარაა, რომ გარემოებათა დამთხვევა ჩვენზედ არაა დამოკიდებული და არც გონებაში აზრის დაბადება. ვიღაც გვაწოდებს აზრს. ასე რომ, რაიმეს გაკეთების შესახებ აზრი არ შეიძლება კვეხნის საგნად იქცეს. რამდენია ასეთი საქმენი. თუ კეთილსინდისიერად განვიხილავთ, თითქმის ყველა ასეთია. ასე რომ, თავმოსაწონიც არაფერია.
თუ შეიძლება თავმოწონება, მხოლოდ იმით, რომ შეგვეძლო, არ გაგვეკეთებინა რაღაც და მაინც გავაკეთეთ. რაც უნდა ძლიერი იყოს შინაგანი თუ გარეგანი იძულება რომელიმე ქმედების გამო, გადაწყვეტილება მუდამ ჩვენს ნებელობაზეა დამოკიდებული. ასეთ შემთხვევაშიც გადაწყვეტილება კეთილი საქმის აღსრულების თაობაზე ყოველთვის მყარი როდია. გადაწყვეტილებას მაშინ აქვს აზრი, როდესაც ის ღვთის ნების შეცნობით და მორჩილებით მიიღება. ხოლო თუ გარეგნული, პირადული და კაცთმოთნეობითი სჭარბობს, გადაწყვტილებაც უფერული და უძლურია. ხანდახან გადაწყვეტილებას შიში ახლავს: რას იტყვიან, ეს რომ არ გავაკეთო; ხანდახან სარგებელს და სიამოვნებას ველით იმ დროისთვის ან სამომავლოდ; ხანდახან კი სხვაგვარად შეუძლებელია, არ გვსურს, მაგრამ გაკეთება აუცილებელია. ასეთი ქმედებები არ შეიძლება ჭეშმარიტად კეთილ საქმეთა რიცხვს მივაკუთვნოთ. და თუმცა ისინი გარეგნულად ქებას იმსახურებენ, მაგრამ ღვთისა და სინდისის წინაშე შინაგანი ღირსებით თავს ვერ მოიწონებენ. გადავხედოთ, რამდენი ასეთი საქმე გვაქვს გაკეთებული? - უნდა ვაღიაროთ, რომ უმეტესობა ასეთია. და კვლავ, რა გვაქვს თავმოსაწონი?
ასე რომ, თუ მკაცრად განვიხილავთ ჩვენს კეთილ საქმეებს, ისინი სხვებთან ტრაბახისა და თავმოწონების უფლებას არ მოგვცემენ. თუ ამასთანავე, გავიხსენებთ ყველა არაკეთილსასურველ ქმედებას, რაც საკმაოდ მოგვეძებნება - ცარიელს, ფუჭს, უსარგებლოს, მავნეს, უკანონოს, ღვთის საწინააღმდეგოს, - რა უნდა ვიგრძნოთ? შეიძლება ვინმემ თქვას: აწონე ორივე მხარე და რომელიც გადასწონის, იმის მიხედვით განსაჯე საკუთარი თავიო. ამ შემთხვევაში ეს ხერხი შეუფერებელია. ქმედებანი შინაგანიდან მომდინრეობენ. თუ ისინი არაკეთილია, მაშასადამე, ჩვენი შინაგანი ბუნება არაკეთილ მდგომარეობაშია. არადა, ღვთის წინაშე მხოლოდ ის განსაზღვრავს ჩვენს ყველაზე არსებით ფასს. თუ ადამიანის შინაგანია არსი არ იმსახურებს მოწონებას, მაშინ მთლიანად ადამიანი არაა მოსაწონი.
ერთსაც დავუმატებ: ოჯახში, საზოგადოებასა თუ სამსახურში ხილულად მოქმედებული ყველა საქმე ჩვენს ყოფაქცევას შეადგენს. თუ ირგვლივ მიმოვიხედავთ, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ჩვენი ქცევა მეტწილად წესიერია. მაგრამ ვერ ვიტყვით, რომ ასეთივეა შინაგანი. ირგვლივ მყოფთა მზერა ძლიერად ზემოქმედებს ჩვენს ჩანაფიქრზე. მოწმეები გვაიძულებენ, არ განვახორციელოთ გულში ჩასახული ავი. თავს ვიკავებთ სიცუდისგან და ჩვენი საქციელიც წესიერია. გარშემომყოფთა გარეშე ჩვენი საქციელი სულ სხვაგვარი იქნებოდა. ხშირად ასეც ხდება, როდესაც დარწმუნებულნი ვართ, რომ უცხო თვალი ვერ დაგვინახავს. როდესაც ზოგიერთის გარგნული მდგომარეობა იცვლება და შესაძლებლობა ეძლევა, თავისუფლად იცხოვროს, ყველაფერი, რაც შიშის გამო უწინ სხვათაგან დაფარული იყო, გაცხადდება ხოლმე, და წარსულში წესიერი ადამიანი მემთვრალე, გარყვნილი და მძარცველი აღმოჩნდება. ეს ცუდი თვისევები ახალი არ არის. ისინი არსებობდენენ, მაგარმ არ ჩანდნენ. ახლა კი თავისუფლება იგემეს და გამომჟღავნდნენ. თუ ეს ყველაფერი შიგნითაა, მაშინ ადამიანი, მიუხედავად მისი გარეგნული იერისა, მემთვრალე, გარყვნილი და მძარცველია. კარგად დაფიქრდი, შენც ასეთთა რიცხვს ხომ არ მიეკუთვნები. თუნდაც ნაწილობრივ რომ იყოს ასე, არ ეგების თავმომწონეობა ან სხვათაგან ქების მიღება.
დასასრულს დავძენ: თუ ნათქვამის შემდეგ უფრო ხშირად გადახედავ საკუთარ ცხოვრებას, როდესაც მტერი დარწმუნებას დაგიწყებს, რომ კარგი ხარ, ეს ჩაგონება, თანაგრძნობის ან თავმოწონების სახით, გამოძახილს ვერ ჰპოვებს შენში, პირიქით, ყოველივე მდაბალ და თავისდამამცრობელ აზრებსა და გრძნობებში აისახება.