ეკლესია – ვინც ეკლესიას არ ეკუთვნის, ის ქრისტიანი არაა, რადგან იესო ქრისტეს მადლს ვერ მიიღებს. რა სახით გადმოგვცემს ეკლესია იესო ქრისტეს მადლს? პირველ რიგში ნათლისღებით, შემდეგ სახარებისა და საერთოდ საღმრთო წერილის სწავლებით; რაც მთავარია, ეკლესია არა მხოლოდ იესო ქრისტეს მადლს გვაზიარებს, არამედ გვაერთებს მასთან, როცა უფლის სისხლსა და ხორცს ვეზიარებით. ეკლესია არასოდეს დაგტოვებს ობლად, სიხარულისა და მწუხარების ჟამს, ჭირსა თუ ლხინში, წმინდა ეკლესია მიგვიძღვის ლოცვით, კურთხევით, ნუგეშისცემით, მოძღვრებით. თუ ცოდვაში ჩავარდი, ეკლესია მიგიღებს ვითარცა შვილს და უკეთუ მოინანიებ, იესო ქრისტეს სახელით შენდობას მოგანიჭებს. თუ ავად გახდი, ეკლესია შენთვის ილოცებს, ზეთს აკურთხებს, იესო ქრისტეს სახელით გცხებს და სნეულებათა კურნებასა და ცოდვათა შენდობას მოგანიჭებს. როდესაც ამ სოფლიდან წახვალ, ეკლესია მიგიძღვის ლოცვითა და მსხვერპლის შეწირვითა და შენს სულს უფალს ავედრებს. და ბოლოს, როცა ყველა შენს მახლობელს დაავიწყდები, ეკლესია მაშინაც არ დაგივიწყებს, რადგან იგი გარდაცვლილთ ყველა წირვა-ლოცვის დროს იხსენიებს და მათ სულებს ღმერთს ავედრებს. ერთი სიტყვით, დაბადებიდან სიკვდილამდე, ეკლესია, ვითარცა დედა, გივლის შენ და შენს ჭეშმარიტ მორწმუნედ გაზრდას ცდილობს; ეკლესია ადამიანთა შემაერთებელი, სიყვარულისა და ერთობის მასწავლებელია. ეს სოფელი და ამსოფლიური საქმე კაცს კაცისაგან განყოფს, განაშორებს, ხშირად კი გადაამტერებს კიდეც, ხოლო ეკლესია პირიქით, შეაერთებს, დააახლოვებს, კაცს კაცს შეაყვარებს. ეკლესიაში ყველანი ერთნი ვართ, ყველასათვის ერთი წირვა-ლოცვა სრულდება, ერთი ემბაზისაგან ვიღებთ ნათელს, ერთ ბარძიმისაგან ვიღებთ წმინდა ზიარებას. ყოველივე ამის სანაცვლოდ ჩვენც ერთგული და მორჩილი უნდა ვიყოთ მისი. ეკლესია ჩვენი დედაა, რადგან მან გვშვა ჩვენ წმინდა ემბაზისაგან და სულიერი საზრდოთი გვზრდის. შვიდი საიდულოს აღსრულებით ჩვენ იგი სულიერ მადლს მოგვანიჭებს. ყველაზე მთავარი ქველმოქმედება ეკლესიისა ის არის, რომ იგი თავის შვილებს ერთმანეთს აყვარებს და ერთმანეთთან აერთებს. ამაო წუთისოფელი ადამიანს ადამიანისაგან განაშორებს, ეკლესია კი, პირიქით, შეაერთებს. მაგრამ ეკლესიას მხოლოდ მათთვის მოაქვს სარგებლობა, განათლება და ცხონება, რომელნიც მის ხმას ისმენდნენ; სამყოფელი უფლისა არის ეკლესია, ანუ სახლი უფლისა. მართალია, მთელი ცა და ქვეყანა და ყოველი ადგილი უფლის სამყოფელი და სადგომია, მაგრამ ქვეყანასა ზედა უფლის უაღრესი და უმახლობელესი სამყოფელი საყდარი, ანუ ეკლესიაა. იმიტომ, რომ ეკლესიაში არის მისი სიტყვა, სწავლა და ხატი; ეკლესიაში მისადმი შეიწირება უსისხლო მსხვერპლი, ლოცვა და გალობა, მოკლედ – ეკლესია უფლის საკუთარი სადგომია, კაცი ლოცვითა და ღმრთის მადლით საყდარში უნდა ეძიებდეს ნუგეშს, ღონეს, მხნეობასა და ძლიერებას. ნეტარია ის კაცი, რომლის სულიც საყდარშია დამკვიდრებული, ე. ი. ეკლესიაში ხშირად დადის, მაგარამ როცა იქ არ იმყოფება, მაშინაც კი მისი სული და გული იქაა. ასეთი კაცი უკუნითი უკუნისამდე აქებს უფალს, აქებს იმისათვის, რომ ღმრთისგან დიდ მადლს იღებს. საყდარში კაცის სული და გული დამშვიდებული და დაწყნარებულია, ხოლო სოფელში მარადის აღშფოთებული და მოუსვენებელი. კაცი, სოფლის ამაოებითა და შფოთით დაღლილი და გატანჯული, საყდარში განისვენებს და ყოველ სოფლიურ ზრუნვასა და მწუხარებას ივიწყებს. საყდარი მწუხარე კაცის მანუგეშებელია და ყოველი კეთილი საქმისათვის განმაღვიძებელი; საყდარი განმანათლებელია და კაცის სულიერი გამზრდელი. სოფელი ადამიანებს ჰყოფს, მოყვასს მოყვასისაგან განაშორებს, ეკლესია კი შეაერთებს ყოველთა, რათა ერთითა ძალითა და ერთითა გულითა უგალობდნენ და აქებდეენ ერთსა ზეციერსა ყოველთა მამასა და შემოქმედსა.
ეკლესიაში ლოცვისათვის – კაცი, რომელსაც ეკლესიაში მისვლა და წირვის მოსმენა სურს, ამ საქმისათვის უნდა მოემზადოს. კვირას, ეკლესიაში მისვლამდე, უნდა ეცადოს, რომ გული და გონება ლოცვის მოსასმენად განაწყოს. თუ მან სოფლის საზრუნავი ეკლესიაშიც შემოიტანა, რასაკვირველია, კარგად და სასარგებლოდ ვეღარ ილოცებს. ტაძარში შესვლამდე ერთი წამით ჯერ ეზოში დაჯექი, გონება მოიკრიბე და შენს თავს ჰკითხე, სად მიდიხარ? ტაძარში ღმერთს უნდა წარუდგე, იქ შენი მოწმენი ანგელოზები და წმინდანები იქნებიან, უპირველეს ყოვლისა, უნდა ეცადო, რომ ტაძარში შესვლისას ყველასთან შერიგებული იყო და წყენა გულში არავისზე გქონდეს. თუ ტაძარში ამსოფლიური ამაო შფოთითა და საზრუნავებით შეპყრობილი შეხვალ, იქ შენი მხოლოდ ხორცი იქნება, სული და გული კი – სხვაგან. არც თათრები და არც ურიები თავიანთ დღესასწაულებს არ შეაგინებენ. ტაძარში შესული წინ დგომაზე ნუ იფიქრებ, არამედ დუმილითა და კრძალულებით იდექი, ნუ დაგავიწყდება, სადა ხარ. ტაძარში ლაპარაკი, აქეთ-იქით ყურება (და მით უმეტეს სიარული), ერთმანეთის თვალიერება ცოდვაა. ტაძარში უნდა ეცადო, ის ლოცვები და წმიდა წერილის ადგილები მოისმინო, რომელსაც იქ კითხულობენ. ქრისტიანული სჯული და სწავლება იმ ლოცვებსა და საგალობლებშია გამოხატული, რომელთაც ეკლესიაში კითხულობენ და გალობენ. მაშასადამე, ვინც მათ გულისხმიერად ისმენს, შეიტყობს, რას წარმოადგენს ჩვენი სჯული და სწავლება. ამასთან, ეკლესიაში მლოცველს გული გრილი არ უნდა ჰქონდეს. მან ან შიში უნდა იგრძნოს თავისი ცოდვებისა და უღირსობისათვის, ან მწუხრება, ან სიყვარული ღმრთისა, ან სიტკბოება და ნუგეში, ან სხვა რომელიმე სულიერი გრძნობა. ვინც ეკლესიაში გულგრილად დგას და არაფერს გრძნობს, მისი ლოცვაც გრილი და უნაყოფო იქნება. ლოცვა ისე უნდა უყვარდეს კაცს, როგორც მშიერს საჭმელი და მწყურვალს - სასმელი. ჭეშმარიტი და გულმოდგინე ლოცვის შედეგი სულიერი წარმატება, გაუმჯობესებაა. ჭეშმარიტი ლოცვა ადამიანის გულს დაადნობს, ხასიათს გაუუმჯობესებს, იგი ბოროტი გულის ვნებებს ისე დაალბობს, როგორც მზის სითბო თოვლსა და ყინვას, უკეთუ გული შენი ლოცვისაგან მოსვენებას და სიმშვიდეს იგრძნობს, უკეთუ ღმრთის და მოყვასის სიყვარული გაგეზრდება, მაშასადამე, კეთილად გილოცია. თუ მართლაც გულმოდგინედ და მადლიანად ილოცე, ტაძრიდან გამოსულს მტერიც კი შეგებრალება და მზად იქნები გადაეხვიო, ხოლო თუ მტრის მიმართ გულში კვლავ სიძულვილი და მტრობა იგრძენი, მაშინ იცოდე, რომ შენი ლოცვა ცრუ და უნაყოფო იყო. ხოლო იმ ქრისტიანებზე, როელნიც გამოვიდნენ თუ არა ტაძრიდან, უკვე მის ეზოში იწყებენ ჩხუბსა და ყვირილს, ვიტყვით, რომ მათ საერთოდ არ ულოციათ, რომ ტაძარში ისინი მხოლოდ რაღაც მოძრაობას აკეთებდნენ ხელებითა და საერთოდ, სხეულით.
ეკლესიაში სიარულის შესახებ – შობიდან მეორმოცე დღეს, როცა ღმრთისმშობელმა მარიამმა ჩვილი იესო ტაძარში მიიყვანა, იქ მას მოხუცი სვიმეონი და წმინდა ანა წინასწარმეტყველი მიეგებნენ. სვიმეონი იყო კაცი მართალი და წმინდა, ანა წინასწარმეტყველი – ღრმად მოხუცი და უძლური, თუმცა მათთვის ეს დღე არა სადღესასწაულო, არამედ ჩვეულებრივი იყო, მაინც ტაძარში შეკრებილებს და მლოცველებს ვხედავთ. ჩვენ კი, თუმცა ცოდვილები ვართ და სინდისის განწმენდისათვის ხშირსა და ხანგრძლივ ლოცვას ვსაჭიროებთ, არა თუ ჩვეულებრივ დღეს, დღესასწაულებზეც კი ვაკლდებით წირვა-ლოცვას, თანაც არა საპატიო, არამედ უბრალო მიზეზის გამო, ხშირად უმიზეზოდაც. ნუთუ ჩვენ უფრო წმინდა ვართ, ვიდრე ქერუბიმებსა და სერაფიმებზე აღმატებული ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობელი და უფრო მართალნი, ვიდრე მართალი სვიმეონი, რომელნიც ეკლესიურ ლოცვას არასოდეს აკლდებოდნენ? სიზარმაცეს უნდა ვაჯობოთ. იქნება სწორედ იმ დღეს, როცა ტაძარში წასვლა დაგვეზარა, ჩვენს ლოცვას განსაკუთრებული მადლი ჰქონოდა? იქნებ სწორედ იმ დღეს ღმერთს განსაკუთრებით უნდა შეესმინა ჩვენი ვედრება და ჩვენს გულებს სულიწმიდის მადლი უნდა შეხებოდა? იქნებ სწორედ იმ დღეს ელოდა ჩვენს სულს გამართლება და ცხონება?
ღმრთისმოყვარებისა და ლოცვის მაგალითია ოთხმოცდაოთხი წლის ქვრივი ანა, რომელმაც ქმართან მხოლოდ შვიდი წელი იცხოვრა, დანარჩენი ცხოვრება კი ტაძრის ეზოში გაატარა დღედაღამ ვედრებითა და მსახურებით. კარგი იქნება, თუ ჩვენს თავს შევეკითხებით, რომელი ცხოვრება სჯობს – წინასწარმეტყველი ანასი თუ ჩვენი, რომელნიც დროს უქმად, ამაო შფოთვასა და ბოროტსიტყვაობაში ვატარებთ?
ეკლესიაში ქცევისათვის – სამწუხაროდ, ეკლესიაში მორიდებით ქცევას მიჩვეულნი არა ვართ და რაც უფრო უარესია, არა თუ ერისკაცნი, არამედ თვით სამღვდელოთა, ეკლესიის მსახურთაც არ იციან ეკლესიაში ჯეროვნად მოქცევა. ისინი რომ ტაძარში ყოველთვის კრძალვით იდგნენ, ერისკაცებიც აუცილებლად ისწავლიდნენ მათგან კრძალვით დგომას წირვა-ლოცვაზე. საუბედუროდ, ისინი ამ ცუდ ჩვეულებას (ტაძარში შეუფერებელ ქცევას) თვით თავიანთ მოძღვართა შორის ხედავენ; ბზობის კვირა დღეს ტაძარში შესულმა მაცხოვარმა მისთვის უჩვეულო სიმკაცრე გამოიჩინა. როცა ტაძარში უწესობა და შფოთი იხილა, სიტყვიერი დარიგებისა და მშვიდი შეგონების ნაცვლად, მეფური უფლება მოიხმარა და ტაძრიდან გააძევა ყველა, ვინც უწესოდ იქცეოდა: მოვაჭრენი და შფოთის ამტეხნი; ფულის გადამხურდავებლებს მაგიდები დაუმხო და გაკიცხა: სახლსა ჩემსა სალოცველ ეწოდოს, ხოლო თქვენ გიყოფიეს იგი ქვაბ ავაზაკთა. მაცხოვარი ასე იმიტომ მოიქცა, რომ ეჩვენებინა, რა დიდი ცოდვაა ეკლესიაში უწესოდ ქცევა და შფოთი და იქ შესულებს როგორი შიში და კრძალვა გვმართებს. დაფიქრება იმაზე, როგორ ვიქცევით ტაძარში, ჩვენც გვჭირდება. განათლებული და წესიერი საზოგადოება ტაძარში ისე დგას და ლოცულობს, რომ იქ შესული იფიქრებს, ტაძარი ცარიელიაო. ჩვენთან კი, განსაკუთრებით სოფლებში, ისეთი ხმაური და მოსვლა-მოსვლაა, რომ იფიქრებ, აქ ხალხი არა ლოცვისათვის, არამედ სალაპრარკოდ და ახალი ამბების შესატყობად არის მოსულიო. ტაძარი სხვა არაფერია, თუ არა სახლი სალოცველი. ამიტომ, როცა ტაძარში წამოსასვლელად ემზადები, გულში ლოცვის სურვილის გარდა, არაფერი არ უნდა გქონდეს, განათლებულ ქვეყნებში ღმრთისმოყვარენი ეკლესიაში ყველაზე სადა სამოსელს იცვამენ, კუთხეში დადგებიან და წირვას ისე მოისმენენ, რომ ერთ სიტყვასაც არ ეტყვიან არავის. ჩვენთან კი, ეკლესიში წამომსვლელნი საგულდაგულოდ იცვამენ და ერთ კაცსაც კი არ დატოვებენ ისე, რომ არ დაელაპარაკონ. როგორ უნდა იმუშაოს ამ დროს ჩვენს გულში წირვისა და ლოცვის მადლმა? რა განწყობილებაც გაქვს იმ დღეს, ტაძარშიც იმ განწყობილებით მოდი, თუ მხიარული გუნება-განწყობილება გაქვს, მხიარულად შედი ტაძარში და ღმერთს მადლობა შესწირე მონიჭებული სიხარულისათვის; თუ დამწუხრებული ხარ, იმ დღეს მწუხარე და შემუსვრილი გულით ილოცე, მაგრამ არცერთ შემთხვევაში ტაძარში უგრძნობელი და გონებადაფანტული არ უნდა იდგე.
ეპისკოპოსი – ყოველმა კაცმა, როგორც პავლე მოციქული გვასწვლის, თავისი ტვირთი უნდა იტვირთოს. თუ რა ტვირთია ეპისკოპოსობა, ამასაც იგივე მოციქული განგვიმარტავს: ჯერ-არს ეპისკოპოსოსა, რათა უბრალო იყოს, ფრთხილი, წმიდა, შემკულ, სტუმართმოყვარე, სწავლულ. სხვაგან პავლე მოციქული მისგან ხელდასხმულ ეპისკოპოს ტიტეს წერს: ჯერ-არს ეპისკოპოსისა უბიწო ყოფად, ვითარცა ღმრთის მონისა; ნუ თავხედ, ნუ გულ-მწყრალ, ნუ მეღვინე, ნუ მოლაღე, ნუ საძაგელისა შემძინელ, არამედ სტუმრათმოყვარე, კეთილისა მოყვარე, წმიდა, მართალ, ღირს, მოთმინე. (ტიტ. 1,7). ამდენად, პირველი და აუცილებელი სათნოება, რომელსაც პავლე მოციქული ექისკოპოსისაგან მოითხოვს, არის უბრალოება ანუ უბიწოება. ამის მიზეზი ისაა, რომ ეპისკოპოსი, რომელიც სხვებს ასწავლის სიწმინდეს და მათგან უბრალო და უბიწო ცხოვრებას მოითხოვს, პირველ რიგში თვითონ უნდა იძლეოდეს ამის მაგალითს. ამ მცნების ასრულება კი ძალიან ძნელია, რადგან ვის დაუცავს თავი უბიწოდ, ვინც თუნდაც ერთი დღე გაატარა ადამიანთა შორის. მხოლოდ ღმერთს შეუძლია თავისი მადლით დაიცვას ეპისკოპოსი უბრალოდ და უბიწოდ. მეორე თვისება, რომელიც პავლე მოციქულის სიტყვით, ეპისკოპოსს მოეთხოვება, სიფხიზლეა. მან წამითაც კი არ უნდა დაკარგოს სიფხიზლე და მუდამ უნდა მღვიძარებდეს, რათა არცერთი ცხოვარი იმ ფარისა, რომელიც ღმერთმა მიანდო, მისი მიზეზით არ წარწყმდეს. ვაი, იმ მღვდელმთავარსა და მღვდელს, რომელიც ღმერთს იმ სულებს დაუკარგავს, უფალმა რომ თავისი სისხლით გამოისყიდა. ნეტარია მღვდელმთავარი, რომელსაც სამწყსოს დაცვის საქმეში კეთილნი და ღირსნი სამღვდელონი ეხმარებიან, მის შრომას, ჭირსა და განსაცდელს იზიარებენ და ამით მსახურებას უმსუბუქებენ. მესამე, რასაც პავლე მოციქული მღვდელმთავრისაგან მოითხოვს, არის ის, რომ იგი შემკულ, ნუ ყოველი სათნოების მატარებელი ინდა იყოს, ეპისკოპოსის მსახურებას ისიც ართულებს, რომ მორწმუნენი მუდამ მას შეჰყურებენ, მისაგნ ელიან სულიერ სწავლასა და დამოძღვრას. ამიტომაც მისი რომელიმე თვისებისა თუ მოქმედების დაფარვა შეუძლებელი ხდება. თუ მისი ცხოვრება კეთილია, მაღალ ადგილზე შემოდგმულ ანთებულ სანთელს ჰგავს, მაშინ, როცა ცხოვრება უღირსი მღვდელმთავრისა საკვამლეს მოგვაგონებს, რომლისაგან გამოსული კვამლი ჰაერს აბნელებს და შორიდანვე ჩანს. ეპისკოპოსი მარტო ვერც ცხონდება და ვერც წარწყმდება: კეთილი ეპისკოპოსი აცხონებს მრავალთა, ხოლო უღირსი ასევე მრავალს წარწყმედს. უფალი კი განსაკუთრებით მკაცრია მათ მიმართ, რომელნიც ადამიანებს ცხონების გზაზე აბრკოლებენ და აცდუნებენ (მათე, 18,6). ცუდ ადამიანებს უხარიათ, როცა ხედავენ, რომ ეპისკოპოსი შეუფერებელ ცხოვრებას ეწევა, რადგან მის შემხედვარეთ, თავიანთი საქციელის გამართლება ეადვილებათ. მწყემსმთავარს და სამწყსოს ერთმანეთთან სიყვარული უნდა აკავშირებდეს. ეპისკოპოსიც ადამიანია და ამდენად არაფერი ადამიანური მისთვის უცხო არაა, მაგრამ მისი ნაკლი ამ დროს სამწყსოს სიყვარულმა უნდა შეავსოს. ნეტარია ის ეპისკოპოსი, რომელიც საშინელ სამსჯავროზე ქრისტეს წინაშე წარდგება და ეტყვის: აჰა მე და ყრმანი, რომელნი მომცნა მე ღმერთმან. (ისაია 8, 18).
ეპიტიმია – თითოეულ მორწმუნეს, არა განდგომილს ეკლესიისაგან, თავისი საკუთარი მოძღვარი ჰყავს. მოძღვარი აღსარების დროს მის ყოფაქცევასა და საქმეებს გამოიკვლევს, და თუ საჭიროდ ჩათვლის, მას სულიერ სასჯელს ანუ ეიტიმიას დაადებს. თუ დაინახა, რომ მორწმუნე თავის ცოდვებს ჭეშმარიტად ნანობს და ცხადად სურს თავისი ცხოვრების გამოსწორება, - უფალი იესო ქრისტეს სახელით მიუტევებს მას. წინაღმდეგ შემთხვევაში დააყენებს ზიარებისაგან, რათა უმეტესად შეინანოს და გამოსწორდეს.
ერთგულება ღმრთისა – რაკი ერთხელ მიანდო თავი ქრისტეს მოძღვრებას, პავლე მოციქულის სიქადული და ბედნიერება უფლის ჯვარი შეიქნა (გალატ. 6, 14). სახარება ქრისტესი მხოლოდ მაშინ გამოცვლის და განწმენდს ადამიანს, როცა იგი მას სრულიად დაემორჩილება. ყოველი კაცისათვის სიქადული და ბედნიერება ისაა, რაც მას ყველაზე მეტად უყვარს; მოკლედ რომ ვთქვათ, ადამიანის ღმერთი ის არის, რის მიმართაც მას ყველაზე დიდი სიყვარული აქვს. ჩვენს თავს ვიტყუებთ, როცა ვამბობთ, რომ ქრისტიანები ვართ და ამ დროს მასზე მეტად ამსოფლიური სიამენი გვიყვარს. ანგარების მოყვარის გულში ვინ სუფევს, ვინ არის მისი ღმერთი – ოქრო და ვერცხლი. ვინც დღე და ღამ თანამდებობის ამაღლებაზე და ჩინ-მედლებზე ოცნებობს, მისი ღმერთი პატივი და ჯილდოა; ქალებისათვის, რომელთათვის ბედნიერება კარგად ჩაცმასა და მორთვა-მოკაზმვაში მდგომარეობს, ღმერთი არა ქრისტე, არამედ ამა სოფლის ამაოებაა! ზოგიერთი ხალისიანი და მხიარული მაშინაა, როცა ქაღალდს თამაშობს, ე.ი. მისი ღმერთი ეს სამარცხვინი ჩვეულებაა; მსგავსად ამისა, შურიანი კაცისთვის ბედნიერებას სხვისი უბედურება წარმოადგენს, გაუმაძღარი კაცისათვის ღმერთი მუცელია, ლოთისთვის – ღვინო და ა. შ. ერთხელ მაცხოვარმა ურიებს უთხრა, რომ მათი განთავისუფლება მხოლოდ მას შეეძლო. ურიებს ეწყინათ, ჩვენ აბრაამის შთამომავალნი ვართ და მაშასადამე, თავისუფალნიცო. მაშინ იესომ უპასუხა: ამინ, ამინ გეტყვი თქუენ: ყოველმან რომელმან ქმნეს ცოდვაი, მონა არს იგი ცოდვისა (იოანე 8, 34). თუ ცოდვას არ მოიშლი, ბოლოს შენი ბატონი და ღმერთი იგი შეიქნება. ის კი არ მოგეთხოვება, რომ ყოველი ამსოფლიური საქმე დაივიწყო და ყოველ წამს ღმერთზე იფიქრო, არამედ ის, რომ შენი ღმერთი ქრისტე იყოს და არა სხვა რომელიმე საქმე ან ჩვეულება. ადამიანში უმთავრესი და უმჯობესი გულის გრძნობა და სითბოა. და თუ შენ მათ რომელიმე ამსოფლიურ საიამეს, ანუ ცოდვას შესწირავ, ღმერთს რაღას მიართმევ? სარდეს ქრისტიანებს ღმერთი სჯულისადმი ნელთბილ დამოკიდებულებას საყვედურობს (გამოცხ.3. 15). და ნელთბილობაზე უკეთესად გულგრილობას თვლის. შენ კი თბილი და მხურვალე ცოდვისათვის ხარ, ხოლო ღმრთის და მისი სიტყვისათვის – გრილი. ქრისტიანი კი, როგორც პავლე მოციქული გვასწავლის, მკვდარი უნდა იყოს ცოდვისთვის და ცოცხალი მადლისათვის, მის გულში არა ცოდვა, არამედ ქრისტე ღმერთი უნდა სუფევდეს.
ეშმაკის საცთური – ეშმაკს, ანუ მაცთურს იმისთანა შემთხვევასა და მიზეზს ნუ მისცემთ, რომლითაც მას თქვენდამი მიახლება და წარწყმედა შეეძლება. ეშმაკი, ანუ ჩვენი სულიერი მტერი, იმდენად გვაცთუნებს, რამდენადაც ჩვენ თვითონ ამის მიზეზს მივცემთ. მიზეზი კი მისთვის ჩვენი ყოველი ცუდი მიდრეკილება, უკრძალველობა და დაუდევრობაა. ზოგიერთი კაცი, ან უგუნურებით, ან ფარისევლობით, ყოველ თავის ცოდვას ეშმაკს მიაწერს: ეშმაკმა მაცთუნა, მტერმა შემაცდინაო. მაგრამ პავლე მოციქულის სიტყვებიდან _ ნუცა სცემთ ადგილ ეშმაკსა (ეფ.4, 27) – სჩანს, რომ მას შემთხვევასა და მიზეზს ჩვენ თვითონ ვაძლევთ, რომ გვაცთუნოს. ეშმაკი გიყურებს შენ და გამოგცდის, რით ხარ შენ ცუდი, რომელი ცუდი თვისება და მიდრეკილება მკვიდრობს შენში. თუ შეგამჩნია, რომ ანგაარი კაცი ხარ, მაშინ იმ ანგარებით მრავალ ცოდვაში ჩაგაგდებს; თუ შეგატყო, რომ გულფიცხელი ხარ, მაშინ ამ მხრივ მოგეკიდება და დაგღუპავს. მაგრამ უმეტესად კაცი თავის გულში ეშმაკს ადგილს მაშინ აძლევს, როდესაც იგი უქმია, შრომა და გარჯა არ უყვარს.
ზიარება – სანამ შენს ცოდვას არ გაეყრები, ზიარებაც არ იქნება შენთვის სასარგებლო.
ზიარების შემდეგ – ფრიად გასაოცარია ჩვენს შორის გავრცელებული ერთი ასეთი ჩვეულება: მარხვის დროს, მეტადრე ვნების შვიდეულში, განსაკუთრებით სოფლის მცხოვრებნი ადამიანს გააოცებენ მოთმინებითა და ზიარებისათვის მზადებით. ექვსი თუ შვიდი დღის განმავლობაში ზოგიერთი საერთოდ არ ეკარება საჭმელს, ზოგიც კი ძალიან მცირედსა და უმარილოს მიირთმევს, ისე, რომ ბევრი მათგანი ავადაც ხდება. ამ დროს ისინი სხვა ცოდვებსაც დიდად ერიდებიან, ცდილობენ განმარტოებულად იცხოვრონ, ლაპარაკში გული არ მოუვიდეთ, მტრებსა და მოძულეებს შეურიგდნენ. ასე რომ, მათ შემხედვარე კაცს ეგონება, რომ ქვეყანაზე მათზე უკეთესი ქრისტიანი არ არსებობს. მაგრამ ჩვენდა განსაცვიფრებლად იმასაც ვხედავთ, რომ როგორც კი ზიარებას მიიღებენ, ზუსტად ისეთებად რჩებიან, როგორებიც ზიარებამდე იყვნენ, ოდნავი ცვლილებაც კი გაუმჯობესებისკენ არ ეტყობათ. თუ გულფიცხელი იყო, გულფიცხლად დარჩა, თუ შურიანი და შფოთის ამტეხი – შურიანად და შფოთის ამტეხად, მტერსაც თურმე დროებით შეურიგდა. ასე რომ, მისი მრისხანებითა და ბოროტებით სავსე გული ოდნავადაც კი არ გამოცვლილა. რას ნიშნავს ეს საშინელი ჩვეულება, რომ დღეს ცოდვებს აღიარებ და ღმრთისგან შენდობას ითხოვ, ხვალ კი ისევ ისეთი ხარ, როგორიც იყავი? ამის მიზეზი ისაა, რომ ჩვენს სულიერ მდგომარეობას არ ვიკვლევთ, არ ვეკითხებით ჩვენს თავს, მადლი შევიძინეთ, თუ პირიქით, მოგვაკლდა, სულიერად უმჯობესნი გავხდით თუ პირიქით, უარესნი. ის შიში, კრძალვა და მორიდება ცოდვისა, რომელიც ზიარების წინ ჰქონდა, ქრისტიანმა მუდმივად უნდა შეინარჩუნოს, მთელი სიცოცხლე მონანიებასა და ცოდვის მორიდებაში უნდა გაატაროს და ამდენად არ დაემსგავსოს ურიებს, რომელთაც, გუშინ რომ აღტაცებული ოსანით ეგებებოდნენ უფალს, მეორე დღეს იგი ჯვარზე გასაკვრელად გაიმეტეს. ქრისტიანი იმ განზრახვით უნდა ეზიაროს, რომ უკეთესი გახდეს, ცოდვანი უარყოს და კეთილ სულიერ ცხოვრებას შეუდგეს. თუ ცხოვრების წესის სრულად შეცვლა არ შეგიძლია, შენი უპირველესი შეცოდება მაინც უარყავი, ხოლო თუ ესეც გეძნელება, ერთი რომელიმე ცოდვა მაინც დათმე. მართალია, ცოდვის მოშლა ადვილი საქმე არ არის, მაგრამ ამისათვის კაცმა თავს ძალა უნდა დატანოს, რადგან სასუფეველიც შრომითა და იძულებით მოიპოვება და არა შვებითა და მოსვენებით. ვინც არ ცდილობს უკეთესი გახდეს, იგი თანდათან უარესი გახდება.
თავისუფლება – ღმერთი კეთილ საქმეს შიშით და იძულებით კი არ გვაკეთებინებს, არამედ შეგონებით, დარიგებით, სწავლითა და სიყვარულით. მას სურს, რომ ყოველ კეთილ საქმეს ჩვენი კეთილმნებელობით ვიქმოდეთ. მეორე მხრივ, ღმერთს სძაგს ყოველი ცუდი საქმე, სიცრუე, უსამართლობა და ცოდვა, მაგრამ მას არ შეუძლია, რომ უსჯულო კაცს ცუდი საქმის აღსასრულებლად ყოველი საშუალება მოუსპოს; რაკი ღმერთმა ერთხელ შექმნა კაცი და მას თავისუფლება და გონება მიანიჭა, აღარ ნებავს, რომ მას მისი ნებით და ჭკუით მოქმედება დაუშალოს. ღმერთი ჩვენ მხოლოდ გვაცნობს თავის ნებას, რა უყვარს და რა სძულს, რა არის ჩვენთვის სასარგებლო და არა მავნებელი, რით შეგვიძლია ჩვენ, რომ მას სათნო ვეყოთ, ან განვარისხოთ. განსანათლებლად საღმრთო სჯული მოგვცა და ვინც მის ნებას დაემორჩილება და სულის ცხონებას მოინდომებს, მას თავისი მადლით შემწეობასაც არ აკლებს, - დანარჩენი კი ჩვენი კეთილი ნებითა და სურვილით ჩვენვე უნდა აღვასრულოთ.
თანანადები – არის ყოველი ცოდვა, რომელსაც ადამიანი ღმრთის წინაშე სჩადის. იგი თითქმის ყოველ წამს სცოდავს ღმრთის წინაშე ფიქრით, სიტყვით ან საქმით. მაშასადამე, მან ყოველთვის უნდა ითხოვოს ცოდვათა მოტევება ღმრთისაგან. მაგრამ უფალი ცოდვებს ისე მიუტევებს, როგორც თვითონ შეუნდობს მათ, ვინც მის წინაშე შესცოდეს.
თაყვანისცემა ღმრთისა – მაცხოვარი გვასწავლის, რომ სულ არს ღმერთი და მას თაყვანი სულითა და ჭეშმარიტებით უნდა ვცეთ. წარმართების თაყვანისცემა მხოლოდ ხორციელი იყო, რადგან უხილავი ღმრთის არსებობა არ იცოდნენ, თაყვანს სცემდნენ მათ, რადსაც თვალით ხედავდნენ; მზეს, მთვარეს, ვარსკვლავებს...…მაცხოვარმა გვასწავლა, რომ ღმერთი არის სული უხილავი და ამდენად მისი თაყვანისცემაცა და მსახურებაც სულიერი უნდა იყოს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი ღმერთს თაყვანს თავისი კეთილი სულით – სიმართლით, ჭეშმარიტებით, კეთილი ზნეობითა და ყოფაქცევით უნდა სცემდეს. ვისაც ყოველთვის ახსოვს, რომ ღმერთი ყოველგანაა, ყოველივეს ხედავს და ისმენს და ეშინია, რომ არა განარისხოს იგი თავისი ცუდი საქმეებით, იგია ჭეშმარიტი თაყვნისმცემელი ღმრთისა. ჩვენ უმეტესად იმას ვცდილობთ, ხორციელად ვემსახუროთ ღმერთს, სულიერი თაყვანისცემა და მსახურება კი გვავიწყდება. მაგალითად, მარხვის შენახვა ძნელი არ არის, დიდი სათნოება და მოღვაწება ის იქნება, როდესაც გულს ცოდვებისაგან განსწმენდ და ღმერთს სიმართლითა და კეთილი ყოფაქცევით ემსახურები. თავისთავად მარხვა არაფერია, თუკი იგი სხვა სათნოებასთან არ იქნება შეერთებული. უკეთესი ღმრთისმსახურება და სულიერი თაყვანისცემა ქვეყნად არ არსებობს, ვიდრე მშობლებისაგან შვილების კეთილად აღზრდა, ხოლო შვილების მხრიდან მათი მორჩილება და პატივისცემა. დღეს კი ეს საღმრთო კავშირი მშობლებსა და შვილებს შორის დარღვეულია. შვილები, რომელნიც მარხულობენ, მაგრამ მოხუცი მშობლების შენახვა ემძიმებათ, საშინელ ცოდვას სჩადიან, რადგან ღმრთისაგან მოცემულ პირველსა და უმთავრეს მცნებას არღვევენ და უმცირესსა და უკანასკნელს ასრულებენ. ეს არის სულიერი თაყვანისცემა ღმრთისა? კიდევ ბევრი მაგალითის მოყვანა შეიძლება იმის დასამტკიცებლად, რომ ჩვენ ღმრთის სულიერი თაყვანისცემისგან შორს ვდგავართ; ჭეშმარიტი მორწმუნენი ღმერთს თაყვანს სცემენ სულითა და ჭეშმარიტებით. თაყვანისცემა სულითა და ჭეშმარიტებით ადამიანის სულისა და მისი ყოველი მოქმედების უხილავი, საიდუმლო მიქცევაა ღმრთისადმი, ანუ ღმრთის მორჩილება გონებით, აზრითა და გრძნობით, პატივისცემა ღმრთისა სულის შინაგანი მოძრაობით, კრძალვით, შიშითა და სიყვარულით, სულისა და გულის ღმრთისადმი მისწრაფებით, ანუ მიდრეკილებით. ჩვენ ღმრთის თაყვანისცემას გარეგნულადაც გამოვხატავთ; პირჯვრის წერით, მუხლის მოდრეკით, გალობით, ხმამაღალი ლოცვით, მარხვით, დღესასწაულობით, ეკლესიების შენებით, და სხვ. ეს ყოველივე საჭირო და კარგია, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ისინი სულიერი თაყვანისცემისაგან მომდინარეობენ: ამის გარეშე გარეგან მოქმედებას არათუ სარგებლობა, არამედ მავნებლობა მოაქვს. ეცადე, ისე დააწყო შენი ცხოვრება, რომ შენი ყოველი სიტყვა და საქმე, დიდი თუ მცირე, ღმრთის თაყვანისცემა და პატივისცემა იყოს. მაგალითად, ჭამა-სმაც ხორციელი საქმეა, მაგრამ თუ ზომიერად სჭამ და სვამ და არა განსაცხრომელად ხორცისა, არამედ ღმრთის მადლობით, ხოლო საჭმელითა და სასმელით მომატებულ ღონეს არა ცუდ საქმეს, არამედ ღმრთის დიდებასა და კეთილ საქმეს ახმარ, მაშინ ჭამა და სმა ღმრთის სადიდებელად გადაიქცევა. მსგავსადვე თუ სხვა უბრალო სოფლიურ საქმესაც გულმოდგინედ და სასოებით აღასრულებ, მადლიანი იქნება და ღმრთისათვის სათნო.
თეოდორეს კვირიაკე – ჩვენში დიდი მარხვის პირველ კვირადღეს თეოდორეს კვირიაკეს უწოდებენ. ამ დღეს ეკლესიაში წირვის შემდეგ იკურთხება მომზადებული ხორბალი, რომელსაც წანდილი ანუ კოლიო ეწოდება. ეს ეკლესიური წესდებულება მეოთხე საუკუნის ამბავთანაა დაკავშირებული, როცა რომის სამეფო ტახტზე იმპერატორი იულიანე ავიდა. მან ქრისტიანობა უარყო და ქრისტიანების ისეთი მდევნელი გახდა, რომ თავის სამეფოში ქრისტიანობის მოსპობა მოინდომა. ერთხელ, როცა დიდი მარხვა დადგა, მთავარი მოვაჭრენი და კერპთმსახურნი საიდუმლოდ დაარიგა, რომ სავაჭრო ადგილებზე ყოველგვარ საჭამადში ნაკერპავი სისხლი აერით, ამით ქრისტიანთა სარწმუნოება შეებღალათ და დიდ განსაცდელში ჩაეგდოთ. მაგრამ ღმრთის განგებამ უღმრთო იულიანე მეფის განზრახვა დაარღვია. ამ ბრძანების გაცემის ღამეს, ეკლესიის მღვდელმთავარს ნათლით შემოსილი თეოდორე ტირონი, ანუ მხედარი, გამოეცხადა, რომელიც უწინარეს საუკუნისა ქრისტეს სარწმუნოებისათვის იყო ნაწამები. მან დაარიგა ეპისკოპოსი, რომ უწმინდური ნაკერპავისაგან სამწყსოს დასაცველად უბრალო მოხარშული ხორბალი წმინდად შეემზადებინა, ეკურთხებინა, და ყველა ქრისტიანისათვის დაერიგებინა. მწყემსმთავარმა ბრძანება აღასრულა და რამდენიმე დღის განმავლობაში ქრისტიანებს ასე ასაზრდოებდა.