უკვე ვთქვით, რომ აუცილებელია გონების დაცვა უმეცრებისგან. ასევე აუცილებელია დავიცვათ ის მეორე უკიდურესობის - მრავლისმცოდნეობისა და ცნობისმოყვარეობისგან. რაც უფრო ნაადრევად აღვავსებთ მას უამრავი, მათ შორის ფუჭი, მავნებელი და გარყვნილი ცოდით, წარმოდგენითა და გულისთქმით, მით უფრო დავაუძლურებთ. გონება უკვე ვეღარ შეძლებს, კეთილად გაარკვიოს, რა არის სასარგებლო ჩვენი ჭეშმარიტი თვითგამოსწორებისა და სრულყოფისათვის. ამიტომ მიწიერი საგნების მიმართ, თუნდაც ისინი დასაშვები, მაგრამ არააუცილებელი იყოს, ისე დაიჭირე თავი, თითქოსდა უკვე მკვდარი იყო. მთელი გულისყური მოიკრიბე, გონებით საკუთარ თავში განმარტოვდი და შეეცადე, სრულიად განიშორი ამსოფლიური საგნების შესახებ აზრები.
წარსულის მოგონებებმა თუ აწმყოს სიახლეებმა, დაე, გვერდი აგიარონ. სხვადასხვა ქვეყნისა თუ სამეფოს გადატრიალებანი ნურც იარსებებნ შენთვის. ხოლო როდესაც ვინმე ამგვარ ამბავს მოგიტანს, ზურგი აქციე და შორს განაგდე გულისა და წარმოსახვისგან. უსმინე, რას ამბობს წმიდა ბასილი: ამსოფლიური ამბების მოსმენა მწარე იყოს შენთვის, ხოლო ღირსი მამების გადმოცემათა - თაფლი. ყურად იღე დავით წინასწარმეტყველის სიტყვაც: მითხრეს მე უსჯულოთა ზრახვაი, არამედ არა იყო ვითარ სჯული შენი, უფალო (ფს.118,85). მხოლოდ ზეციური და სულიერი საგნები შეიყვარე და შეისწავლე და ამქვეყნად უფალ იესო ქრისტეს, მისი ჯვარცმის, მისი ცხოვრებისა და სიკვდილის გარდა ნურაფრის ცოდნას ისურვებ. გახსოვდეს, რას ითხოვს შენგან მაცხოვარი. თუ ასე იმოქმედებ, სათნოეყოფი ღმერთს, რომელიც იმათ გამოირჩევს და შეიყვარებს, ვისაც უფალი უყვარს და გულმოდგინედ ესწრაფვის მისი ნების აღსრულებას.
სხვა ყოველგვარი განხილვა და გააზრება თავისმოყვარებისა და სიამაყის ნაშობი და საკვებია. ეს სატანის მახეა. როდესაც იგი სულიერი ცხოვრების მოსურნე ადამიანთა მტკიცე და ძლიერ ნებას ხედავს, ცდილობს, ცნობისმოყვარეობით დაძლიოს მათი გონება და ბოლომდე დაეუფლოს. ამ მიზნით ბოროტი ადამიანებში, განსაკუთრებით მათში, ვინც გონებამახვილია და ჭკუით თავმომწონეობს, ამაღლებულ, დახვეწილ და განსაცვიფრებელ აზრებს აღძრავს. მათაც, ასეთი ამაღლებული აზრების გამო კმაყოფილებით აღტაცებულებს, გულის სიწმინდის დაცვა, საკუთარ თავზე მდაბალი წარმოდგენისა და ჭეშმარიტი თვითმოკვდინების აუცილებლობა ავიწყდებათ. სიამაყისა და საკუთარ თავზე დიდი წარმოდგენის ბორკილებით შეკრულნი, საკუთარი გონებისგან კერპს ქმნიან. შედეგად კი, ისე რომ, თავადაც არ უწყიან, უჩნდებათ გულისსიტყვა, თითქოს მეტად აღარ საჭიროებდნენ სხვათა შეგონებასა და სწავლებას. ასეთნი ხომ მიჩვეულნი არიან ნებისმიერი საჭიროებისას საკუთარი შეგონებისა და განსჯის კერპს მიმართონ.
ეს ფრიად სახიფათო და ძნელად განსაკურნავი თვისებაა. გონების სიამაყე შესაძლებელია განიკურნოს შესაბამისი უღლის ქვეშ მოქცევით, რადგან ეს სენი აშკარაა გონებისათვის. მაგრამ რითი განიკურნება გონება, რომელსაც თავდაჯერებით სწამს, რომ მისი საკუთარი განსჯა ყველაზე უკეთესია? განა შეიძლება შეისმინოს ვინმესი, როდესაც დარწმუნებულია, რომ სხვათა აზრი ისე კარგი არაა, როგორც მისი? როდესაც გონება - სულის თვალი, რომლის დახმარებითაც ადამიანს ძალუძს შეიცნოს და გამოასწოროს ნების სიამაყე, თავადვეა სიამაყით დაბრმავებული და განუკურნავი, ვინღა უწამლეს ნებას? ამ დროს ადამიანის შიგნით ყველაფერი ისეა მოშლილი, სალბუნსაც ვერსად დაადებ. აი, რატომაა აუცილებელი, რაც შეიძლება სწრაფად შეეწინააღმდეგო ამ დამღუპველ სენს - გონების სიამაყეს, ვიდრე ის თხემით ტერფამდე განგმსჭვალავდეს. დაუპირისპირდი, აღვირი ამოსდე საკუთარი გონების სისწრაფეს და მორჩილად დაუქვემდებარე შენი აზრი სხვისას. იყავი სულელი ღვთის სიყვარულისთვის, თუ სურს ბრძენი იყო თვით სოლომონზედაც. თუ რომელიმე თქვენგანს ბრძნად მოაქვს თავი ამ ქვეყნად, შლეგი გახდეს, რათა ბრძენი იყოს იგი (I კორ. 3,18).
ჭკუა-გონების განმსწავლელი ვარჯიშის გარდა, უნდა ვეცადოთ, ისე ვმართოთ ჩვენი ნება, რომ საკუთარი სურვილებისკენ გადახრის საშუალება არ მივცეთ, და პირიქით, იქითკენ მივმართოთ, რომ სრულ ერთობაში იყოს ღვთის ნებასთან. ამასთანავე,, გახსოვდეს ისიც, რომ შენთვის არასაკმარისია მხოლოდ ის, მუდამ ღვთისთვის სათნოფოფა ისურვო და ეძიო. საჭიროა ეს გსურდეს სწორედ იმ ერთადერთი მიზნით, რომ სუფთა გულით სათნეყო უფალს და თავად შენ ღვთისგან იყო აღძრული. ამ მიზნის მისაღწევად საკუთარ ბუნებასთან უფრო ძლიერი ორთაბრძოლა მოგვიწევს, ვიდრე სხვა შემთხვავაში, რომელზედაც უკვე ვისაუბრეთ. ჩვენი ბუნება იმდენად ჩვეულია თავმოთნეობას, რომ ნებისმიერი, თუნდაც ძალზე კეთილი და სულიერი საქმის აღსრულებისას, თვითტკბობასა და სიმშვიდეს ეძიებს და ამით შეუმჩნევლად და უჩუმრად, ავხორცულად იკვებება.
სწორედ ამიტომ, როგორც კი სულიერი საქმე გველის, მაშინვე თავდავიწყებით ვისწრაფვით მის აღსასრულებლად, თუმცა ამ დროს ღვთის ნების შესაბამისად, მის სათნოსაყოფად კი არ ვმოქმედებთ, არამედ საკუთარი თავისთვის იმ სიხარულისა და ნუგეშის მისანიჭებლად, რომელიც მაშინ ჩნდება ჩვენში, როდესაც გვსურს, და თითქოს, იმას ვეძიებთ, რაც უფალს სურს ჩვენგან. ამგვარი ხიბლი მით უფრო იდუმალი და ფარულია, რაც მეტად ამაღლებული და სულიერია ჩვენი სწრაფვის საგანი. ამიტომ ვამბობ, რომ არ უნდა დავკმაყოფილდეთ მხოლოდ იმით, რომ გვსურდეს ის, რაც ღმერთს ნებავს. საჭიროა ვიცოდეთ, თუ რა, როგორ, როდის და რატომ სურს ასე ღმერთს. მოციქულიც ხომ გვამცნობს, გამოვცადოთ ღვთის ნება, რომელიც არა მარტო კეთილი, ყოველმხრივ საამო და სრულყოფილიცაა: და ნუ ემსგავსებით ამ ქვეყანას, არამედ გარდაიქმენით თქვენი გონების განახლებით, რათა შეიცნოთ, რა არის ნება ღმრთისა, კეთილი, სათნო და სრული (რომ. 12,2). თუ ჩვენი საქმე, თუნდაც რაღაცით, ნაკლულოვანი იქნება, ან მთელს ძალისხმეავს და ნებელობას არ მოვახმართ, ცხადია, იგი არასრულყოფილი აღმოჩნდება. გახსოვდეს, მაშინაც კი, როდესაც მხოლოდ ღმერთს ვეძიებთ და ვესწრაფვით, შეიძლება რაღაც არასწორი და უმართებულო შემოგვეპაროს. ამ დროს, შესაძლოა, ვერ შევამჩნიოთ ერთგვარი თავისმოყვარება. ჩვენ ხომ ხშირად საკუთარი თავის კეთილდღეობას ვეძიებთ და არა ღვთის ნებას ღვთისთვისვე. ღმერთი მხოლოდ მისთვის სადიდებელი საქმეებით სათნოიყოფა და სურს, მხოლოდ იგი გვიყვარდეს, მას ვესწრაფვოდეთ და მისთვის ვმუშაკობდეთ.
ძმაო ჩემო, თუ გვურს, სრულყოფილების გზაზე შემდგარი ასეთ ფარულ დაბრკოლებებს განერიდო; თუ გსურს, წარმატებით განმტკიცდეს შენში ამგვარი კეთილგანწყობა, ყველაფერი ისურვო და აკეთო მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე სურს ღმერთს; თუ გსურს, შენი ყოველი სურვილი და საქმე სათნოეყოს უფალს, მის სადიდებლად მოქმედებდე, მისთვის ირჯებოდე და ის იყოს შენი ყოველი აზრისა და ქმედების საწყისი და სასრული, ასე მოიქეცი:
როდესაც რაიმე ღვთისთვის სათნო ან თავისთავად კარგი საქმის კეთება მოგიწევს, მაშინვე ნუ გადაიხრება შენი ნება მისკენ და მოქმედების სურვილით ნუ აინთები. თავდაპირველად გონებით ამაღლდი ღმერთამდე, რათა გაარკვიო, რომ ასეთია მისი ნება და ამ საქმის აღსრულება ეამება უფალს. მაშინ ისე წარიმართება შენი აზრთა მდინარება, რომ უკვე თავად ღვთის ნება განსაზღვრავს შენს ნებელობასაც. მხოლოდ ამის შემდეგ აღასრულე საქმე, აღასრულე მხოლოდ უფლის სადიდებლად და სათნოსაყოფად.
როდესაც გსურს, თავი აარიდო იმას, რაც ღვთის ნებას არ ეთანხმება ან კარგი არაა, მაშინვე ნუ შეაქცევ ზურგს. გონების თვალი ჯერ უფალს მიაპყარ და მისი ნება გამოიძიე, რათა შენი უარიც კეთლსაამო იყოს ღვთისთვის. ჩვენი ბუნება პირფერია, ფაქიზი და ამის შეცნობა ცოტას ძალუძს. ის უჩუმრად მხლოდ თავისას ეძიებს, გარეგნულად კი ისე წარმართავს საქმეს, რომ გვგონია, თითქოს მის ერთადერთ მიზანს ღვთის სათნოყოფა წარმოადგენდეს. სინამდვილეში კი ასე არ არის.
ხშირად, როდესაც საკუთრივ ჩვენთვის, ჩვენს სასარგებლოდ გვსურს ან არ გვსურს რაიმე, ვფიქრობთ, რომ ამ სურვილის მიზეზი მხოლოდ ღვთისთვის სათნოყოფაა. ამგვარი თვითხიბლისგან თავის ასარიდებელი ერთადერთი საშუალება გულის სიწმინდეა, რაც ძველი კაცის განძარცვასა და ახლის შემოსვას ნიშნავს. სწორედ აქეთკენ მივყავართ უხილავ ბრძოლას.
თუ გსურს, ამგვარი ქმედების ხელოვნებას დაეუფლო, ისმინე: ნებისმიერი საქმის დაწყებისას, რამდენადაც შესაძლებელია, ჩამოიცილე პირადი სურვილები. არ ისურვო, არ გააკეთო, არ თქვა უარი რაიმე საქმეზე, თუ წინასწარ არ იგრძნობ, რომ აქეთკენ მხოლოდ ღვთის ნება გიბიძგებს და წარგმართავს. თუ გარეგნული, განსაკუთრებით კი შინაგანი, სულიერი ქმედებისას ყოველთვის ხელშესახებად ვერ გრძნობ ღვთის ხელს, იმით დაკმაყოფილდი, რომ უფლის თანადგომა გვეძლევა. ნებისმიერი საქმისას გულწრფელად განეწყვე და ნეისმიერი ქმედებისას ღვთის სათნოყოფის გარდა არაფერი გსურდეს.
რაიმე საქმეზე ღვთის შემწეობის რეალური შეგრძნება ან ღვთაებრივი ნათლის შედეგია, ან გონებრივი გასხივოსნებისა. მათი მეშვეობით გულის სიწმინდის მქონეთ ჭვრეტით განეცხადებათ ღვთის ნება. ეს ხდება ერთგვარი ღვთაებრივი სიტყვით, ღვთის შინაგანი შთაგონებით ან ღვთაებრივი მადლის სხვაგვარი გამოვლინებით. ეს ყველაფერი განწმენდილ გულში აღესრულება. ასეთი გამოვლინებებია: შინაგანი სითბო, გამოუთქმელი სიხარული, სულიერი აღტაცება, გულის სილბო, გულითადი ცრემლები, ღვთაებრივი სიყვარული და სხვა სათნო და ნეტარი გრძნობები, რომლებიც ჩვენგან კი არა, ღვთისგან მოდის, არა თავისთავად, არამედ ტანჯვით. ასეთი გრძნობები დაგვარწმუნებს, რომ, რასაც ვეძიებთ, ღვთის ნებაა. უპირველესად კი წმინდა და თბილი ლოცვა უნდა აღვავლინოთ ღვთისადმი, დაუღალავად და გულმოდგინედ ვევედროთ, რათა ბნელი განგვინათლოს და გულისხმისყოფა მოგვანიჭოს. სამგზის ილოცე, - ამბობენ წმიდა მამები ბარსანუფი და იოანე, - და შემდეგ საითკენაც შენი გული გადაიხრება, ის ჰქმენი. არ დაივიწყო ისიც, რომ შენში აღძრული ჩამოთვლილი შინაგანი მოძრაობების შემდეგ მიღებული გადაწყვეტილება გამოცდილი ადამიანების რჩევითა და განსჯით შეამოწმო.
რაც შეეხება იმ საქმეს, რომელიც მუდმივად ან ძალიან დიდხანს გრძელდება, არა მარტო მისი დაწყებისას უნდა გადაწყვიტო ღვთის სათნოსაყოფად შრომა, არამედ დროდადრო უნდა განიახლო ამგვარი კეთილგანწყობა. თუ ასე არ მოიქცევი, შეიძლება კვლავ თავისმოყვარების ჯაჭვით შეიბორკო. ეს კი უფრო თავმოთნეობისკენ გვიბიძგებს, ვიდრე ღვთის სათნოყოფისკენ. დროთა განმავლობაში კი შეუმჩნევლად გადაგვახვევინებს საწყისი კეთილგანწყობიდან და თავდაპირველ კეთილ განზრახვასა და მიზანს შგვაცვლევინებს ხოლმე. ამიტომ წერს გრიგოლ სინელი: ყოველ საათს ჯერ-არს საკუთარი ნების, განწყობილების გულმოდგინე განხილვა, თუ საითკენ იხრება იგი: ღვთისთვის, საკუთრივ სიკეთისა და სულიერი სარგებლისთვის მდუმარებ, ჭამ კითხულობ, ლოცულობ და სხვა ღვაწლს აღასრულებ თუ არა, რათა შენსავე დაუკითხავად შენვე არ განიძარცვო საკუთარი თავი (სათნოებათმოყვარეობა, 19,გვ.916).
ამიტომაც, ვინც არ შეისმენს ამ რჩევას, მართალია, შეუდგება რაიმე საქმეს ერთადერთი მიზნით, რომ სათნოეყოს უფალს, მაგრამ შემდეგ შეუმჩნევლად შეეპარება ხოლმე თავმოთნეობა, რითაც ადამიანი იმდენად იკმაყოფილებს საკუთარ სურვილებს, რომ ღვთის ნება საერთოდ ავიწყდება. ბოლოს კი ისეთი ტკბობით აღივსება, რომ თუ ღმერთი ავადმყოფობით, კაცთაგან თუ სატანისგან მომდინარე საცდურით, ან სხვაგვარად შეეწინააღმდეგა, აღშფოთდება, კიცხავს ყველას, ვინც საყვარელი საქმის აღსრულებისას დაბრკოლებად ექცა და, ხანდახან ღმერთზედაც დრტვინავს. ეს უკვე იმის მაჩვენებელია, რომ ამგვარი ადამიანის გულის განწყობა ღვთისმიერი კი არაა, თავისმოყვარების დაზიანებულიდა გახრწნილი ფესვებითაა ნასაზრდოები.
ის, ვინც ნებისმიერ საქმეს მხოლოდ ღვთის ნებითა და იმ შეგნებით აკეთებს, რომ უფალს სათნოეყოს, არასოდეს ამჯობინებს ერთ საქმეს მეორეს, თუნდაც პირველი მნიშვნელოვანი და დიდებული იყოს, მეორე კი -უმნიშვნელო და მდაბალი. იგი თანაბრად განეწყობა ორივეს მიმართ, რადგან ორივე სათნოა ღვთისთვის. ამიტომ ასეთი ადამიანი, იმის მიუხედავად, მნიშვნელოვან საქმეს აკეთებს თუ უმნიშვნელოს, მუდამ მშვიდი და კმაყოფილია. იგი მხოლოდ უმთავრესი მიზნითა და განზრახვითაა გამსჭვალული - ყველგან და ყოველთვის, სიცოცხლეშიც და სიკვდილშიც, როგორც მოციქული ამბობს, სათნოეყოს უფალს: ამიტომაც ასე გულმოდგინედ ვცდილობთ, შემოვსახლდებით თუ გავსახლდებით, სათნონი ვიყოთ მისთვის (2კორ. 5,9). ჩემი საყვარელო, მუდამ გულისყურით და ყურადღებით განეწყე საკუთარი თავის მიმართ და ეცადე, ამ მიზნისკენ წარმართო შენი მოღვაწეობა.
როდესაც რაიმე საქმის სურვილი სულიერად ისე აღგძრავს, რომ გსურს, თავი დააღწიო ჯოჯოხეთურ სატანჯველს და სამოთხე დაიმკვიდრო, მაშინაც შინაგანად ერთგადერთი მიზნისკენ უნდა წარემართო - სათოეყო ღმერთს მისი ნების აღსრულებით. იცოდე, უფალს ნებავს, რომ სამოთხე დაიმკვიდრო და არა ჯოჯოხეთი.
ბოლომდე შეცნობა ამ მიზნისა და გულისწადილისა, იმისა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ჩვენს სულიერ ცხოვრებაში ღვთისთვის სათნოყოფა, არავის ძალუძს, როდესაც რომელიმე, თავისთავად უბრალო და უმნიშვნელო საქმე, მხოლოდ ღვთის საამებლად და სადიდებლად კეთდება, უფლისთვის შეუდარებლად ღირებულია, ვიდრე სხვა დიდებული და უდიდესი საქმენი, რომლებიც ამ მიზნით არ აღესრულება. ღვთისთვის მეტად სასურველია, როდესაც ღვთაებრივი დიდებულების სათნოსაყოფად გლახაკს ერთ დინარს უბოძებ, ვიდრე ის, როდესაც სულ სხვა მიზნით სრულებით გასცემ შენს მემკვიდრეობას, თუნდაც ამით ზეციური სიკეთების მოპოვება გსურდეს, რაც თავისთავად კეთილსასურველია.
ეს შინაგანი გმირობაა, რომელიც ნებისმიერი საქმის კეთებისას უნდა შეინარჩუნო. გმირობაა, მხოლოდ ღვთის სათნოსაყოფად მიმართო შენი აზრები, გრძნობები და ქმედებები. თავდაპირველად გაგიძნელდება, მაგრამ თუ, ერთი მხრივ, მუდმივად ივარჯიშებ ამგვარი სულიერი ღვაწლით, მეორე მხრივ კი, შენში ღვთის სურვილს გააღვივებ და, როგორც ერთიან სრულოფილ სიკეთეს, მას მიაპყრობ გულის მხურვალე მისწრაფებას, შემდეგში იოლად და მოხერხებულად შეძლებ. ეს სრულყოფილება, ანუ ღვთისთვის სათნოყოფა, ღირს იმად, რომ საკუთრივ მისთვისვე ვეძიოთ უფალი მას ვემსახუროთ და ყველაფერზე მეტად გვიყვარდეს.
გონებით რაც უფრო ხშირად ვეძიებთ ღვთის უსაზღვრო სახიერებას, რაც უფრო ღრმად დამკვიდრდება გულში ეს გრძობა, მით უფრო ხშირი და თბილი იქნება ჩვენი ნების იმგვარი ქმედებანი, რაზედაც უკვე ვისაუბრეთ, და უფრო იოლად აღმოცენდება ჩვენში ჩვევა - ნებისიერი საქმე მხოლოდ ღვთის სიყვარულით და მისთვის სათნოყოფის სურვილით ვაკეთოთ, რადგან იგი ყველაზე მეტადაა ღირსი ყოველგვარი სიყვარულისა.