„დიდაქე“

(ადრექრისტიანული პერიოდის ძეგლი)

უფლის მოწამეთა ავტორობით პატივდებული შრომა „მოძღვრება თორმეტი მოციქულისა“

დღეისათვის დადგენილად ითვლება რომ ეს ძეგლი მოციქულთა ეპოქას ეკუთვნის და წარმოადგენს გარდამავალ საფეხურს „ახალი აღთქმიდან“ აპოსტოლურ მამებამდე.

საეკლესიო მამათაგან „დიდაქეს“ ერთ-ერთი უადრესი გამოყენება გვაქვს წმ. იუსტინე მარტვილელთან (II საუკუნის შუა წლები) მის „პირველ აპოლოგიაში“, შემდეგ წმ. თეოფილე ანტიოქიელთან (II საუკუნის II ნახევარი) მის შრომაში „ავტოლიკესადმი“. განსაკუთრებით საინტერესოა ცნობილი ღვთისმეტყველის კლიმენტი ალექსანდრიელის (II –III საუკუნეები) დამოწმება, რადგან ეს უკანასკნელი „დიდაქეს“ სახელდებს „წერილად“, ანუ ბიბლიად. აი, ეს ადგილი: „უსამართლობას სჩადის ის, ვინც ბარბაროსთაგან შეითვისებს რასმე, შემდეგ კი მას თავისეულად გამოაცხადებს, რომ ამ გზით სახელი გაითქვას. ასეთი ვინმე ეცრუება ჭეშმარიტებას და იგი წერილის მიერ იწოდება „ქურდად“, რადგან ამბობს (წერილი): შვილო ჩემო, ნუ იცრუებ , რადგან სიცრუე ქურდობისაკენ მოგიძღვება“ (იხ. კლიმენტი ალექსანდრიელი, ხალიჩები I. 20.100,4).

„წერილიდან“ მოტანილი სიტყვები არის „დიდაქეს“ ზედმიწევნითი ციტირება (იხ. „დიდაქე“ თავი 3 მუხლი 5) სხვაგან არსად გვხვდება იგი. ეს დამოწმება მნიშვნელოვანია ორი მხრივ: 1) „დიდაქე“ წოდებულია „წერილად“ (ბერძნ. „გრაფე“), რაც ამ ძეგლის მართებულობას ასაბუთებს. 2) „დიდაქე“ მოხსენიებულია ზოგადად „წერილად“, კონკრეტულად სახელდების გარეშე, რაც ცხადყოფს, რომ ის იგი დიდად ცნობილი იყო ადრექრისტიანულ ეპოქაში. ეს გასაკვირი არაა, რადგან იმ დროს ახალმოქცეული ქრისტიანები უპირველესად სწორედ „დიდაქეს“ ეცნობოდნენ.

ჩვენ გვერდს ვუვლით „დიდაქეს“ სხვა ამგვარ დამოწმებებს და აღვნიშნავთ მხოლოდ ყველაზე მთავარს. ეს გახლავთ უწმინდესი მამის, ათანასე ალექსანდრიელის მოწმობა იმის შესახებ, რომ „დიდაქე“ წარმოადგენს პირველდაწყებითი სწავლების შემცველ თხზულებას, ანუ კატეხიზმოს. ხსენებული მოწმობა გვხვდება ათანასე ალექსანდრიელის სახელგანთქმულ „სადღესასწაულო ეპისტოლეში“. კარგად არის ცნობილი, რომ ეს ეპისტოლე სჯულდებითი ხასიათისაა და მასში განსაზღვრულია, ერთი მხრივ, ბიბლიის კანონი, მეორე მხრივ პირველდაწყებითი სწავლების შემცველი ძეგლები, ხოლო მესამე მხრივ მწვალებლური თხზულებები, ანუ ერეტიკული აპოკრიფები (ძველი ქართული თარგმანით „დაფარულნი“).

აღნიშნულ ეპისტოლეში ჯერ ჩამოთვლილია „ძველი“ და „ახალი“ აღთქმის წიგნები, შემდეგ ალექსანდრიის პატრიარქი დასძენს (მოგვაქვს არსენ იყალთოელის თარგმანი): „უმეტესისა უცთომელობისათვის საჭიროდ ვსაჯე ამისიცა შეძინებაჲ, ვითარმედ არიან სხუანიცა წიგნნი თჳნიერ ამათსა არაგანკანონებულნი უკუე, ხოლო დაწერილნივე მამათა მიერ საკითხავად მათთვის, რომელნი აწღა მოუხდებოდიან და ენების დამოწაფებაჲ და კეთილმსახურებისა სიტყვისაჲ: „სიბრძნე სოლომონისი“ და „სიბრძნე ზირაქისი“ და „ესთერი“ და „ივდითი“ და „ტოვისი“ და „სწავლად მოციქულთად“ წოდებული იგი და რომელსა იგი „პიმენი„ჰრქჳან“ (დიდი სჯულის კანონი გვ. 471).

რადგან აღნიშნული სიტყვები მნიშვნელოვანია, მოგვაქვს ახალქართული თარგმანი: „უფრო მეტი უცთომელობისთვის საჭიროდ მივიჩნიე იმის დამატებაც, რომ ზემოხსენებულთა გარდა (იგულისხმება ბიბლიის კანონთა წიგნები) არის სხვა წიგნებიც, არა განკანონებული, რომლებიც, აგრეთვე მამათა მიერ დაიწერა იმათ მიერ წასაკითხად, რომლებიც ახლახან შემოდიან და სურვილი აქვთ დაემოწაფონ სიტყვის (ე.ი ძე ღმრთის) კეთილმსახურებას: „სიბრძნე სოლომონისა“, „სიბრძნე ზირაქისა“, „ესთერი“, „ივდითი“, „ტობი“, „სწავლად მოციქულთა“ წოდებული და „პიმენი“.

მოტანილი ციტატიდან „სწავლა მოციქულთა“ არის სწორედ „დიდაქე მოციქულთა“ აი შესაბამისი ბერძნული ტექსტი: „დიდაქე ტონ აპოსტოლონ“; სიტყვა „დიდაქე“ ძველქართულად ითარგმნებოდა როგორც „სწავლაჲ“. წმინდა მამათა დროდან ცნობილია, რომ ათანასე ალექსანდრიელმა შეწყნარებულ ძეგლად და მამათა მიერ დაწერილ კატეხიზმოდ შერაცხა „დიდაქე“.

„დიდაქეს“ როგორც მართებული კატეხიზმოს აღიარება რჯულდებით განამტკიცა „დიდი სჯულის კანონმა“, რომელმაც ატანასე ალექსანდრიელის სადღესასწაულო ეპისტოლე თავის წიაღში შეაერთა. ზემორე სიტყვები არსენ იყალთოელის თარგმანით ჩვენ სწორედ „დიდი სჯულის კანონიდან“ მოვიტანეთ.

ისმის კითხვა: თუ „დიდაქე“ მართებული ძეგლია, რატომ არ არის იგი შეტანილი ბაბლიის კანონში? იმიტომ, რომ „დიდაქე“ დაწერილია არა უშუალოდ მოციქულთა, არამედ წმინდა მამათა ხელით, მაგრამ მას მოციქულთა მოძღვრება ეწოდება, რადგან ყოველივე ის, რაც ამ ძეგლშია თქმული წარმოადგენს მოციქულთა სხვადასხვა შეგონებებისა და სწავლებების კრებულს, ე.ი. ეკლესიის მამებს თვით კი არ დაუწერიათ რაიმე თავისი, არამედ მოციქულთა მოციქულთა მოძღვრებიდან და გადმოცემებიდან უცვლელად გამოკრიბეს და ახალმოქცეულთათვის ერთ კრებულად შეადგინეს პირველდაწყებით სახელმძღვანელოდ ანუ კატეხიზმოდ, ჩამოაყალიბეს ის, რაც ახალმოქცეულს ესაჭიროებოდა. ეს პირდაპირაა თქმული წმ. ათანასეს მიერ: „დაწერილნივე მამათა მიერ საკითხავად მათთვის, რომელნი აწღა მოუხდებოდიან და ენების დამოწაფებაჲ კეთილად მსახურებისა სიტყვისაჲ“.

პარალელისათვის შეგვიძლია გავიხსენოთ უდიდესი ავტორიტეტის მქონე ძეგლი „მოციქულთა კანონები“, რომელიც საზოგადოდ საფუძველია ქრისტიანული რჯულდებისა და ამიტომაც, როდესაც მოგვიანებით შედგა კრებული „დიდი სჯულის კანონი“, მის პირველ ძეგლად სწორედ „მოციქულთა კანონები“ შეიტანეს. ამ ძეგლის ჭეშმარიტებას, ცხადია, არავინ უარყოფს, მაგრამ არც ის არც ის არის შეტანილი ბიბლიის კანონში, რადგან „მოციქულთა კანონების“ უშუალო დამწერი არის არა რომელიმე მოციქული, არამედ მათი მოწაფე რომის პაპი წმ. კლიმენტი. ამას, სხვათაშორის, რუის- ურბნისის ძეგლისწერაც გვაუწყებს: [მოციქულებმა] დიდისა კლიმენტოისა მიერ დახსნეს კანონნი საეკლესიონი, რიცხჳთ ოთხმეოცდახუთნი“ (დიდი სჯულისკანონი გვ. 545).

„დიდაქეს“ მართებულობას, გარდა ყოველივე ზემოთქმულისა, ადასტურებს ის უნიკალური ხელნაწერიც, რომელმაც აღნიშნული ძეგლი სრულად შემოგვინახა. ხელნაწერი დაწერილია 1056 წლის ივნისში. ესაა ეპოქა, როცა კათოლიკურსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიათა შორის სულ ახლახანს მოხდა საბოლოო განხეთქილება და ბერძენი მამები დაუცხრომლად იღწვიან უადრესი საეკლესიო ძეგლების მოსაპოვებლად და შესაკრებად, რომ წყაროთმცოდნეობითად ეპაექრონ მოწინააღმდეგეს. ხელნაწერი შეიცავს ისეთ უმნიშვნელოვანეს ძეგლებს, როგორებიცაა, მაგალითად წმ. იოანე ოქროპირის „შეჯამება ძველი და ახალი აღთქმისა“, მოციქულთა მოწაფის წმ. კლიმენტი რომაელის ორი ეპისტოლე კორინტელთა მიმართ, II ს - ის დამდეგის უდიდესი მღვდელმოწამის ეგნატი ღმერთშემოსილის ეპისტოლეები და სხვ.

ხელნაწერის ჭეშმარიტებას ცხადყოფს ისიც, რომ იგი გადაიწერა იერუსალიმის ბერძნულ საპატრიარქოში და იქვე ინახება დღემდე.

ამჯერად ორიოდე სიტყვით შევეხოთ იმასაც, თუ საიდან შეიქმნა აზრი „დიდაქეს“ არაჭეშმარიტების შესახებ. ეს აზრი პირველად გამოთქმულია კანონიკური და აპოკრიფულ წიგნთა იმ სიაში რომელიც უცნობმა ავტორმა სწორედ ათანასე ალექსანდრიელის სახელით გაავრცელა. ძველი დროიდანვე ცხადი გახდა, რომ ეს სია არ არის წმ. ათანასეს დაწერილი. იგი უარყო სჯულის კანონმა და ეს აზრი დაასაბუთა მეცნიერულმა კვლევამ, რის გამოც ამ სიას ყველა იხსენიებდა და იხსენიებს, როგორც „ფსევდოს“ ანუ „ცრუს“. თვით ამ ყალბ სიაშიც „დიდაქე“ უარყოფილი კი არაა, უბრალოდ მიჩნეულია „საკამათოდ“, ხოლო ჩევენ უნდა ვიცოდეთ, რომ „საკამათოდ“ ანუ ძველი ქართულით „საეჭუელად“ სხვადასხვა დროს მიაჩნდფათ ისეთი ძეგლიც კი, როგორიცაა „იოანეს გამოცხადება“. მაგალითად ეს ძეგლი ბიბლიის კანონიდან გამორიცხა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა (იხ. დიდი სჯულის კანონი გვ. 521, სადაც დასახელებულია „ახალი აღთქმის“ ყველა კანონიკური წიგნი, გარდა „გამოცხადებისა“, ჩამოთვლის ბოლოს კი აღნიშნულია: „ამათ თჳნიერ (ე.ი. გარეშე) სხუაჲ საკუთარ არს“. ასევე, წმ. ამფილოქე იკონიელი აღნიშნავს: „და იოანეს გამოცხადებასაცა სხუანი აღჰრაცხვენ ამათვე თანა ერთად, ხოლო საეჭუელ ჰყოფენ მას უმრავლესნი“ (იხ. „დიდი სჯულის კანონი“ გვ. 523)

ამგვარად „დიდაქეს“ მართებულობა ეჭვის ქვეშ დააყენა უცნობი ავტორის მიერ შედგენილმა სიამ კანონიკური და აპოკრიფული წიგნების შესახებ. თუ რა ავტორიტეტისაა ხსენებული სია, ცხადყოფს მისი ფსევდო ხასიათი. ეს ფსევდოობა, ვიმორებთ, სწორედ სჯულის კანონმა დაადგინა. საქმის ვითარება ასეთი იყო: როდესაც „სჯულის კანონი“ დგებოდა, მასში, ცხადია, უნდა შეეტანათ წმ. ათანასე ალექსანდრიელის (როგორც უდიდესი მამის) რჯულდებითი შრომა ბიბლიის კანონიკური , შეწყნარებული და აპოკრიფული თხზულებების შესახებ. წმ. ათანასეს ავტორობით ცნობილი იყო ორი ამგვარი ურთიერთგანსხვავებული შრომა. 1. მისი სადღესასწაულო ეპისტოლე და 2. ზემოხსენებული ფსევდო-შრომა. ცხადია, არ შეიძლებოდა, რომ ორივე ამ შრომის ავტორი ერთი პირი ყოფილიყო. რადგანაც მათ შორის მნიშვნელოვანი სხვაობაა. „დიდმა სჯულის კანონმა“ ჭეშმარიტად შერაცხა პირველი (სადღესასწაულო ეპისტოლე), ხოლო მეორე უკუაგდო. ამ ფსევდო-შრომის ცნობა „დიდაქეს“ როგორც საკამათო თქზულების შესახებ გადავიდა აპოკრიფულ წიგნთა ზოგიერთ სიაში, რომლებიც ასევე არ შეუწყნარებია სჯულისკანონს. უნდა აღვიშნოთ, რომ კანონიკურ და აპოკრიფულ წიგნთა ისეთი სიებით სარგებლობა, რომლებიც სჯულისკანონში არ შესულა, მეტად საფრთხილოა . მაგალითად, აღვნიშნავთ გელასი პაპის ავტორობით ცნობილ სიას, რომელიც VI ს-ს ეკუთვნის. მასში აპოკრიფთა შორის ახსენიება, სხვათაშორის „მოციქულთა კანონები“, რაც ცხადია სრულიად უმართებულოა, რადგან ეს ძეგლი „სჯულისკანონის“ საფუძველს წარმოადგენს.

მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი გარემოება, რამაც ხელი შეუწყო „დიდაქეს“ მართებულობაში დაეჭვებას, წმინდა წყლის მექანიკური შეცდომა (უფრო ზუსტად აღრევა) იყო. ეს აღრევა მომდინარეობს XII ს-ის ბიზანტიელი ისტორიკოსის იოანე ძონარასაგან. შეცდომა გამოიწვია ორი მსგავსი სახელწოდების მქონე ძეგლის ერთმანეთში აღრევამ. ადრექრისტიანულ მწერლობაში გავრცელებული იყო კლიმენტი რომაელის ავტორობით რვა წიგნად ცნობილი ვეებერთელა თხზულება „მოციქულთა განწესებანი“ (ბერძ. დიატაქსაიტონ აპოსტოლონ) ეს ძეგლი იხსენიება მოციქულთა 85-ე კანონში, სადაც იგი შერაცხულია უღრმესი მნიშვნელობის მქონე ძეგლად და შეტანილია „ახალი აღთქმის“ კანონში. აი, შესაბამისი ადგილი მოციქულტა 85-ე კანონისა: ხოლო ჩუენნი, ესე იგი არს, ახლისა აღთქუმისანი, - სახარებანი ოთხნი: მათესი, მარკოზისა, ლუკაჲსი და იოანესი, პავლეს ეპისტოლენი ათოთხმეტნი, პეტრეს ეპისტოლენი ორნი, იოანესი სამნი, იაკობისი ერთი, იუდაჲსი - ერთი, კლიმენტოჲს ეპისტოლენი ორნი და „განწესებანი“ თქუენ ეპისკოპოსთანი ჩემ კლიმენტოის მიერ რვათა წიგნთა შინა აღწერილნი, რომელთაჲ არა ჯერ არს ყოველთა შორის საანჯმნო-ყოფაჲ მათ შორის მყოფთათვის საიდუმლოთა და „საქმენი“ ჩუენ მოციქულთანი (იხ. დიდი სჯულის კანონი გვ. 226)

ეს უზარმაზარი ძეგლი, რომელიც კლიმენტი რომაელს (I ს-ის მე-2 ნახევარი) დაუწერია, შემდეგში უცნობ პირებს რაღაც ახალი მასალით შეუვსიათ და ამ გზით დაუმახინჯებიათ, რის გამოც მეექვსე საეკლესიო კრების მეორე კანონმა უარყო იგი: „ხოლო ვინაითგან ამათ კანონთა შინა (იგულისხმება მოციქულთა კანონები) მცნებულ არს ჩუენდა, რაჲთა შევიწყნარეთ მათვე წმიდათა მოციქულთანი კლიმენტოსის მიერ განწესებანი“, რომელთა თან ძუელ სადმე სხუაჲ მადიდებელთა მწვალებელთა მიერ განსარყუნელად ეკლესიისა მორყუნილნი რაჲმე და უცხონი კეთილად მსახურებისანი დაერთნეს სიტყუანი კეთილსა შვენიერებასა საღმრთოთა სჯულთასა დასაბნელებლად, სამართლად განყრასა ვჰყოფთ მათ „განწესებასა“ (დიდი სჯულისკანონი გვ. 372).

ზემოხსენებული ბიზანტიელი ისტორიკოსის, „იოანე ძონარას ცნობით, ზოგიერთებმა, რომლებისთვისაც უცნობი იყო თხზულება „დიდაქე მოციქულთა“, წმ. ათანასე ალექსანდრიელის სადღესასწაულო ეპისტოლეში დამოწმებული ეს ძეგლი გააიგივეს მსგავსი სახელწოდების მქონე „მოციქულთა განწესებანთან“. აი, რას გვაუწყებს ძონარა: „ამბობენ, რომ „მოცუქულთა დიდაქედ“ სახელდებული თხზულება არის კლიმენტის მიერ დაწერილი „მოციქულთა განწესებანი“.

როგორც აღვნიშნეთ, „მოციქულთა განწესებანი“ არის „დიდაქესაგან“ სრულიად განსხვავებული ძეგლი, იგი მოცულობითაც უზარმაზარია და რაც განსაკუთრებით საინტერესოა, თვით შეიცავს „დიდაქეს“ ნაწილს. ძონარას კომენტარიდან მომდინარე აღრევა გადავიდა XIV ს-ის ისტორიკოსთან მათეუს ბლასტართან. შემდეგ კი XVIII – XIX ს-ის მეცნიერულ სამყაროში, როდესაც მეცნიერებისათვის ამ დროს ჯერ კიდევ არ იყო ცნობილი „დიდაქე“. ბლასტარის ცნობა შეწყნარებული იყო, მაგალითად მენეშევის მიერ, როდესაც „დიდაქეს“ სრული ტექსტი გამოვლინდა, მაშინვე გაირკვა შეცდომა და გამოიცა რა „მოციქულთა განწესებანი“, ძეგლის კომენტარებში საგანგებოდ აღინიშნა, რომ XIV ს-ის ბიზანტიელმა ისტორიკოსმა მათეუს ბლასტარმა ერთმანეთში აურია „მოციქულთა განწერსებანი და „მოციქულთა დიდაქე“.

ჩვენ არა გვაქვს საშუალება უფრო განვავრცოთ მსჯელობა ისეთ უაღრესად საინტერესო საკითხზე, რაც „დიდაქეს“ ისტორიულ-თეოლოგიურ შესწავლას გულისხმობს. ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ დასკვნის სახით აღვნიშნავთ:

ზემოხსენებული ძეგლი „დიდაქე მოციქულთა“ (ძვ. ქართულით „სწავლაჲ მოციქულთაჲ“) იყო დიდად ცნობილი თხზულება ძველბერძნულ მართლმადიდებლობაში I-XI სს-ში, რომლითაც სარგებლობდა მრავალი წმინდა მამა, რომელიც შეწყნარებულ ძეგლად აღიარა წმ. ათანასე ალექსანდრიელმა და რომელიც მამათა მიერ დაწერილ მართებულ კატეხიზმოდ შერაცხა „დიდმა სჯულისკანონმა“.

ე. ჭელიძე. ეკლესია - სძალი უფლისა. თხ. 1990 წ.