სულიერი ცხოვრება – ეკლესიის მხოლოდ აშენება და განახლება საკმარისი არაა, მასში სულიერად დასახლებაა საჭირო. რა არის სულიერი ცხოვრება და როგორ უნდა იცხოვროს კაცმა სულიერად ეკლესიაში? იგი, ერთი მხრივ, ხორციელ ცხოვრებასა და მოქალაქეობას ემსგავსება; მაგალითად, როგორც გონიერი და ჭკვიანი ვაჭარი ყოველმხრივ ცდილობს, რაცა აქვს, უგუნურად კი არა დახარჯოს, არამედ შრომითა და მეცადინეობით გაამრავლოს, ასევე ჭეშმარიტი ქრისტიანი, ვისაც სულიერად ცხოვრება სურს, ღმრთისგან მოცემულ სულიერ სიმდიდრეს, ე.ი. ნათლისღების, ზიარებისა და სხვა მადლს სინანულით, ლოცვითა და კეთილი ყოფაქცევით გაზრდის და გაამრავლებს. ვინც ხშირად სცოდავს, ამ სულიერ სიმდიდრეს ნელ-ნელა კარგავს, ბოლოს კი სრულიად გაღარიბდება და სულიერად დაიმშევა. სულიერი სიმდიდრის გამრავლება მხოლოდ ეკლესიაში შეიძლება, ოღონდ იმ შემთხვევაში, თუ ყურადღებით უსმენ და საქმითაც აღასრულებ, რაც იქ წირვა-ლოცვისას გესმის. სულიერი საზრდო არის სწავლა-განათლება, შეცნობა ღმრთისა და თავისი თავისა. იგი კაცმა ეკლესიაში უნდა მიიღოს. აქ, წირვა-ლოცვაზე კითხულობენ საღმრთო წიგნებს – წინასწარმეტყველებს, დავითნს, სამოციქულოს, სახარებას. ვინც ამას ყოველივეს გულისყურით ისმენს, დიდი სულიერი საზრდო მიეცემა და მის გულში დიდი ნუგეში და დიდი სასოება გაჩნდება. სწავლა და განათლება ჩვენი სულიერი ცხოვრების მხოლოდ ერთი მხარეა, მეორე მხარე ჩვენი სულიერი მოქმედება, ანუ გრძნობა, სიხარული, მწუხარება, სინანული, სასოება, სიყვარული და ერთგულებაა; ერთი სიტყვით, ყველა სულიერი ფიქრი და გრძნობა. ეკლესიაში ყველა ეს სულიერი გრძნობა უნდა განამტკიცო და უფალს მიუძღვნა. აქვე უნდა შესწირო შენ ღმერთს მადლობა იმისათვის, რომ რომელიმე გულწრფელი სურვილი აგისრულა, შენი შრომა და ოფლისღვრა ნაყოფიერ ქმნა, სახლეულობა გაგიმრავლა, კეთილად დაიცვა და შეინახა. თუ მწუხარება და უბედურება შეგემთხვა, ისიც ეკლესიაში უნდა აღიარო იესო ტკბილის წინაშე. ისეთი მწუხარება, რომელსაც მხურვალე და ერთგული ლოცვა არ დაამშვიდებს და არ განაქარვებს, არ არსებობს. უმთავრესი და უსაჭიროესი გრძნობა კი, რომელიც კაცმა ეკლესიაში უნდა მიართვას ღმერთს, მონანიებაა, სინანული ჩადენილი ცოდვების გამო და შენდობის გამოთხოვა.
სწავლა და ზნეობა – თუ სასწავლებელში მარტო გონებრივ მეცადინეობას შეითვისებ, მარტო მრავალ სამეცნიერო საგანს ისწავლი, მარტო გონებასა და მეხსიერებას გაიმდიდრებ, - სწავლული შეიქმნები, მაგრამ თუ გულის თვისებასა და ხასიათს არ გამოიკეთებ, სიმართლეს და წმიდა, ქრისტიანულ ზნეობას არ შეიძენ, მაშინ ქვეყნისათვის არა სარგებლის მომტანი, არამედ, უბედური და ქვეყნის მავნებელი გამოხვალ. თუ ვინმე ჭკვიანი და სწავლულია, ეს მან საქმით ზნეობით და ყოფაქცევით უნდა დაამტკიცოს. მარტო სწავლას, თვინიერ კეთილზნეობისა, ფასი არა აქვს. მხოლოდ ცოდნა და განათლება, თვინიერ შესაფერისი კეთილი ზნეობისა, საზოგადოებას და თვით ცოდნის შემძენსაც სარგებლობაზე მეტად ვნებას მოუტანს. ყველაზე კარგი და სასურველი ისაა, როდესაც კაცი ცოდნითაც მდიდარია და, ამასთანავე, მტკიცე ქრისტიანული ზნეობაც გააჩნია. ცოდნა მხოლოდ გზა და საშუალებაა უმაღლესი მიზნისადმი მიმყვანებელი, და იგი იმდენად უნდა დაფასდეს, რამდენადაც კაცს ამ მიზნის მიღწევაში ეხმარება. სამწუხაროდ, სხვადასხვა სასწავლებელთა მოწაფეებს, უმეტეს შემთხვევაში სწავლის უმაღლესი მიზანი მხედველობაში არა აქვთ. ისინი ხშირად ბეჯითად სწავლობენ, სწავლების კურსის შესრულებას ყოველი ღონისძეიბით ცდილობენ მხოლოდ იმისათვის, რომ რომელიმე უფლება მოიპოვონ, მაგალითად: სამსახურში შევიდნენ, ჯამაგირი და ჯილდო მიიღონ, ერთი სიტყვით, სწავლით მხოლოდ თავიანთი გარეგანი, ნივთიერი მდგომარეობის ასამაღლებლად ისარგებლონ. მართალია, არ შეიძლება ვთქვათ, რომ ნივთიერი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად განათლებით კანონიერად სარგებლობა რაიმე ცოდვა იყოს, მაგრამ მაინც სამწუხაროა, რომ სწავლულთა უმეტეს ნაწილს მდაბალი მიზანი ამოძრავებს. კაცის სულში ცოდნისადმი მისწრაფება ღმერთმა დანერგა. სწავლა და განათლება კარგია და სასარგებლო, რადგან კაცის გონებას აღამაღლებს და ამდიდრებს, მაგრამ იგი თვითმიზნად კი არ უნდა ვაქციოთ, არამედ მან კაცი უმაღლეს მიზნამდე უნდა მიიყვანოს, და ეს უმაღლესი მიზანი სხვა არაფერია, გარდა კაცის ზნეობრივი განვითარებისა და გაუმჯობესებისა. თვითსწავლა ორპიროვანი იარაღია: კაცმა იგი როგორც თავისთვის, ისე სხვათათვის, კეთილ საქმეზეც და ბოროტებაზეც, სასარგებლოდაც და საზარალოდაც შეიძლება მოიხმაროს. საქმე სიტყვაზე უმაღლესია, ცხოვრება კი სწავლაზე ძვირფასი.
ტალანტი – კაცი, რომელმაც იესო ქრისტს მიერ მოწაფეებისათვის მოთხრობილ იგავში თავის მონათაგან ერთს ხუთი, მეორეს ორი, ხოლო მესამეს ერთი ტალანტი დაურიგა და მათი გამრავლება უბრძანა, თავად ღმერთია, მონები კი ჩვენ, ადამიანები, ვართ. ტალანტი აქ ყოველგვარ ნიჭს – გონებას, სწავლას, სიმდიდრეს, კეთილშობილებას, თანამდებობას, ანუ პატივს, ე. ი. ყოველივე იმას ნიშნავს, რასაც ღმერთი ადამიანს აძლევს. პირველი ორი მონა, რომელთაც მიცემული ვერცხლი გაამრავლეს და ბატონისაგან ქება დაიმსახურეს, ის ქრისტიანებია, რომელნიც ღმრთისგან მიმადლებულ ნიჭს კეთილსა და სასარგებლო საქმეებს ახმარენ, ხოლო მონა, რომელმაც თავისი ვერცხლი დამარხა, ის კაცია, ვინც სიზარმაცით, უზრუნველობით და ცუდი ყოფაქცევით თავის ნიჭს ღუპავს. მაგალითად, ეპისკოპოსობა, დიდი ტალანტია, რომელსაც მღვლდელმთავარი მაშინ ასარგებლებს და გაამრავლებს, თუ სამწყსოში სათნოებათა სულიერ ნაყოფებს გამოარჩევს და განამტკიცებს; ანუ თუ მისი მრევლი სათნოდ და კეთილად ცხოვრობს, ეს იმას ნიშნავს, რომ ტალანტი ამაოდ არ დაუკარგავს. ვისაც ღმრთისგან სამოქალაქო სამსახურში ყოფნა ებოძა, მის გასამრავლებლად სიმართლეს, პეტიოსნებას, მართალთა გამართლებასა და დამნაშავეთა დასჯას უნდა ემსახუროს. ვაჭრობაც დიდი ტალანტია, რამდენადაც ფრიად საჭიროა ქვეყნისათვის. უკეთუ ვაჭარი პატიოსნებას დაიცავს, სიცრუესა და სიხარბეს დათმობს, მონაგების გარკვეულ ნაწილს გლახაკებს დაურიგებს და ეკლესიებს შესწირავს, ღმრთისგან მიცემულ ტალანტს ისიც გაამრავლებს და მომავალ მარადიულ ცხოვრებაში შეუფასებელ სიმდიდრეს მოიხვეჭს. იმათ, რომელნიც სოციალურად დაბალ ფენებს მიეკუთვნებიან და საარსებო პურს ოფლით შოულობენ, არ უნდა იფიქრონ, რომ სხვებთან შედარებით ღმრთისაგან მცირე ტალანტი ერგოთ და იმ მონის მსგავსად, რომელსაც ბატონისგან მიცემული ერთი ტალანტი ეცოტავა, საყვედური არ უნდა გამოხატონ. ღრმად თუ დაუფიქრდებით, მიხვდებით, რომ სხვებზე ნაკლები არც მათ ებოძათ, რადგან ქრისტიანისათვის უპირველესი ტალანტი კეთილი სარწმუნოება, კეთილმსახურება, კეთილი ყოფაქცევა ანუ, ერთი სიტყვით, სათნოებაა, ხოლო გზა სათნოებისაკენ ყველასთვისაა გახსნილი. პირიქით, ისიც კი შეიძლება ითქვას, რომ მდაბალნი და ღარიბნი უფრო ახლოს არიან სათნოებასთან, ვიდრე მდიდარნი და პატივით აღმატებულნი, რადგან სიმდიდრე და დიდი პატივი სათნოების გზაზე მათ სიარულს აბრკოლებს. ღმერთმა ჩვენს ქვეყანას არცერთი ტალანტი არ დააკლო, იქნება ეს მშვენიერი მდებარეობა, სამოთხისებური სილამაზე თუ ნაყოფიერება. მან თვით ჩვენი ერიც მრავალფეროვანი ტალანტებით უხვად დააჯილდოვა, მათგან ისეთი შეუფასებელი ტალანტით, როგორიც ჭეშმარიტი სარწმუნოება– მართლმადიდებლობაა. სამწუხაროდ, ღმრთისგან მიღებულ საუნჯეს ხშირად ჩვენი ხალხი მიწაში მარხავდა და ამით სახარებისეული იგავის მესამე მონას ემსგავსებოდა.. უკეთუ მისი გამრავლება გვინდა, უპირველეს ყოვლისა, ყოფაცევა უნდა გამოვიცვალოთ და ღმრთის შიში უნდა შევიძინოთ, რადგან ყოველი წარმატების დასაწყისი კეთილი ქრისტიანული ყოფაქცევაა. თუ ჩვენი ყოფაქცევა კეთილი იქნება, მაშინ ჩვენი სჯულიც გამართლდება, სახელი ქრისტესი ქებით განდიდდება და ეკლესიაც ამაღლდება. ცუდი ყოფაქცევით კი, პირიქით, სხვა რელიგიების აღმსარებელთა თვალში, მაცხოვრის სახელსაც დავამცრობთ და ეკლესიასაც, ქრისტემ ძენი ღმრთისანი გვიწოდა და თავისი სახელი მოგვცა, ამიტომ ჩვენი მხრიდან მისი სახელის გმობა განსაკუთრებით საშინელი ცოდვა იქნება.
ტაძარში დგომის წესი – თუ კაცი უკან, შორს იმისთვის დადგა, რომ მყუდროდ იყოს, თვალები და გონება არ გაეფანტოს და მეტადრე სიმდაბლით და მორიდებით ილოცოს, ეს მადლი იქნება; მაგრამ როცა ზოგიერთი უკანა კარების სიახლოვეს იმისთვის დგება, რომ ლოცვის დამთავრებას არ დაელოდოს და მალე წავიდეს, ეს ცოდვაა; ტაძარში წინ დადგომა ცოდვა არ არის, თუკი კაცი ამას ამპარტავნებით არ აკეთებს. ზოგიერთი წინ იმისთვის დგება, რომ ლოცვები უკეთ გაიგონოს და სამღვდელო მოქმედება კარგად დაინახოს. ეკლესიაში დუმილით და კრძალვით დგომა ქრისტიანის ერთ-ერთი მთავარი მოვალეობაა. ვინც ტაძარსში ყოველთვის უკრძალველად იქცევა, ხმამაღლა ლაპარაკობს, წირვას, კითხვასა და გალობას არ ისმენს, იგი ბეჯითად და კეთილად ვერც სხვა ქრისტიანულ მოვალეობებს ვერ აღასრულებს.
ტირილი – იხ. მწუხარება.
უარყოფა თავისა თვისისა – მაცხოვარი მოგვიწოდებს: რომელსა უნებს შემდგომად ჩემსა მოსვლა, უვარ-ჰყავნ თავი ვისი და აღიღენ ჯუარი თვისი და შემომიდეგინ მე. რას ნიშნავს თავისი თავის უარყოფა, როგორ შეიძლება კაცმა თავისი თავი უარყოს? ამ კითხვებზე პასუხი ყველა ქაირტიანს უნდა ჰქონდეს, რადგან უარყოფა თავისი თავისა ქრისტიანული ცხოვრების საფუძველია, კაცის ბუნებას, მის შინაგანსა და გარეგნულ მოქმედებას ორი მხარე, ანუ ორი სახე აქვს. ერთი მხრივ, მას ბევრი კეთილი თვისება – დიდი სათნოება, სიმართლის სიყვარული და ღმრთისკენ სწრაფვა ახასიათებს; მეორე მხრივ კი – ბოროტი თვისებანი, ცოდვებისკენ მიდრეკილება და უღირსებანი. დღეს რომ კეთილ საქმეს ჩაიდენს, ხვალ შეიძლება დიდი ცოდვა ჩაიდინოს, ერთი სიტყვით, გული მისი ყოველთვის ორადაა გაპობილი. როცა მაცხოვარი ჩვენგან მოითხოვს უარვყოთ ჩვენი თავი, ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენი ბუნების მეორე მხარე – ცოდვა და მისკენ მიდრეკილება უნდა დავთმოთ. ვისაც ამ დიდი მცნებების ასრულება სურს, უნდა ახსოვდეს, რა ძნელია ეს საქმე, რადგან თავის თავს, თავის ცუდ ჩვეულებებსა და მიდრეკილებებს ყოველ წამს უნდა ებრძოდეს. წმინდანები, რომელნიც სიყრმიდანვე შეუდგნენ უფალს, სიკვდილამდე ამ ბრძოლაში იყვნენ. მეორე: კაცი უნდა ებრძოდეს სოფელს, სადაც იგი მრავალ ცოდვას და ცუდ მაგალიებს ხედავს. სოფელი მას ამ ცოდვებისკენ ეზიდება. სოფელთან ბრძოლა რომ ძნელია, ესეც წმინდანებმა დაგვიმტკიცეს; სწორედ ამიტომ ტოვებდნენ ისინი მას და სამოღვაწეოდ უდაბნოში მიდიოდნენ.
და ბოლოს, კაცი უნდა ებრძოდეს მის მარადიულ მტერს, რომლის საცდურნიც მას ხშირად მოღვაწებასა და ქრისტიანულ სარწმუნოებას ავიწყებენ. ასე ძნელია და მძიმე ცხონება სულისა. ღმრთის სასუფევლის მაძიებელი მარადის ითმენს შინაგანსა და გარეგნულ ბრძოლას და თავის ჯვარს მოთმინებით ეზიდება. დღევანდელი ქრისტიანების ცხოვრების შემხედვარე იფიქრებთ, თითქოს სულის ცხონებაზე უფრო ადვილი ამქვეყნად არაფერი იყოს. სოფლის ამაო საზრუნავით გართულებმა კვირაში შეიძლება ერთი საათი მოიცალონ ეკლესიაში შესვლისათვის და მაშინაც ლოცვას დაფანტული გონებით უსმენენ. ახალგაზრდობას, ღონეს, ნიჭს, ქონებას – ერთი სიტყვით, რაც კი კარგი რამ აქვთ, სოფლის საქმეებს ახმარენ და არა სულისას. სასუფეველი ღმრთისა კი, მაცხოვრის სიტყვისაებრ, ემსგავსება ვაჭარს, რომელმაც ყველაფერი გაყიდა და ერთი ძვირფასი მარგალიტი შეიძინა. ჩვენც ასე უნდა მოვიქცეთ, ყველა სხვა რამ უნდა დავივიწყოთ ღმრის სასუფეველის მოსაპოვებლად. ამისათვის მაინცდამაინც სოფლის დატოვება არაა საჭირო. კაცს შეუძლია სოფელში აღასრულოს მცნებები ღმრთისა. მაგალითად, თუ სასამართლო მოხელე ღმერთს არ დაივიწყებს, ყოველ საქმეს უანგაროდ, საფუძვლიანად და სჯულის მიხედვით განსჯის, - იგი მაცხოვრის მცნებებს აღასრულებს. ყველა სხვა პროფესიის ადამიანებზე იგივე ითქმის. ყველა, ვინც ღმრთის მცნებებს აღასრულებს, უარყოფს თავის თავს, თავის ჯვარს იღებს და უფალს შეუდგება.
მათ, რომელთაც მისი მოწაფეობა სურთ, მაცხოვარი სამ პირობას უყენებს: თავისი თავის უარყოფა, საკუთარი ჯვარის აღება და მისი შედგომა. სოფლის მოყვარეს ეწყინება კიდეც, როცა პირველ პირობას მოისმენს, მაგრამ ვისაც ქრისტეს მიმდევრობა სურს, იგი აუცილებლად უნდა შეასრულოს. ამ პირობის შესრულების გარეშე, თუნდაც ამქვეყნიური, არცერთი კეთილი და სასარგებლო საქმე არ აღესრულება. მაგალითად, უკეთუ ყრმა, რომელიც სწავლას იწყებს, თავის თავს არ უარყოფს და მასწავლებელს არ დაემორჩილება, ვერაფერს ისწავლის: ასევე მხედარიც. მას საკუთარი თავის უარყოფა თვით სიცოცხლის დათმობითაც კი მოეთხოვება და ა.შ. უკეთუ თავის თავის უარყოფას ჩვენგან ამქვეყნიური საქმეებიც კი მოითხოვენ, მით უმეტეს, საჭიროა იგი ქრისტეს სჯულის აღსასრულებლად. მაცხოვარი გვაუბნება, რომ ვინც მისთვის ცოლსა და შვილებს, ძმებსა და დებს და თვით თავის სულსაც კი არ მოიძულებს, მისი მოწაფე ვერ გახდება. ამგვარ შემაძრწუნებელ თავის უარყოფას უფალი ჩვნგან რისთვის მოითხოვს? იმიტომ რომ ცოდვასა და ბოროტებას ეერთობ ღრმად აქვთ ფესვები გადგმული დაცემული კაცის ბუნებაში, გული მისი იმდენად წამხდარია, რომ ნაცვლად იმისა, ცოდვა შეაძულოს და დაუშალოს, ხშირად სინდისის დასადუმებლად თავის გასამართლებელსა და შესანდობელ მიზეზებს იგონებს. კაცი რომ ცოდვას ემონება და ეჩვევა, ეს კიდევ ცოტაა, ხშირად იგი მის მეორე ბუნებად იქცევა და მას განუწყვეტელი ბორკილებით შეკრავს. ძნელად დასაჯერებულია, მაგრამ გამოცდილება გვიმტკიცებს, ასეთ ადამიანს ხშირად სწორედ თავისი უგუნურება მოსწონს. როგორღა შეძლებს იგი გამოსწორებას, როცა თავისი ცოდვა და ნაკლულევანება უყვარს? რა სახით უნდა დავივიწყოთ და მოვიძულოთ სული ჩვენი? ერთი მხრივ, გულში ღრმად ჩახედვით და ბოროტ მიდრეკილებათა გაცნობიერებით, მეორე მხრივ იმის წარმოდგენით, როგორ სიწმინდესა და უმანკოებას მოითხოვს ჩვენგან იესო ქრისტე. ხშირად სჯულის დამრღვევბსა და ცოდვილებს, განსაკუთრებით კაცის მკვლელებს, სინდისი ისე ქენჯნის, რომ სასიკვდილო განაჩენს თვითონვე ითხოვენ. ჩვენც მოგვსვლია, რომ დიდი შეცდომის გამო შევგრცხვენია და თავი გაგვიკიცხავს. მაგრამ ასეთი გრძნობა კაცს ყოველთვის უნდა ჰქონდეს, თავისი უღირსება და ნაკლი სულ თვალწინ უნდა ედგეს, რათა მოიძულოს ყოველი ცუდი, რაც მის ბუნებაშია. ჭეშმარიტი ქრისტიანი ისე უნდა ექცეოდეს თავის თავს, როგორც მტერი მტერს. ისიც ისევე უნდა განიხილავდეს საკუთარ თავს, როგორც ამას მტერი აკეთებს მტრის განსჯისას, როცა მისი ცოდვებისა და მანკიერი თვისებების არა თუ დამალვას, არამედ, პირიქით, განდიდებას ცდილობს. ეს არის თავის უარყოფა, ეს არის პირველი პირობა, რომელსაც ჩვენგან იესო ქრისტე მოითხოვს. რომელსა უნდეს სულისა თვისისა განრინება, წარიწყმიდოს იგი, - გვეუბნება უფალი სახარებაში. თუ შრომა, მოღვაწება, თავის უარყოფა დაგეზარა, ეს იმას ნიშნავს, რომ შენ წარსწყმედ სულსა შენსა, ხოლო თუ ცხონება გსურს,საქმე იმით დაიწყე, რომ წარსწყმიდე შენში ყოველი, რაც შენთვის სასიამოვნი და მაცდუნებელია: რომელმან წარიწყმიდოს სული თვისი ჩემთვის, გინა სახარებისა, მან აცხოვნოს იგი.
უარყოფა ქრისტესი – ძნელი წარმოსადგენია, რომ მან, ვინც ერთხელ გაიგო ვინ იყო ქრისტე, რა გააკეთა მან ჩვენთვის და რა გვასწავლა, იგი უარყოს, მაგრამ სამწუხაროდ, ადამიანები ხშირად არა თუ უარყოფენ მაცხოვარს, არამედ რცხვენიათ კიდევაც მის გამო. ეს უფალმაც კარგად იცოდა, როცა თქვა, ვისაც ჩემი და ჩემი სიტყვების გამო შერცხვება, მას ძე კაცისა, რაჟამს დიდებით მოვა, შეარცხვენსო. თუ კაცს ნათლისა შერცხვება, მაშინ მისთვის საამაყო ბნელი ყოფილა. სამწუხაროდ, არიან ადამიანები, რომელნიც ქრისტეს და მისი სჯულის უარყოფით თავიანთი განათლებისა და ცოდნის დამტკიცებას ცდილობენ. მაგრამ სიტყვით უარყოფაზე უარესი საქმით უარყოფაა, საქმით კი მაცხოვარს ის უარყოფს, რომელიც მის მცნებებს არ ასრულებს და ვნებებს ემონება. ყველაზე საშინელი ქრისტეს უარყოფისა და ღალატისა მესამე სახეა – ფარისევლობა, როცა ადამიანის გული ღმრთის შიშისა და სიყვარულისაგან სრულიად დაცლილია, მაგრამ სარწმუნოებას გარეგნულად სცემს პატივს, როცა ტაძარში დიდ-დიდ პირჯვარს იწერს და მეტანიებს აკეთებს, გული კი თავხედობითა და აპარტავნებით აქვს სავსე. ასეთი ადამიანი საბრალოცაა იმდენად, როამდენადაც ღმრთის მოტყუებას ცდილობს.
უბედურება – უბრალო დაფიქრება მიიყვანს კაცს იმ დასკვნამდე, რომ მის კეთილდღეობას სისუსტე, ბიწიერება, ვნება და ამათგან წარმომდგარი სიღარიბე, ავადმყოფობა, მტრობა და შური აბრკოლებს. ერთი უდიდესი უბედურებათაგანი, რომელიც მრავალი კაცის კეთილ წარმატებას არღვევს, სიგლახავე და სიღარიბეა; მაგრამ სიღარიბის მიზეზი ხშირად თვით კაცია თავისი სიზარმაცის, ცუდად ხარჯვისა და ბიწიერი ცხოვრების გამო. მეორე უბედურება, შემმუსრავი ხალხისა, ავადმყოფობა და უდროო სიკვდილია; მაგრამ ამ შემთხვევაშიც განა ხშირად არ ხდება, რომ თვით კაცი ურიგო და არაზომიერი ცხოვრებით თავისი ტანის სიმრთელეს არღვევს და უდროო სიკვდილს იწვევს? ბოლოს, სიღარიბესა და სნეულებაზე მეტად, ერთმანეთის მტრობითა და შურით თვითონ ადამიანები ღუპავენ თავიანთ თავს. კაცთა უბედურების ყველა უმთავრესი მიზეზი შემცირდებოდა და კიდეც განქადებოდა, თუ თითოეული კაცის, ანუ მთელი საზოგადოების სულში დამყარდებოდა სასუფეველი ღმრთისა, ე.ი. სიმართლე, მშვიდობა და სიყვარული. შეიძლება ამაზე გვითხრან: გარდა იმ უბედურებათა, რომელნიც თვით კაცთაგან წარმოსდგებიან, კიდევ მრავალი სხვა მოულოდნელი უბედურებაც არსებობს, რომელიც კაცს ცხოვრებაში შეხვდებაო. ეს მართალია, მაგრამ ნეტა მას, ვინც მამაცად აიტანს და სულით არ დაეცემა, არამედ მოინდომებს, რომ ყოველი უბედური შემთხვევიდან რაიმე ზნეობრივი სარგებელი გამოიტანოს. მაგრამ ვის უფრო შეუძლია ასე მოიქცეს? იმას, რომლის სულშიაც ღმრთის სასუფეველია დამკვიდრებული.
ურწმუნონი, ანუ სჯულის წინააღმდეგნი – უმეტესწილად ახალგაზრდები არიან, რომლთაც ჰგონიათ, რომ ამით თავს გამოიჩენენ. ეს არის ნიშანი ამღვრეული და ცრუ განათლებისა, რომელიც კაცის გულს გარყვნის და განალაღებს, მაშინ, როცა ჭეშმარიტი და ღრმა სწავლა-განათლება ადამიანს სიმდაბლეს სძენს, ცრუ და უსაფუძვლო მის გულში ამპარტავნებას ბადებს. ამ საწყალობელთა და საბრალოებს ჰგონიათ, რომ სარწმუნოების უარყოფით თავიანთ დიდი სწავლა-განათლებას დაამტკიცებენ. რაც მთავარია, მათი საქმენი ისეთივეა, როგორც სიტყვანი, რადგან თავიანთი ქცევით კეთილსა და წმიდა ზნეობას შეაგინებენ. ურწმუნონი და სჯულის წინააღმდეგნი ყოველთვის იყვნენ, სამწუხარო ისაა, რომ ისინი ჩვნშიც გამოჩნდნენ, მაშინ, როცა ჩვენს ქვაყანაში ათასოთხასი წლის განმავლობაში ამისთანა არაფერი გაგონილა. რას იტყვის უბრალო და უსწავლელი კაცი, როდესაც სჯულის საწინააღმდეგო სიტყვებს სწავლულისაგან მოისმენს? მაგრამ ურწმუნოება არა ჭეშმარიტი, არამედ ცრუ და უსაფუძვლო სწავლის შედეგია.
უქმი და უსარგებლო ცხოვრება – ლაზარეს და მდიდრის იგავში მდიდრის შესახებ მხოლოდ ისაა ნათქვამი, რომ იგი ბრწყინვალედ იმოსებოდა და იხარებდა დღითიდღე ბრწყინვალედ. არ ჩანს, რომ მას სხვა რამე საქმე ეკეთებინოს – ბოროტი ან კეთილი. არსად არ არის თქმული, რომ იგი კაცის მკვლელი, ღმრთის მგმობელი, ან სხვა, რომელიმე სულის წარმწყმედელი ცოდვის ჩამდენი ყოფილიყო, მაგრამ მაინც მკაცრად დაისაჯა და გარდაცვალების შემდეგ ჯოჯოხეთში მოხვდა. აქედან ვიგებთ, რომ სულის წარმწყმედელი ცოდვაა ისიც, როცა კაცს კეთილი საქმის ქმნა შეუძლია და თავის ცხოვრებას უქმად და უსარგებლოდ ატარებს. საღმრთო წერილი გვასწავლის, რომ ღმერთმა ეს სიცოცხლე არა შვებისა და ლხინისათვის, არამეს შრომის, გარჯისა და მოღვაწეობისათვის მოგვცა, რასაც თვით ადამიანის ბუნება და მისი თვისებებიც ადასტურებს. ამიტომ ის, ვინც ცხოვრებას უქმად ატარებს, როგორც ღმერთის, ასევე საკუთარი ბუნების წინააღმდეგიცაა. ამასთან, უქმად მცხოვრები ადამიანი არა თუ უნაყოფოდ ტოვებს ღმრთისაგან ბოძებულ ნიჭთა და ძალთა, არამედ წაახდენს კიდევაც მათ. მაგალითად, თუ მას უფალმა ჭკუა უბოძა, მაგრამ იგი სწავლით არ განავითარა და სასარგებლო საქმეში არ მოიხმარა, აუცილებლად ცუდი საქმეებით – ჭორაობით, განკითხვითა და ა.შ. იქნება დაკავებული, რადგან სული უმოქმედოდ ვერ გაჩერდება. მცონარე კაცს არ უყვარს თავის შეწუხება, ეზარება თავისი გულის განხილვა. ამიტომ მისი გული გაქვავებულია და ყრუ ყოველი კეთილი საქმისათვის. მდიდარი, რომელიც ყოველდღე ილხენდა, ხედავდა მშიერსა და შიშველ ლაზარეს, მაგრამ მისი გული სიბრალულს არ გრძნობდა. რა საჭიროა კაცმა შეიწუხოს თავი შრომით, თუკი იგი მდიდარია და ქველის საქმის ასრულება ისედაც შეუძლია? სიმდიდრე არ ათავისუფლებს კაცს შრომისა და მეცადინეობისაგან. რამდენადაც იგი ნაყოფია შრომისა, მაშასადამე, უქმად მცხოვრები სხვის ნაშრომს ჭამს, ქვეყანას სიმდიდრეს აკლებს და სამაგიეროს არაფერს ჰმატებს, ერთი სიტყვით, მავნებელია საზოგადოებისათვის. ყოველი კაცი ხომ ვერ იქნება ქვეყნისთვის სასარგებლო? იკითხავს ვინმე. რაც გინდა პატარა იყოს ადამიანი, მაინც შეუძლია სარგებლობა მისცეს ქვეყანას – ისიც სარგებლობაა, თუ შრომისმოყვარეა და თავის თავს ირჩენს. ფუტკარმა რომ იფიქროს, ჩემი ერთი წვეთი თაფლი რას იზამსო, სკა დამშივდება. გავიხსენოთ ლაზარეს ცხოვრება: სახარებიდან არ ჩანს, რომ მას რამე დიდი და სასარგებლო საქმე აღესრულებინოს, ან კი რა შეეძლო სნეულსა და დავრდომილს, მაგრამ მაინც სამოთხეშია, აბრაამის წიაღსა შინა მოხვდა. ლაზარე ცხოვნდა იმით, რომ თუმცა, გლახაკი და დავრდომილი იყო, დრო უქმად მაინც არ გაუტარებია. ეს იქიდან ჩანს, რომ მას განწმენდილი, ღმრთის სასოებით სავსე გული ჰქონდა და თავის გასაჭირს სულგრძელად იტანდა. არ შფოთავდა და უწყალო მდიდრის მიმართ არც შურსა და არც სიძულვილს არ გრძნობდა. ასეთი ხასიათი კი ადამიანს უშრომელად არ მიეცემა, ამ თვისებების შესაძენად მან უნდა იშრომოს, უბედურებამ ლაზარეს გული და გონება გაუღვიძა, სულგრძელობა, მოთმინება და ღმრთის სასოება ასწავლა. მაშასადამე, იგი მხოლოდ სხეულით იყო უმოძრაო, თორემ სული მისი მუდმივ მოძრაობასა და ფიქრში იყო. ამისთვის ეღირსა იგი აბრაამის წიაღს. შენც თუ შენს ხასიათს მაინც გამოასწორებ, მარტო ამითაც იქნები ქვეყნისთვის სასარგებლო და სამოთხეს დაიმკვიდრებ.
უძღები შვილი – მდიდარსა და პატიოსან კაცს ორი ძე ყავდა. უმცროსმა დამოუკიდბლად ცხოვრება მოისურვა, მამისაგან თავისი წილი მოითხოვა და სხვაგან წავიდა საცხოვრებლად. იქ მან უზნეო ცხოვრება დაიწყო და მთელი ქონება სწრაფად გაანიავა, ხოლო როცა იმ ქვეყანაში შიმშილი ჩამოვარდა, ერთ კაცს ღორების მწყემსად დაუდგა. წარჩინებული მამის შვილი ისეთ მდგომარეობაში ჩავარდა, რომ ღორების საჭმელი ენატრებოდა. ბოლოს გონს მოვიდა, გადაწყვიტა მამასთან დაბრუნებულიყო და მსახურად აყვანა ეთხოვა: აღვდგე და წარვიდე მამისა ჩემისა, და ვრქუა მას: მამაო, ვცოდე ცად მიმართ და წინაშე შენსა. და არა ღირს ვარ წოდებად ძედ შენდა. არამედ მყავ მე, ვითარცა ერთი მუშაკთა შენთაგანი. (ლუკ. 15 18-19). დაბრუნებულ შვილს მამა სიხარულით შეეგება, მოსამსახურეებს უბრძანა, ახალი სამოსელით შეემოსათ იგი და თითზე ბეჭედი გაეკეთებინათ. შემდეგ ნასუქი ზვარაკი დაუკლა, მეგობრებს დაუძახა და ლხინი გამართა. სამუშაოდან დაბრუნებულმა უფროსმა ძემ მოსამსახურისაგან ლხინის მიზეზი რომ შეიტყო, გაჯავრდა და შინ შესვლა აღარ უნდოდა. მან მამას, რომელიც მის შინ შესაყვანად გამოვიდა, უთხრა: მე ყოველთვის შენთან ვიყავი, გემორჩილებოდი და ერთი თიკანიც კი არ მოგიცია, რათა მეგობრებთან ერთად მომელხინა, ხოლო შვილს, რომელმაც შენი ქონების ნახევარი მეძავებთან გაფლანგა, ნასუქი ზვარაკი დაუკალიო. მამამ უპასუხა: მხიარულება და სიხარული ამიტომაც გვმართებს, რომ ძმა ესე შენი მომკვდარ იყო და განცოცხლდა, წარწყმედილ იყო და იპოვა. ამ იგავში მამა, რომელსაც ორი ძე ჰყავდა, ღმერთია. უფროსი ძე მართალსა და ღმრთის მოყვარე კაცს ნიშნავს, რომელიც ყოველთვის თავისი ზეციერი მამის სახლში იმყოფება, ანუ მის მცნებებს მარადის აღასრულებს. უმცროსი ძის საქციელი კი ცოდვილი კაცის ცხოვრებას გამოხატავს, რომელიც მიიღებს რა ღმრთისგან თავის სამკვიდრებელს, ანუ ჭკუას, გონებას, სიმართლეს და სხვ. ზეციერ მამას განშორდება და ყოველივე ამას ცოდვასა და უსჯულოებასა შინა დაღუპავს. ღორების მწყემსად გახდომა ცოდვილი კაცის უკიდურეს დაცემასა და წახდენაზე მიუთითებს, სახელდობრ, იგი უწმინდურ ვნებებს ისე დაემონება, რომ ყველაზე უწმინდურ პირუტყვზე უწმინდური ხდება. უძღები შვილი ბოლოს მოეგო თავსა თვისსა, რაც იმას ნიშნავს, რომ გულში ჩაიხედა და თავისი მდგომარეობა საძაგელი ეჩვენა. ე.ი. ცოდვა კაცის გულში მხოლოდ მანამდე ბატონობს, სანამ მას გონება დაფანტული აქვს. ამაოდ ფიქრობს ცოდვილი, რომ თავისთავს სრულად დაივიწყებს და სინდისს ჩააჩუმებს, რომ ცოდვა დააკმაყოფილებს მას და სახლსა და მამის მამულს სრულებით დაავიწყებს. დადგება ჟამი, როცა ღმრთის ხატად და მსგავსად შექმნილი მისი სული მოწყენასა და მწუხარებას იგრძნობს, საშინელ შიმშილში ჩავარდება, რადგან ცოდვა მის უკვდავ სულს ვეღარ გააძღებს და ბედნიერებას ვეღარ მიანიჭებს. ცოდვა მხოლოდ წამიერად ამხიარულებს კაცს. ეს წამი წავა და ნაცვლად ტკბობისა, გულში სიმწარე, მოწყინება და სინანული რჩება. ნეტარია ის კაცი, ვინც ამგვარ მდგომარეობაში თავის თავს მსგავსად უძღები შვილისა ეტყვის: რისთვის ვტანჯავ ჩემს სულს, რისთვის ვკვდები შიმშილით, დავბრუნდები მამასთან, რომელიც მოწყალეა და მასთან ვიპოვი სიხარულსა და სულიერ მოსვენებას, ჩვენც ასე უნდა მივიქცეთ: მამასთან დავბრუნდეთ, რომელიც ურჩობასა და ცოდვას არ დაგვაყვედრის, სიყვარულით მიგვიღებს და ახალი სამოსელით შეგვმოსავს, ე.ი. ახალ მადლსა და სათნოებას მოგვანიჭებს, თითზე ბეჭედს წამოგვაცვამს – ნიშანს შერიგებისა და ღირსებისა: ნასუქ ზვარაკს დაგვიკლავს, ე.ი. სულიერი ნუგეშით გაგვაძღებს, ხოლო ანგელოზები ჩვენი ღმრთისაკენ მიქცევით გაიხარებენ.
რაც შეეხება უფროს ძმას, შეიძლება ამ სოფლად იყოს კაცი ვინმე ღმრთისმოყვარე და მისი მცნებების აღმსრულებელი, მაგრამ ჭირსა და განსაცდელსა შინა მყოფი. უფროსი ძის მსგავსად მანაც შეიძლება ღმერთს გულში მიმართოს, რომ მცნებების აღსრულების მიუხედავად, მისგან ამქვეყნად არცერთი ნუგეში არ მიუღია. ვისაც ასეთი აზრი გაუჩნდება, მან მამის სიტყვები უნდა გაიხსენოს, რომლითაც უფროს ძეს მიმართა: შვილო, შენ მარადის ჩემთანა ხარ და ჩემი ყოველი შენი არს. ხოლო უკეთუ ადამიანი ღმრთის ძეა და არასოდეს განშორებია მას, ამაზე დიდი ნუგეში რაღა უნდა იყოს? თუ ამ სოფელში უჭირს, იცოდეს, რომ ღმერთი მას უკეთეს ხვედრს იმ სოფლად უმზადებს. ამასთან, თუმცა, ამსოფლიური კმაყოფილენანი ხშირად აკლია, წმინდა სინდისი, კეთილი გრძნობები და სულიერი კმაყოფილება ასწილ ბედნიერ ჰყოფენ მას ვიდრე ნუგეშნი ამა სოფლისა.