დეკანოზი ალექსანდრე შმემანი

ლიტურგია და ცხოვრება

ქრისტიანული განათლება ლიტურგიული გამოცდილებით

წინასიტყვაობა

ლიტურგია და განათლება

ეკლესიის დაარსების პირველ დღეებში, როცა „ქრისტიანებად კი არ იბადებოდნენ, არამედ (ქრისტიანები) ხდებოდნენ“ (ტერტულიანე), კათაკმეველს ეკლესიის წიაღში შესვლამდე უნდა გაევლო კატეხიზაციის ხანგრძლივი პერიოდი, მომზადებულიყო ნათლისღების საიდუმლოსათვის. II საუკუნის დასაწყისში, მაგალითად, რომში, ამგვარი მოსამზადებელი პერიოდი ორ წელიწადს გრძელდებოდა. იმ დროს ცხადი იყო, რომ ადამიანს მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეეძლო გამხდარიყო ეკლესიის წევრი, თუ გაეცნობოდა და გაითავისებდა მის მოძღვრებას, სრულად გაიგებდა მის კანონებსა და ცხოვრების წესს. ქრისტიანობის მისიონერული ქადაგების პერიოდში საზოგადოდ მიღებული იყო ზრდასრულთა ნათლობა, მაგრამ ამ ეპოქის დასრულების შემდეგ ნორმად ჩვილთა ნათლობა იქცა. ამ დროიდან კატეხიზაცია, ბუნებრივია, ეკლესიის წევრთა ნათლისღების შემდგომი პერიოდის მოსამზადებელი ფორმა გახდა.

დასავლეთის ეკლესიებში კატეხიზაცია დარჩა აუცილებელ პირობად „კონფირმაციისათვის“, ანუ მირონცხების საიდუმლოსთვის, რომელიც ადრეული ყრმობის ასაკში სრულდება. მართლმადიდებელი ეკლესია ინარჩუნებს ტრადიციულ კავშირს ნათლისღებასა და მირონცხებას შორის, განიხილავს რა მათ, როგორც ორ თანდართულ საიდუმლოს, რომლითაც მორწმუნე ხდება ეკლესიის წევრი. მართალია, მართლმადიდებელ ეკლესიებს არ შეუმუშავებიათ ნათლობის შემდეგ კატეხიზაციის სავალდებულო ფორმა, მაგრამ ყველგან მიღებულია, რომ ბავშვებმა უნდა მიიღონ ქრისტიანული აღზრდა-განათლება. ეს საყოველთაო შეხედულება მიგვანიშნებს, რომ ეკლესიის წევრთათვის ქრისტიანული სარწმუნოებისა და ცხოვრების წესების სწავლება არის საეკლესიო ტრადიციის ორგანული და არსებითი ნაწილი.

თუმცა ქრისტიანული აღზრდის აუცილებლობა ყველგან არის აღიარებული, მაგრამ ქრისტიანული განათლების ფორმებსა და მეთოდებზე ამას ვერ ვიტყვით. გულახდილად რომ ვთქვათ, აქ დიდი არეულ-დარეულობაა. მდგომარეობა მით უფრო გაურკვეველია, რომ ეს სირთულეები სრულად არ არის გაცნობიერებული და ამიტომ ძალისხმევაც არ ხდება მის დასაძლევად. ეს ეხება არა მხოლოდ ცალკეულ დეტალებს, არამედ ძირითად პრობლემებსაც. მაგალითად მოვიყვანთ ამერიკაში, მართლმადიდებელ ეკლესიაში, საკვირაო სკოლებს. საკვირაო სკოლები, რასაკვირველია, ჩვენთან აღზრდის პროტესტანტული სისტემიდან შემოვიდა და ვიდრე მათ მართლმადიდებელი ეკლესიის პრაქტიკაში დავნერგავდით, საჭირო იყო მისი კრიტიკული ანალიზი ქრისტიანული განათლების მართლმადიდებლური კონცეფციის, მისი მიზნებისა და პრინციპების შუქზე. ეს საკითხი არასდროს განხილულა და „საკვირაო სკოლა“, სადაც მეცადინეობები ხშირად საღმრთო ლიტურგიის დროს მიმდინარეობს, ჩვენი საეკლესიო განათლების საყოველთაოდ მიღებულ ფორმად იქცა. შეიძლება სხვა მსგავსი მაგალითების მოყვანაც. მე მგონია, რომ საკითხის ფორმირება, უპირველეს ყოვლისა, შემდეგნაირად უნდა მოხდეს: მიგვითითებს თუ არა ჩვენი საკუთარი, მართლმადიდებლური, ტრადიცია ქრისტიანული აღზრდის გზებსა და მეთოდებზე? ჩვენ, რა თქმა უნდა, არ ვგულისხმობთ სწავლების იმ მეთოდების მექანიკურ აღდგენას, რომლებიც სხვა ისტორიულ ეპოქაში გამოიყენებოდა, არამედ ვგულისხმობთ, ვცადოთ, სულიერად ვცეთ პატივი საეკლესიო ტრადიციას, ცხადი გავხადოთ მისი სული, მისი მარადიული მნიშვნელობა. ცხოვრების მართლმადიდებლური გზა არის საეკლესიო ტრადიციების ამგვარი შემოქმედებითი აქტუალიზაცია; როდესაც არ მივყვებით ამ გზას, ჩვენ ცნობით თუ უმეცრებით ვშორდებით მართლმადიდებლობას.

* * *

ამ სტატიის დასაწყისში ვახსენე ნათლობამდე კატეხიზაცია, რადგან ეს არის საეკლესიო გადმოცემაში ყველაზე ადრეული მოწმობა იმის შესახებ, თუ როგორ ასწავლიდა ეკლესია თავის წევრებს დოგმატებსა და ცხოვრების ქრისტიანულ წესებს. აღსანიშნავია ისიც, რომ ამ კატეხიზაციას ჰქონდა ლიტურგიული ხასიათი. წმინდა წერილის განმარტება, მრწამსის (ანუ საეკლესიო დოგმატების) მნიშვნელობის ახსნა და ქრისტიანული ზნეობის სწავლება, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მთელი ქრისტიანული სწავლება მიმდინარეობდა ლიტურგიულ ღვთისმსახურებასთან უშუალო კავშირში, ნაწილობრივ ამ მსახურებათა მიმდინარეობის დროსაც კი. ჩვენ ახლაც ვხედავთ ჩვენს მსახურებაში ამგვარი „ლიტურგიული კატეხიზმოს“ კვალს. საღმრთო ლიტურგიის პირველ ნაწილს ჯერაც კათაკმეველთა ლიტურგია ეწოდება და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ კათაკმევლებს შეეძლოთ მასზე დასწრება, არამედ უფრო იმიტომ, რომ ეს იყო (და არის) სასწავლო მსახურება. იგი თავისი ხასიათითა და მნიშვნელობით დიდაქტიკურია.

მარხვა: დამოძღვრის ჟამი

მოვიხმობთ სხვა მაგალითს – ეს არის ჩვენი დიდმარხვის მსახურებათა აგებულება და შინაარსი; მისი არსის შესაცნობად საჭიროა ვიცოდეთ, რომ ამ მსახურების ძირითადი დანიშნულება სწავლა-მოძღვრებაა. ადრეულ ქრისტიანულ ეკლესიაში კათაკმეველთა ნათლობა სრულდებოდა აღდგომის წინა მწუხრის ლოცვაზე; ამგვარად, მარხვა იყო ნათლობის საიდუმლოსთვის ინტენსიური მზადების დრო. ყველაზე კარგად ეს საწინასწარმეტყველოების კითხვის წესში ჩანს. სრულად იკითხება წიგნი შექმნისა, ესაიასი, სოლომონის იგავები. რატომ? იმიტომ, რომ ამ წიგნებში არის გასაღები მთელი წმინდა წერილის გასაგებად, იმიტომ რომ მათში არის ზუსტი მონახაზი იმ გამოცხადებათა რიგისა, რომელიც აღსრულდა იესო ქრისტეში: „შესაქმის“ წიგნში – შექმნის, დაცემისა და აღთქმის ამბავი; „ესაიას წინასწარმეტყველებაში“ – აღთქმა მესიის შესახებ და სახე მესიისა, რომელიც აიღებს ჩვენს ცოდვებს თავის თავზე; „იგავთა“ წიგნში გვირგვინდება ადამიანის სიბრძნე, გამოცდილება, ცოდნა. იგი შეიცავს გამოცხადებას ღმრთის სიბრძნის – განხორციელებული ლოგოსის – შესახებ.

ვნების შვიდეულში „შესაქმის“ წიგნის ნაცვლად იკითხება „გამოსვლათა,“ „იგავთა“ წიგნის ნაცვლად კი – „იობის“ წიგნი. „გამოსვლათა“ იმიტომ იკითხება, რომ იქ აღწერილია რჩეული ერის გზა აღთქმულ ქვეყანაში. „ფესახი“ სრულდება, როცა ქრისტე-მესია აღასრულებს თავის „გამოსვლას“ მამასთან (ინ. 13,1) და ხდება ჩვენი პასექი (1კორ. 5,7), შევყავართ რა აღთქმულ სასუფეველში. „იობის“ წიგნი – ეს არის მწვერვალი ძველი აღთქმის გამოცხადებისა მრავალვნებულ მსახურზე, რომელიც სძლევს ბოროტებას სრული თავმდაბლობით, სიყვარულით და ღმრთისადმი მორჩილებით. ამგვარად, ცხადდება ქრისტიანული სარწმუნოების ყველა ძირითადი თემა და საეკლესიო დოგმატიკის შინაარსი თავისი შინაგანი ერთობით. აქ ძველი აღთქმა თავისი სრული სულიერი რეალობით ჩნდება არა მხოლოდ როგორც განყენებული ჭეშმარიტება, არამედ როგორც საფუძველი ახალი აღთქმისა, როგორც გზა, რომელსაც მივყავართ ქრისტესთან, როგორც ქრისტეში აღსრულებული აღთქმა და წინასწარმეტყველება. თუმცა ესეც მნიშვნელოვანია, რომ ჭეშმარიტება ცხადდება არა მხოლოდ ტექსტების კითხვით და განმარტებით, არამედ ლიტურგიულად: კითხვა მსახურების კონტექსტშია და ხსნის მის ჭეშმარიტ აზრს.

ოხვრა სინანულისა, რომელიც გამუდმებით ისმის დიდმარხვის მსახურებაში, მოწოდება სინანულისკენ, საკუთარი უკიდურესი უძლურებისა და დიდი ცოდვილობის განცდა გვეხმარება სწორად მოვისმინოთ წმინდა წერილი, გავიგოთ მისი აზრი. მეორე მხრივ, მსახურებათა თანმიმდევრობა, საკითხავთა, წესებისა და ლოცვების ურთიერთმიმართება, მსახურების თითოეული „მოძრაობა“ ტექსტებს აცოცხლებს და სძენს იმ „ტონს,“ რომელიც ხელს უწყობს, რომ სწორად გვესმოდეს. კათაკმეველთა ლიტურგიაში სახარების კითხვა და მისი განმარტება ქადაგებისას მხოლოდ „ჩანართი“ როდია. ჩვენ მომზადებული ვართ უკვე იმით, რომ შევიკრიბეთ ეკლესიაში (1კორ 11,18), ცხადდება რომ კურთხეულია მეუფება [*], ამით იწყება ევქარისტიული მსახურება, რომელიც გრძელდება ფსალმუნებით, საკურთხეველში შესვლით, „წმიდაო ღმერთოს“ გალობით და მაღალდასაჯდომელთან ასვლით. ეს მხოლოდ „სიმბოლოები“ როდია. ეს არის მღვდელმოქმედება, რომლითაც ეკლესია ემზადება ღვთის სიტყვის საიდუმლოსთვის. პირველშეწირულის ლიტურგიის დროს მღვდელი „შესაქმის“ წიგნის კითხვის შემდეგ ტრაპეზიდან იღებს სანთელს და აკურთხებს მორწმუნეებს: „ნათელი ქრისტესი განგვანათლებს ყოველთა“. ეს მიანიშნებს წყაროს ნიჭისას, რომლის საშუალებითაც გასაგები გახდება ის, რასაც მორწმუნეები შემდეგ მოისმენენ, და ამავე დროს მიუთითებს მთელი წერილის უმაღლეს არსზე – იესო ქრისტეზე. დაბოლოს, ეკლესიის ლიტურგიული ცხოვრება კულმინაციას აღწევს. ვნების შაბათის მსახურებისას ქრისტეს დასაფლავებით, თხუთმეტი საწინასწარმეტყველოთი, ნათელი შესამოსლით, რომელიც ცვლის შავს აღდგომის უწყების დროს. სწორად გაგებული ეს მსახურება არის პასექის სრული კატეხიზმო.

ჩვენ მრავალი მაგალითის მოყვანა შეგვეძლო, მაგრამ ნათქვამიც საკმარისად ცხადყოფს, რომ ღვთისმსახურების დროს განსწავლა, ე.წ. ლიტურგიული კატეხიზაცია – ძველი ეკლესიის უბრალოდ საინტერესო ჩვეულება კი არა, არამედ რელიგიური სწავლების ტრადიციული მეთოდია, ეკლესიის ბუნებისა და სულიერი „განათლების“ მისეული გაგების ორგანული ნაწილი.

* * *

ლიტურგიული კატეხიზაცია, პირველ რიგში, მიგვითითებს მის მთავარ დანიშნულებაზე, რელიგიური სწავლების მიზანზე, როგორც ეს ეკლესიას ესმის – ეს არის ადამიანის შემოყვანა ეკლესიის წიაღში. მე ხაზგასმით აღვნიშნავ: ეს უბრალოდ რელიგიური ცოდნის გადაცემა არ არის, არც მხოლოდ „კარგი ადამიანის“ აღზრდა, არამედ „დამოძღვრა“ – „აღშენება“ ქრისტეს სხეულის წევრისა, „რჩეული მოდგმისა“ და „წმინდა ერის“ ახალი წევრისა (1პეტ. 2,9), ვისი მისტიკური ცხოვრებაც ამქვეყნად სულთმოფენობის დღეს დაიწყო: „და ჰყავ ესე ცხოვარ პირმეტყუელ წმიდისა სამწყსოსა ქრისტეს შენისა, ასოდ პატიოსნად ეკლესიისა შენისა“, – ნათქვამია ნათლობის წესში. რელიგიური სწავლება სხვა არაფერია, თუ არა ახსნა იმ ყველაფრისა, რაც მიიღო ადამიანმა, როცა კვლავ იშვა წყლისგან და სულისგან და გახდა ეკლესიის წევრი.

ეკლესიის, როგორც ღვთის ერისა და ქრისტეს სხეულის, გაგება თანამედროვე ქრისტიანისთვის აბსტრაქტული და განყენებული შეიქნა. ერთი მხრივ, ეკლესია გაიგივებულია „მრევლთან,“ რეგისტრირებულ ორგანიზაციასთან საქმიანი შეხვედრებისთვის, არჩევნებთან, კენჭისყრასთან, ქონებრივ და ფინანსურ საქმეებთან. მეორე მხრივ, ჩვენ მივდივართ ტაძარში, რომ ვილოცოთ, აღვასრულოთ ჩვენი რელიგიური მოვალეობა; მოვისმინოთ კარგი გალობა და მოვი პოვოთ სიმშვიდე და ნუგეში. ეკლესიის მრევლი გაგებულია, როგორც საეკლესიო ნაგებობისა და მისი ქონების მატერიალური კეთილდღეობის უზრუნველყოფის საშუალება; ტაძრის დანიშნულებაა, სულიერად დააკმაყოფილოს მრევლი, რასაც იღებს კიდევაც მშვენიერი ღვთისმსახურებით, ქრისტიანული მოვალეობის შესრულებით. მაგრამ თანამედროვე ქრისტიანმა დაივიწყა ან, შესაძლოა, არც არასოდეს იცოდა, რომ ეს მიზნები მეორეხარისხოვანია მთავარ მიზანთან შედარებით. ეს მთავარი მიზანი კი არის ქრისტეს ეკლესიის დაფუძნება, ყველას ზრდა ახალ, ქრისტესმიერ ერთობაში, რაც ერთხელ უკვე მივიღეთ ნათლობისას და გამუდმებით გვეძლევა ზიარების საიდუმლოთი: „ხოლო ჩუენ ყოველნი ერთისა პურისა და სასუმელისაგან მიმღებელნი შეგვაერთენ ურთიერთარს ერთისა სულისა წმიდისა ზიარებად“ (წმ. ბასილი დიდის ლიტურგია), „რამეთუ ერთითა სულითა ჩვენ ყოველთა ერთისა მიმართ გუამისა ნათელ-ვიღებთ,“ (1კორ. 12,13). „რადგან, სადაც არის ეკლესია, იქ არის სული ღმრთისა და სადაც არის სული ღმრთისა, იქ არის ეკლესიაც და სისავსე მადლისაც“ (წმ. ირინეოს ლიონელი, „ერესების წინააღმდეგ“ III, 24,1).

ეკლესია: ახალი ქრისტესმიერი ცხოვრება

ქრისტიანობა არც ფილოსოფიაა, არც ზნეობრივი სწავლება და არც წეს-ჩვეულება, არამედ ქრისტეს მიერ ბოძებული ახალი ცხოვრება. და ეს ახალი ცხოვრება არის ეკლესია. მასში ჩვენ, „აწ შეწყალებულნი“ (1პეტ. 2,10) ვქმნით ღმრთის ერს, რომელიც სწირავს ღმერთს მადლობასა და ძღვენს, ღმრთის საქმეს აღასრულებს ამქვეყნად, მოწმობს გამოხსნაზე და იზრდება ჭეშმარიტებისა და მადლის შემეცნებით. აქედან მომდინარეობს, ლიტურგიის განსაკუთრებული ადგილი და მოქმედება ამ ერის ცხოვრებაში. ღმრთისმსახურება არ არის ერთ-ერთი „ასპექტი ეკლესიის ცხოვრებისა“ – იგი გამოხატავს თვით ეკლესიის არსს. იგი არის მისი სუნთქვა და გულისცემა, მისი მუდმივი თვითგანცხადება საეკლესიო საიდუმლოებით, განსაკუთრებით ევქარისტიის საიდუმლოთი. ეკლესია, ერთი ღმრთისმეტყველის სიტყვით რომ ვთქვათ: „ყოველთვის ხდება ის, რაც არის“ ანუ ქრისტეს სხეული, ახალი ქრისტესმიერი ერთობა. ღმრთისმსახურება ძირითადად მორწმუნეთა შეკრებას ახორციელებს. თვით სიტყვა ეკლესიაც სწორედ შეკრებას ნიშნავს, „სადაც ორი ან სამია შეკრებილი“. ამ შეკრებით და მისი წყალობით ჩვენ „მრავალნი თუ ვართ, ერთი გუამვე ვართ“ (შდრ. 1კორ. 12,12). ლიტურგიით ჩვენ ვურთიერთობთ ღმრთის სიტყვასთან, ვსწავლობთ მისი ნების შემეცნებას, ვიხსენებთ ქრისტეს სიკვდილსა და აღდგომას და ვიღებთ სულიწმიდის ნიჭს, აუცილებელს ამქვეყნად ჩვენი ქრისტიანული ცხოვრებისთვის.

ნამდვილად შეიძლება ითქვას, რომ ღვთისმსახურებით ეკლესია იქცევა „კავშირად სარწმუნოებისა და სიყვარულისა“, როგორც ეს წმინდა ეგნატე ანტიოქიელმა განსაზღვრა. ნათლისღებისა და მირონცხების საიდუმლოებებს შევყავართ ეკლესიის წიაღში; ნათლისღებით ჩვენ ვიშვებით ახალ ცხოვრებაში; მირონცხება არის კურთხევა, რომ ვემსახუროთ ღმერთს ეკლესიის ყველა წევრთან ერთად. წმინდა ევქარისტიის საიდუმლოთი ჩვენ აღვადგენთ ერთობის სიხარულს ერთი მსხვერპლის შეწირვით და ერთი პურიდან და ერთი სასმისიდან ზიარებით. დღის, კვირის და წლის ციკლის მსახურებით ეკლესია დროს მსჭვალავს ქრისტეს ხსოვნით. ქრისტეს მყოფობა და სულიწმიდის მადლი მსჭვალავს მთელ ჩვენს ცხოვრებას. ასე რომ, ღმრთისმსახურებით ადამიანთა საზოგადოება („მრევლი“) წარმოდგება, როგორც ეკლესია, ე.ი. როგორც ახალი ერთობა, როგორც ცოდნა ღმრთის შესახებ და მასთან გაერთიანება.

სწავლება: „განიცადეთ და იხილეთ“

ქრისტიანული სწავლება სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანის შემოყვანა ეკლესიის წიაღში შეყვანა, მისი არსის, შინაარსისა და მნიშვნელობის განმარტებით. როგორ შეიძლება ეკლესიის წიაღში სხვანაირად შესვლა, თუ არა ღმრთისმსახურებაში მონაწილეობით და მისი ახსნა-განმარტებით? ჯერ განიცადო, შემდეგ იხილო, ე.ი. გაიგო.

ლიტურგიული კატეხიზაციის მეთოდი რელიგიური სწავლების ნამდვილად მართლმადიდებლური მეთოდია, რადგან ის მომდინარეობს ეკლესიიდან, მიმართულია მისკენ და მისი მიზანია ეკლესია. ძველად კათაკმევლები ჯერ საეკლესიო შეკრებაზე მოჰყავდათ და იქ უხსნიდნენ ამ შეკრების არსს, სიხარულსა და მნიშვნელობას. როგორ ვასწავლიდით ჩვენ ახლა ქრისტიანობას, ახსნა-განმარტებას წინ რომ არ უსწრებდეს გამოცდილება, ყველაფერი ის, რაც გაუცნობიერებლად მივიღეთ და შევითვისეთ იმაზე უფრო ადრე, ვიდრე გავიგებდით?

თანამედროვე პირობებში ყოველივე ზემოთქმული შეიძლება უტოპიად მოგვეჩვენოს, როგორ უნდა განვახორციელოთ პრაქტიკულად ეს თეორიები, როგორ ავამოქმედოთ? ამ კითხვაზე მარტივი და იოლი პასუხი არ არსებობს. გვინდა თუ არა ეს, ჩვენ დღეს ვდგავართ მთლიანად საეკლესიო ტრადიციის ახლებურად გააზრების წარმოუდგენლად რთული ამოცანის წინაშე, ტრადიციისა, რომელიც უნდა გამოვიყენოთ წარსულთან მკვეთრად განსხვავებულ გარემოებათა გათვალისწინებით. ერთი თაობა ამ პრობლემას ვერ გადაჭრის, მაგრამ ჩვენ გვმართებს დავინახოთ და გავიგოთ მაინც იგი. კომპრომისები, დროებითი გადაწყვეტილებები, მისადაგება დასაშვებია მხოლოდ იმ პირობით, თუ მტკიცე უარს ვიტყვით ეკლესიის ტრადიციების შეგნებულ შეცლაზე, მისი დონის დაწევაზე იმიტომ, რომ „მიესადაგოს“ ჩვენს საჭიროებებს.

ეკლესიის კონცეფციის აღორძინება

უპირველეს ყოვლისა, უნდა ვაღიაროთ, რომ ჩვენ ვერ გავყოფთ ხელოვნურად ბავშვთა რელიგიურ აღზრდას მთლიანად მართლმადიდებლური თემის ზოგადი აღდგენისაგან. ჩვენ ვერ ვასწავლით იმას, რასაც თვითონ არ ვასრულებთ. ჩვენს ეკლესიებს ექნებათ ისეთი სკოლები, როგორსაც იმსახურებენ. ცხადია, რომ ლიტურგიული კატეხიზაციის განახლებისათვის საჭიროა ჯერ ეკლესიის ლიტურგიული ცხოვრების აღორძინება, მორწმუნეებს მოეთხოვებათ ამ ცხოვრების უკეთესად გაგება, მასთან მეტი პასუხისმგებლობით მოკიდება და მასში აქტიური მონაწილეობა. ვიდრე ჩვენთან შემორჩენილია „კერძო“ ლიტურგიები, ვიდრე ჩვენი ეკლესიები თითქმის ცარიელია შაბათს ვნების შვიდეულში, ჩვენი ყველაზე მშვენიერი (როგორც სულიერი, ისე საღმრთისმეტყველო გაგებით) მსახურების დღეს, ვიდრე ამ დღეს მღვდლები დაკავებულნი არიან კერძო სახლებში პასკების კურთხევით, ვიდრე ნათლობა რჩება წმინდა ოჯახურ დღესასწაულად, ხოლო ქორწილი – საერო მოვლენად, სადაც ფოტოგრაფი უფრო ჩანს, ვიდრე მღვდელი; და ვიდრე ქრისტეს სისხლთან და ხორცთან ზიარება რჩება საეკლესიო „ვალდებულებად,“ რომელიც წელიწადში ერთხელ უნდა შეასრულო – ვიდრე ეს ყველაფერი ძალაში რჩება, ძნელია ჩვენს შვილებს ღვთისმსახურებაში დავანახოთ ეკლესიის ნამდვილი არსი, მისი მოძღვრება და ცხოვრება. ლიტურგიული კატეხიზაცია საჭიროა ზრდასრულთათვის და თვით სამღვდელოებისთვისაც კი. ჩვენთვის აუცილებელია თვით ეკლესიის ცნების აღდგენა, მრევლის სულიერი გამოცდილება, ჩვენი ლოცვითი ცხოვრების განახლება. ეს ყველაფერი ჩვენი შვილების სწორი ქრისტიანული აღზრდის აუცილებელი პირობაა. ვიდრე ჩვენ ამას არ გავაცნობიერებთ, ყველა ჩვენი მსჯელობა საეკლესიო სკოლებში მუშაობის „მეთოდებზე“ და „პრინციპებზე“ უსარგებლო იქნება.

* * *

ამიტომ, ჩვენი რელიგიური განათლების სისტემაში ლიტურგიული ღვთისმსახურების ადგილის შესახებ საუბრისას, მე მხოლოდ რამდენიმე ზოგად შეხედულებას გამოვთქვამ. როგორც უკვე ითქვა, მე მიმაჩნია, რომ დაწვრილებითი პრაქტიკული მითითებების დრო ჯერ არ დამდგარა. ახლა ჩვენ წინაშე დგას რთული და მნიშვნელოვანი ამოცანა – შევათანხმოთ საეკლესიო რელიგიური განათლების ტრადიციული პრინციპები თანამედროვე ღირებულ და სასარგებლო მეთოდებთან. ტრადიციების ერთგულება არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს ყოველგვარი ახლისა და თანამედროვის უარყოფასა და დაგმობას მხოლოდ იმიტომ, რომ ის ახალი და თანამედროვეა. ჩვენ მოგვეთხოვება მხოლოდ ძალისხმევა: „გამოიცადენით სულნი, უკუეთუ ღმრთისაგან იყვნენ“ (1ინ. 4,1). ჩვენ ნამდვილად გვეძლევა შესაძლებლობა, ადამიანის გონების, შემოქმედებისა და ცოდნის ყველა მიღწევა ღვთის სადიდებლად გამოვიყენოთ.

ეკლესიის გამოცდილება

როგორც წესი, ბავშვებს უყვართ ეკლესიაში ყოფნა. ეს ინსტინქტური მიზიდულობა და საეკლესიო მსახურებისადმი ინტერესი არის ის საფუძველი, რაზეც უნდა ავაგოთ ჩვენი რელიგიური განათლება. როცა მშობლებს ეშინიათ, რომ ბავშვები დაიღლებიან ხანგრძლივი მსახურებით, ისინი გაუცნობიერებლად საკუთარ თავზე ღელავენ. ბავშვები უფრო ადვილად შემოდიან ეკლესიის წესებისა და სიმბოლოების სამყაროში, ვიდრე უფროსები. ისინი გრძნობენ და აფასებენ ლოცვითს ატმოსფეროს. ბავშვებისთვის უფრო ახლოს არის განცდა „სიწმინდისა“, იდუმალების ის კრძალულება (mysterum tremendum), რომელიც დევს ყოველგვარი რელიგიის საფუძველში, გრძნობა შეხვედრისა, იმასთან, ვინც ყოველდღიური ცხოვრების მიღმაა. „უკეთუ არა მოიქცეთ და იქმნეთ ვითარცა ყრმანი“ (მთ. 18,3) – ეს სიტყვები ეხება აღქმის უნარს, გულღიაობას, ბუნებრიობას – ბავშვისთვის დამახასიათებელ თვისებებს, რომლებსაც ჩვენ, უფროსები, ვკარგავთ. რამდენმა ადამიანმა მიუძღვნა თავისი ცხოვრება ღმრთისადმი მსახურებას, თავი მიუძღვნა ეკლესიას, იმიტომ რომ მათ ბავშვობიდანვე ჰქონდათ ღვთის სახლისადმი განცდილი სიყვარული და ეკლესიურობის ბედნიერი გამოცდილება! მაშასადამე, მშობელთა და აღმზრდელთა უპირველესი მოვალეობა – ეს არის „აცადეთ ყრმებსა მაგას მოსლვად ჩემდა და ნუ აყენებთ მაგათ“ (მთ. 19,14), ე.ი. ეკლესიაში სიარული. უპირველესად სიტყვა „ღმერთი“ მათ უნდა ესმოდეთ ეკლესიაში. კლასში ძნელია მისი გაგება – ის აბსტრაქტული რჩება, ხოლო ტაძარში ეს სიტყვა „თავის სტიქიაშია“. ბავშვობაში ჩვენ გვაქვს უნარი, გავიგოთ არა გონებით, არამედ მთელი არსებით, რომ არ არის ამქვეყნად უფრო დიდი სიხარული, ვიდრე ეკლესიაში სუნთქვა, საეკლესიო მსახურებაში მონაწილეობა, ყნოსვა იმ ცათა სასუფევლის კეთილსურნელებისა, რომელიც არის „მშვიდობა და სიხარული სულითა წმიდითა“ (რომ. 14,17).

ოჯახური ატმოსფერო

საეკლესიო მსახურებებზე დასწრებას ადრეული ბავშვობიდანვე უნდა ავსებდეს შესაბამისი ოჯახური ატმოსფერო, რომელიც წინ უსწრებს და ხელს უწყობს საეკლესიო განწყობას. მაგალითად მოვიყვანთ კვირა დილას. როგორ იგრძნობს ბავშვი ამ დილისა და იმ ყველაფრის სიწმინდეს, რასაც ეკლესიაში ნახავს, თუ სახლი სავსეა რადიოსი და ტელევიზორის ხმაურით, თუ მშობლები ეწევიან თამბაქოს და კითხულობენ გაზეთებს, თუ მხოლოდ საყოფაცხოვრებო ატმოსფერო სუფევს? საეკლესიო მსახურების წინ უნდა იგრძნობოდეს „ძალთა მობილიზება“, ერთგვარი მშვიდი სიდარბაისლე უნდა სუფევდეს სახლში. ხატების წინ ენთოს კანდელი, ყველა სადღესასწაულოდ იყოს შემოსილი, ოთახები მილაგებული. ხშირად მშობლები ყურადღებას არ აქცევენ იმას, რომ ამგვარი განწყობა აყალიბებს ბავშვთა რელიგიურ ცნობიერებას, რომელიც მათში ისე აღიბეჭდება, რომ მომავალში ვერანაირი მღელვარება ვერ წაშლის. საეკლესიო დღესასწაულის წინა და დღესასწაულის დღეს, მარხვის დროს, როცა აღსარებისა და ზიარებისთვის ვემზადებით, სახლი უნდა იყოს ეკლესიის ანარეკლი, იმ ნათლით განათებული, რომელიც ჩვენ მსახურებიდან მოგვაქვს.

სკოლა – მისი მნიშვნელობა

ახლა ვისაუბროთ სკოლაზე. ვფიქრობ, ცხადია, რომ საღმრთო ლიტურგიის დროს ე.წ. „საკვირაო სკოლების“ ორგანიზება მკვეთრად უპირისპირდება მართლმადიდებლობის სულს. საკვირაო წირვა არის საეკლესიო თემის სასიხარულო შეკრება და ბავშვმა უნდა იცოდეს ეს და განიცდიდეს ამას გაცილებით ადრე, ვიდრე ის შეძლებს ლიტურგიული შეკრების მნიშვნელობის გაგებას. ვფიქრობ, საეკლესიო სკოლისთვის კვირა დღის არჩევა არც თუ ისე მართებულია. კვირა, უპირველეს ყოვლისა, ლიტურგიული დღეა, ტაძარი და ლიტურგია მის ცენტრს უნდა წარმოადგენდნენ. გაცილებით უკეთესი იქნებოდა, თუ საეკლესიო სკოლებში მეცადინეობებს შაბათობით, საღამოს ლოცვამდე ჩავატარებდით. საპირისპირო აზრი, რომ მშობლებს არ შეუძლიათ და არც მოიყვანენ ბავშვებს ეკლესიაში კვირაში ორჯერ, სხვა არაფერია, თუ არა აღიარება სიზარმაცისა და უდიერების ცოდვისა. შაბათი საღამო არის კვირის დასაწყისი და ის ლიტურგიულად უნდა იკურთხოს, ისევე როგორც კვირა დილა. შაბათ საღამოს მართლმადიდებელი ეკლესიები მთელ მსოფლიოში აღასრულებენ მწუხრის, ანუ ღამისთევის ლოცვას და არანაირი საფუძველი არ არსებობს, რომ ამერიკელი მართლმადიდებლები არღვევდნენ ამ უძველეს საეკლესიო ტრადიციას. საეკლესიო სკოლა ბავშვებისთვის უნდა იყოს კვირა დღის ციკლის ბუნებრივი დასაწყისი: სკოლა – ღამისთევის მსახურება – წირვა. მაშინ სკოლა იქნებოდა შესავალი იმისა, რასაც ჰქვია „დღე უფლისა“, მოამზადებდა მასში უფრო შეგნებული მონაწილეობისათვის.

ახლა განვიხილავთ ლიტურგიულ კატეხიზაციას, როგორც ასეთს, და არ ვეხებით ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით პროგრამის განაწილების პრობლემას. ჩვენ ვისაუბრებთ მხოლოდ საერთო პრინცი პებზე.

ბიბლია და ლიტურგია

(1) ბიბლიის შესწავლის და ლიტურგიკულ მსახურების ურთიერთკავშირი, ჩვეულებრივ, ძველი და ახალი აღთქმა ჩვენთან ისწავლება საეკლესიო ცხოვრებასთან ყველანაირი კავშირის გარეშე, როგორც რიგი საინტერესო მოთხრობებისა (წარღვნა, ნოეს კიდობანი, ეგვი პტეში ლტოლვა და ა.შ.), რომლებმაც, როგორც ზღაპრებმა, შთაბეჭდილება უნდა მოახდინონ ბავშვის წარმოსახვაზე და რომლებიც ხშირად ამგვარ „მოთხრობებადვე“ რჩებიან და ბავშვები რომ გაიზრდებიან, არ იციან, რა უყონ ამ მასალას. როგორც უკვე ვთქვით, ბიბლია არის წიგნი ეკლესიისა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეკლესია ადასტურებს მის ღმრთივსულიერებას, არამედ იმიტომ, რომ თვით ეკლესიის ცხოვრება და, უპირველეს ყოვლისა, ლიტურგიული ცხოვრება, აახლებს წმინდა წერილის გაგებას. ეკლესიის ენა ღმრთისმსახურების ენაა. ეს არის ბიბლიის ენა, არა მხოლოდ პირდაპირი გაგებით (ლიტურგიული ტექსტების ნახევარზე მეტი ბიბლიურია), არამედ იმ მხრივაც, რომ მსახურებების, წესების სიმბოლოებისა და სახეების მთელი სტრუქტურა, მთლიანად მსახურებათა სული მჭიდროდ არის დაკავშირებული წმინდა წერილთან და ღრმად არის ფესვგადგმული მასში.

ჩვენ ვერ გავიგებთ ღმრთისმსახურებას, თუ არ გვეცოდინება წმიდა წერილი. ასევე პირიქით: წმიდა წერილის არსი ღმრთისმსახურებებში ცხადდება. მაგალითად, წყლის მნიშვნელობა – ნათლობისას, წმიდა მირონისა – მირონცხებისას. ასევე კავშირს ვერ გავიგებთ სულიწმიდის გარდამოსვლასა და ერგასს (ანუ აღდგომიდან ორმოცდამეათე დღეს) შორის, თუ არ გავითვალისწინებთ წყლის, ზეთისა და სულიწმიდის შესახებ ნათქვამს ძველ და ახალ აღთქმაში. ასევე პირუკუ: წარღვნის წყლებს, მეწამულ ზღვაში გასვლას „გამოსვლათაში“ სრულად გავიაზრებთ მხოლოდ მაშინ, როცა მათ გამოძახილს და მათზე პასუხს ვი პოვით ნათლისღების წყალში,რომელიც ჩვენთვის ხდება „საფლავი და დედა“ (წმ. კირილე იერუსალიმელი). ასევეა ვნების შვიდეულის საიდუმლოებათა ჭვრეტისას. იგივე შეიძლება ითქვას ყველა ლიტურგიულ მოქმედებაზე: კურთხევაზე (благословение), სადიდებელზე, სამადლობელზე, სინანულზე, მიტევებაზე, განწმედაზე (освящение), შესვლაზე და სხვ. მათი აზრი, მათი სულიერი მნიშვნელობა მოცემული გვაქვს წმინდა წერილში, მაგრამ მხოლოდ ღმრთისმსახურებისას ცოცხლდებიან ისინი ჩვენთვის თავისი ახალი, ერთადერთი რეალური მნიშვნელობით.

ეს ყველაფერი მიგვითითებს, რომ წმინდა წერილის სწავლება უნდა ხდებოდეს ღვთისმსახურებასთან მჭიდრო კავშირში, რათა ისინი ერთმანეთს განმარტავდნენ, ავსებდნენ და „ხსნიდნენ“. მასალა, რომელიც ამ სფეროში უნდა დამუშავდეს, ძალზე ვრცელია და ითხოვს უდიდეს ძალისხმევას იმისთვის, რომ უძველესი ეკლესიის მეთოდი გახდეს ჩვენი მეთოდი და დაგვიბრუნოს ჭეშმარიტი დანიშნულება როგორც წმინდა წერილისა, ასევე ღმრთისმსახურებისა.

ხსოვნა ქრისტესი

(2) ქრისტეს ცხოვრებასა და მოძღვრებაზე ყოველთვის ღმრთისმსახურებასთან კავშირში უნდა ვსაუბრობდეთ. ამის კარგი საშუალებაა დღესასწაულებისა და კალენდრის შესწავლა. ჩვენი საეკლესიო წელიწადი აგებულია ქრისტეს გახსენებაზე. საეკლესიო კალენდარი დროს ავსებს ამ ხსოვნით და ამგვარად თვით დრო ხდება სახე გამოხსნისა და ახალი ცხოვრებისა; ვისთვისაც ღმრთისმსახურება ცოცხალი გამოცდილებაა, ხშირი ხმარება სიტყვებისა „ჟამსა ამას“ „დღეს“ (მაგალითად, ვნების შაბათს: „დღეს შეიცავს საფლავი დამბადებელსა“) მხოლოდ მეტყველების ფორმა არ არის. სინამდვილეში ღვთისმსახურების არსი ის არის, რომ მასში და მის მიერ ცოცხლდება ყველაფერი, რაც ერთხელ უკვე აღსრულდა იესო ქრისტეს მიერ და კვლავ იქცევა აწმყოდ, სინამდვილედ ჩვენთვის და ჩვენი ხსნისთვის. ამგვარად დღესასწაული არის შესავალი და თანაზიარება წარსულში მომხდარი ამ მოვლენის მარადიულ მნიშვნელობასთან, რომლის წყალობითაც ჩვენ შევიგრძნობთ ღმრთის სასუფეველს. უნდა ვაღიაროთ, რომ საეკლესიო კალენდარი დღესასწაულების საოცარი ჰარმონიული კრეშჩენდოთი, მათი თანდათანობითი განცხადებით და შინაგანი ერთობით, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, საეკლესიო ცხოვრების ჭეშმარიტი სიხარული ოდნავ თუ შეიგრძნობა ჩვენს სასკოლო პროგრამაში. საკმარისი არ არის, ვაიძულოთ ბავშვები, დაიმახსოვრონ დღესასწაულთა თარიღები და მარხვის დღეები, ჩვენ უნდა დავეხმაროთ მათ, ჩასწვდნენ დღესასწაულის სულსა და ატმოსფეროს ისე, რომ ბიბლიური ტექსტი, ლიტურგიული გალობა და წესების წვრილმანებიც კი მათ რელიგიურ ცნობიერებაში ცოცხალ მთლიანობად იქცეს.

მრავალრიცხოვანი მაგალითებიდან ერთ-ერთს მოვიხმობთ. ახალ აღთქმაში ძალზე ცოტა რამ არის ნათქვამი უფლის ამაღლებაზე. მაგრამ ამ მცირეოდენი სიტყვების მარადიული მნიშვნელობა ენით გამოუთქმელი გაოცება და სიხარული ძე კაცისას ზეცად ამაღლების გამო ნათლად არის გამოხატული ამაღლების დღესასწაულის მსახურებაში. ცოტამ თუ იცის ეს მსახურება, ცოტა თუ ელოდება, რომ მოისმინოს იგი. ამიტომ არც ისე ბევრი იღებს ამ დღესასწაულის სულიერ ნაყოფს.

არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ბავშვებს „არ შეუძლიათ ამის გაგება“. ბავშვები აღიქვამენ გაუცნობიერებლად, გრძნობენ გაანალიზების გარეშე. განა ვნების შვიდეულის ღმრთისმსახურებამ, აღდგომის ღამის სიხარულმა, ღმრთისმშობლის დღესასწაულთა ნათელმა არ გვაზიარეს მართლმადიდებლობას იმაზე გაცილებით ადრე, ვიდრე ვისწავლიდით მათი მნიშველობის გაგებას? ამრიგად, საეკლესიო სკოლა თვითონ უნდა იყოს აქტიურად ჩართული საეკლესიო ცხოვრების რიტმში, ხოლო ვინც ასწავლის, უნდა გრძნობდეს ამ რიტმს, უნდა ცხოვრობდეს ამ რიტმით.

საიდუმლოებათა მნიშვნელობა

(3) განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ საიდუმლოებებს, უპირველეს ყოვლისა კი – საღმრთო ლიტურგიას. ჩვეულებრივ, ბავშვებს სკოლაში ასწავლიან საიდუმლოებების განსაზღვრებას, თუმცა საჭიროა დავეხმაროთ მათ, გაიგონ საიდუმლოებების მნიშვნელობა, რომელიც მათს ლიტურგიულ სტრუქტურაში და ტექსტებში ცხადდება. მაგალითად, ნათლობის საიდუმლოს შესწავლა იძლევა ვრცელ მასალას წმინდა წერილის, ქრისტიანული ეთიკისა და დოგმატების შესასწავლად.

ა) ნათლობა იწყება ექზორციზმით – არაწმინდა ძალის განდევნით, სადაც ჩართულია ქრისტიანული გაგება ბოროტებაზე და ეშმაკზე, მასზე ქრისტეს გამარჯვებაზე (ეშმაკთა განდევნა ქრისტეს მიერ, მებრძოლი ეკლესია, რომელსაც ქრისტემ მისცა ხელმწიფება, „ამასოფლის მთავართან“ ბრძოლისა და ა.შ.). ქრისტიანული სარწმუნოების ეს მხარე თანამედროვე ქრისტიანთა მიერ უბრალოდ უგულებელყოფილია.

ბ) ამას მოყვება ეშმაკისგან განშორება და ქრისტესთან შეერთება – ეს არის ქრისტიანის ძირითადი მდგომარეობა და მთელი ქრისტიანული ეთიკის წყარო: „თჳნიერ ჩემსა არარაჲ, ძალგიც ყოფად არცა ერთი“ (ინ. 15,5).

გ) სარწმუნოების სიმბოლო: ჩართვა სარწმუნოებაში, რომელსაც აღიარებს ეკლესია და მისი პასუხისმგებლობით მიღება.

დ) წყლის კურთხევა: ახალი „ნივთიერი საწყისის“ მომზადება ახალი ცხოვრებისათვის, ჩვენი უფლის ნათლისღება იორდანეში, „ნივთიერი საწყისის“ ადგილი ცხოვრებაში, ეკლესიის კოსმიური „განზომილება“.

ე) ზეთისცხება: ზეთის მნიშვნელობა წმინდა წერილში, კურნება (კეთილი სამარიტელი), მშვიდობის, შერიგების სიმბოლო (ზეთისხილის რტო წარღვნის შემდეგ), ძალაუფლება, სიხარული.

ვ) შთაფლვა: სამსჯავრო, სიკვდილი, განწმენდა, აღდგომა და ა.შ.

დაბოლოს, თეთრი სამოსით შემოსვა.

ამ მონახაზში ძირითად თემას თუმცა მხოლოდ „გაკვრით“ შევეხეთ, მაგრამ მაინც დაგვეხმარება, დავინახოთ კატეხიზაციის მრავალი შესაძლებლობა ლიტურგიის შესწავლისას.

ევქარისტია როგორც ცენტრი

რაც ეხება ევქარისტიას, იგი უნდა იყოს საფუძველი საღმრთო სჯულის სწავლების მთელი სისტემისა, რადგან იგი არის ცენტრი, გული ეკლესიის ცხოვრებისა. ჩვეულებრივ, მისი შესწავლა დაიყვანება სიმბოლოების ზედაპირულ განმარტებამდე: სანთელი გამოხატავს ამას და ამას, საცეცხლური – ამას და ა.შ. ეს არ არის საკმარისი. საღმრთო ლიტურგია სიმბოლო კი არა, ეკლესიის ქმედებაა, რომლითაც ხორციელდება ეკლესიის არსი. ევქარისტია არის ყოვლისმომცველი საიდუმლო ხსნისა, საიდუმლო გაერთიანებისა, სიყვარულისა, განწმენდისა, შეწირვისა, განღმრთობისა. ეს ყველაფერი ჩვენგან მოითხოვს, რომ ვიცხოვროთ ქრისტიანულად. ამიტომ მთელი ჩვენი რელიგიური განათლება დაფუძნებული უნდა იყოს წმ. ევქარისტიაზე და მასში უნდა ხორციელდებოდეს.

მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღში ღმრთისმსახურება ყოველთვის არის სარწმუნოების, ეკლესიის სწავლებისა და ცხოვრების გამოხატულება. ამიტომ არის იგი სარწმუნო საშუალება მათს შესამეცნებლად: Lex orandi lex est eredendi (ლათ.: ლოცვის წესი სარწმუნოების წესია). თუ დავუბრუნდებით ამ წესს, მხოლოდ ამ შემთხვევაში შევძლებთ კვლავ მოვიპოვოთ ქრისტიანული სწავლების ჭეშმარიტი საფუძველი.

რუსულიდან თარგმნა მანანა ოვაშვილმა
ჟურნალი „რწმენა და ცოდნა“, №15, 2007 წ.

[*] - იგულისხმება, რომ წირვა იწყება ასამაღლებლით: „კურთხეულ არს მეუფება...“