წმიდა მოწამენი ანტონი, იოანე, ევსტათი (+1347) აღესრულნენ ლიტვის დიდი მთავრის,
ოლგერდის (1345-1377) დროს. მთავარი დაქორწინებული იყო ვიტებსკელი მთავრის ასულ
მარიამზე (+1346), აღიარებდა ქრისტეს და მეუღლის სიცოცხლეში ქრისტიანობის ქადაგების
ნებასაც იძლეოდა. მისმა ორმა ძმამ, ნეჟილომ და კუმეცმა ნათელიღეს მარიამის
მოძღვრისგან და მიიღეს სახელები: ანტონი და იოანე. მარიამ დედოფლის თხოვნით ვილნოში
მართლმადიდებლური ეკლესიაც კი აშენდა.
მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ მთავარმა ოლგერდმა დაიწყო მფარველობა ცეცხლთაყვანისმცემლებისა, რომლებიც დევნიდნენ ქრისტიანებს. წმიდა იოანე და ანტონი ცდილობდნენ თავიანთი აღმსარებლობა არ გამოეჩინათ, მაგრამ არც წარმართულ წესებს ასრულებდნენ.
მალე მთავარმა შეამჩნია ძმების განდგომა და დაკითხა ისინი. წმიდანებმა აღიარეს ქრისტიანობა. ოლეგერდმა მათ უბრძანა, ხორცი ეჭამათ (მაშინ მარხვა იყო), მაგრამ ძმებმა უარი განაცხადეს. წმიდანები საპყრობილეში ჩაყარეს, სადაც მთელი წელიწადი იტანჯებოდნენ. იოანეს შეეშინდა და განაცხადა, რომ შეასრულებდა მთავრის ყველა ბრძანებას. გახარებულმა ოლეგერდმა ორივე ძმა გაანთავისუფლა. ანტონი ქრისტეს ერთგული დარჩა და როცა მარხვაში ხორცის ჭამაზე კვლავ უარი განაცხადა, ისევ საპყრობილეში ჩააგდეს. ქრისტეს უარმყოფელი ძმა თავისუფალი იყო, მაგრამ მასთან ურთიერთობა გაწყვიტეს არა მარტო ქრისტიანებმა, არამედ წარმართებმაც. მონანული იოანე ნესტორთან მივიდა და სთხოვა, ეშუამდგომლა ძმასთან, რომ ეპატიებინა მისთვის შეცოდება. ერთხელ წმიდა იოანემ ოლგერდს განუცხადა, რომ ეკლესიას დაუბრუნდა. მთავარმა მას აგრძნობინა, რომ ეს მისი პირადი საქმე იყო, შეეძლო ქრისტიანი ყოფილიყო, მაგრამ სხვის თვალში წარმართივით უნდა ეცხოვრა. საპასუხოდ წმიდა იოანემ მთელი სასახლის კარის წინაშე აღიარა ქრისტიანობა, რისთვისაც სასტიკად სცემეს და საპყრობილეში ჩააგდეს. მოწამეები სიხარულით შეხვდნენ ერთმანეთს.
ხალხი უწყვეტ ნაკადად მიდიოდა ციხეში. ძმებმა ბევრი წარმართი მოაქციეს ქრისტეს რჯულზე. საპყრობილე ქრისტიანულ სასწავლებლად გადაიქცა. შეშინებული ქურუმები ძმების დასჯას მოითხოვდნენ. 1347 წლის 14 აპრილს წმიდა ანტონი ხეზე ჩამოახრჩვეს.
ქურუმების იმედი არ გამართლდა: ხალხი კვლავ იკრიბებოდა იმ ციხის კედლებთან, სადაც წმიდა იოანე იმყოფებოდა. 1347 წლის 24 აპრილს წმიდა იოანეც იმავე ხეზე ჩამოკიდეს. ორივე წმიდანის ნეშტი ქრისტიანებმა პატივით დაასაფლავეს წმიდა ნიკოლოზ სასწაულთმოქმედის სახელობის ეკლესიის ეზოში.
მალე ქრისტესთვის აღესრულა წმიდა ძმების ნათესავი კრუმლეცი, ნათლისღების შემდეგ - ევსტათი. ის მთავრის არმიაში მსახურობდა და გამოირჩეოდა სილამაზით, ვაჟკაცობით, მამაცობით, გონიერებითა და სიკეთით. ოლგერდს იგი გამორჩეულად უყვარდა. ერთხელ წმიდა ევსტათიმ საზეიმო სუფრაზე ხორცი არ მიიღო და განაცხადა, რომ ქრისტიანია და შობის მარხვაში ხორცს არ ჭამს. წმიდა აღმსარებელს რკინის ჯოხებით დაუწყეს ცემა, მაგრამ ჭაბუკს კრინტიც არ დაუძრავს. ოლგერდმა ბრძანა, ყინვაში გაეყვანათ წმიდა ევსტათი და ცივი წყალი გადაესხათ. ამ სასჯელმაც ვერ გატეხა ქრისტიანის სული. გამძვინვარებული მთავრის ბრძანებით ევსტათის წვივები დაუმსხვრიეს, თმები კანიანად ააგლიჯეს და ყურები და ცხვირი მოაჭრეს. ქრისტეს მოწამე მხნედ ითმენდა ტანჯვას. თვით ჯალათები გააოგნა იმ ღვთაებრივმა ძალამ, რომელიც მას აძლიერებდა. წამების შემდეგ წმიდა ევსტათი ჩამოახრჩვეს იმავე მუხაზე, რომელზეც აღესრულნენ წმიდა იოანე და ანტონი.
ოლგერდის ბრძანებით სამი დღის მანძილზე ეკიდა წმიდანის გვამი ხეზე, მაგრამ ღრუბლის სვეტი იცავდა მას მხეცებისა და ფრინველებისაგან. მოგვიანებით ამ ადგილას აიგო ტაძარი. სამმა მოწამემ სიცოცხლის ფასად განადიდა წმიდა სამება, ამიტომ ტაძარი ყოვლადწმიდა სამების სახელზე აკურთხეს. წმიდა ტრაპეზი დადგინდა იმ მუხის ფესვებზე, რომელზეც აღესრულნენ წმიდა მოწამეები. მალე მოხდა ანტონის, იოანეს და ევსტათის უხრწნელი ნაწილების აღმოყვანება. 1364 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა ფილოთეოზმა ღირს სერგი რადონეჟელს (+1392; ხს. 25 სექტემბერს) გაუგზავნა ჯვარი წმიდა მოწამეთა ნაწილებით. ეკლესიამ სამივე წმიდანის ხსენების დღედ 14 აპრილი განაჩინა.
„წმიდანთა ცხოვრება“, ტომი II, თბილისი, 2001 წ.