ეკლესიის კათოლიკობა
ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სარწმუნოების სიმბოლოს სლავურ თარგმანში ეკლესიას ეწოდება „საყოველთაო“, ბერძნულად „კათოლიკე“ (καθολικός). რას ნიშნავს ეს ბერძნული სიტყვა?
იგი ძველბერძნულ, ქრისტიანობამდელ ლიტერატურაში მეტისმეტად იშვიათად გვხვდება. მაგრამ ქრისტიანულმა ეკლესიამ ძველთაგანვე აირჩია ეს სიტყვა თავისი ერთ-ერთი უმთავრესი თვისების - სამყაროსეული ხასიათის აღსანიშნავად.
ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა - სამყარო (κόσμος) და - დასახლებული დედამიწა, მსოფლიო (οικουμενη), ცხადია, არასაკმარისი ამოჩნდნენ რაღაც ახალი, მხოლოდ ქრისტიანული ცნობიერებისათვის დამახასიათებელი ცნების გამოსახატად. სარწმუნოების ძველ სიმბოლოებში სიტყვას „ეკლესია“ უეჭველად განსაზღვრავს სიტყვა „კათოლიკე“. ასეა იერუსალიმის სიმბოლოში: „ერთი წმიდა, კათოლიკე ეკლესია“, რომის სიმბოლოში: „წმიდა, კათოლიკე ეკლესია, წმიდანთა ერთობა“ და ა.შ. ძველ ქრისტიანულ წერილობითს ძეგლებში ამ ტერმინს არაერთგზის იყენებს მოციქულთა მოწაფე, წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილი; მაგალითად: „სადაც იესო ქრისტეა, იქვე არის კათოლიკე ეკლესია“15. ეს ტერმინი გვხვდება ყველა მსოფლიო კრების აქტებში. ამ სიტყვის ზედმიწევნითი თარგმანია: ყოვლისმომცველობა, სისრულე თუ სისავსის უმაღლესი ხარისხი.
გარდა ამისა, გამოიყენებოდა ტერმინი οίκουμενικος მნიშვნელობით „მსოფლიო“. მაგრამ ამ ორ ტერმინს ერთმანეთში არ ურევდნენ. მსოფლიო კრებებს ეწოდათ Οίκονμενίκη Σύνοδος (οίονμενικος - მთელი დასახლებული დედამიწიდან. ფაქტობრივად იგულისხმება ის ტერიტორიები, რომლებზეც ბერძნულ-რომაული ცივილიზაცია იყო გავრცელებული).
ეკლესია კრებითია და კათოლიკე. მოციქულის სიტყვებით: იგი არის „აღვსებაი... რომელმან ყოველივე ყოველსა შინა აღავსო“ (ეფ. 1,23). ეს ცნება მიუთითებს, რომ ცხონებისაკენ მოწოდებულია მთელი კაცთა მოდგმა და ამიტომ თითოეულს მართებს, გახდეს ქრისტეს ეკლესიის წევრი, თუმცა სინამდვილეში ყველა მას არ ეკუთვნის.
„ვრცელი მართლმადიდებლური კატეხიზმო“ შეკითხვაზე: „რატომ ეწოდება ეკლესიას კრებითი ანუ კათოლიკე, ანუ საყოველთაო?“ - პასუხობს: „იმიტომ, რომ იგი არ იფარგლება ადგილით, დროით, ხალხით, არამედ თავისთავში იტევს ყველგან და ყველა დროში მცხოვრებ ჭეშმარიტ მორწმუნეებს“16.
ეკლესია ადგილით შემოსაზღვრული არ არის. იგი მოიცავს დედამიწის ნებისმიერ ადგილზე მცხოვრებ ყველა მართლმადიდებელს. მეორე მხრივ, აუცილებელია მხედველობაში ვიქონიოთ, რომ ეკლესია კრებითი ანუ კათოლიკე იყო მაშინაც, როცა მცირერიცხოვანი თემებისაგან შედგებოდა და მეერგასე დღესაც, როცა მისი საზღვრები სიონის მთასა იერუსალიმს არ გასცილებია.
ეკლესია არც დროშია განსაზღვრული: მისი დანიშნულებაა, მოაქციოს რწმენაში ადამიანი „ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა“. „მე თქუენთანა ვარ ყოველთა დღეთა, ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა“ (მთ. 28,20). სული ნუგეშინისმცემელი „თქუენთანა დაადგრეს უკუნისამდე“ (ინ. 14,16). ევქარისტიის საიდუმლო აღესრულება მანამ, „ვიდრემდიწ მოვიდეს“ უფალი ისევ ამქვეყნად (I კორ. 11,26).
ეკლესია არ იზღუდება სამოქალაქო მოწყობის არც ერთი პირობით და არ არის დაკავშირებული რომელიმე ენასა თუ ხალხთან.
ეკლესიას ეწოდება სამოციქულო, რადგან ისტორიულად მას მოციქულებმა ჩაუყარეს საფუძველი. მათვე გაავრცელეს ქრისტიანობა ქვეყნის კიდემდე და თითქმის ყველამ თავისი ნაქადაგები მოწამებრივი სიკვდილით დაამოწმა. ამქვეყნად ქრისტიანობის თესლი მათი სიტყვითა და მათ მიერ დათხეული სისხლის წყალობით ჩაითესა. პირადი რწმენის ძალით გააჩაღეს მათ სარწმუნოების ჩაუქრობელი ალი მთელს ქვეყნიერებაზე.
მოციქულებმა შემოინახეს და მთელს ეკლესიას გადასცეს სწავლება ქრისტიანულ სარწმუნოებასა და ცხოვრებაზე იმ სახით, როგორითაც თავიანთი მასწავლებლისა და უფლისაგან მიიღეს. მოციქულები სახარების მცნებების აღსრულების პირად მაგალითებს იძლეოდნენ. მათ ქრისტეს სწავლება ზეპირსიტყვიერად და წმიდა ნაწერების სახით გადასცეს მორწმუნეებს, რათა ამ უკანასკნელთ დაეცვათ იგი, ეღიარებინათ და მის შესაბამისად ეცხოვრათ.
მოციქულებმა უფლის მცნებებზე დაყრდნობით დაადგინეს საეკლესიო მღვდელმოქმედებანი, დასაბამი მისცეს ქრისტეს სისხლისა და ხორცის, ნათლისღებისა და ხელდასხმის საიდუმლოთა აღსრულებას.
მათვე დაადგინეს ეკლესიაში ეპისკოპოსობის მადლმოსილების მემკვიდრეობითი გადაცემა. ამის წყალობით ხდება მსახურების მადლმოსილების მემკვიდრეობით მიღება მთელი საეკლესიო იერარქიის მიერ, რომელიც მოწოდებულია იყოს მნე „საიდუმლოთა ღმრთისათა“ (I კორ. 4,1).
მოციქულებმა განსაზღვრეს საეკლესიო ცხოვრების კანონიკური სტრუქტურის საფუძვლები და იზრუნეს, რათა ყველაფერი ყოფილიყო „ჯეროვნად და წესისამებრ“ ამის მაგალითებს გვაძლევს კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეს მე-14 თავი, რომელშიც შესულია მითითებანი საეკლესიო-საღვთისმსახურო შეკრებათა შესახებ.
ყოველივე ზემოთქმული ისტორიულ მხარეს განეკუთვნება. მაგრამ არსებობს მეორე, შიდა მხარეც, რომელიც ეკლესიას „სამოციქულოს“ თვისებას ანიჭებს: მოციქულები არა მარტო იყვნენ, არამედ რჩებიან კიდეც და არსებობენ ქრისტეს ეკლესიაში. იყვნენ მიწიერში, ახლა არიან ზეციურში და აგრძელებენ ამქვეყნიურ მორწმუნეებთან ურთიერთობას. ისინი ეკლესიის ისტორიულ ბირთვს შეადგენენ. მოციქულები დღესაც აგრძელებენ ეკლესიის სულით ცოცხალ, თუმცა უხილავ ბირთვად ყოფნას და მარადის ასეთად დარჩებიან. წმ. იოანე ღვთისმეტყველი წერს: „გითხრობთ თქუენ, რაჲთა თქუენცა ზიარებაჲ გაქუნდეს ჩუენ თანა და ზიარებაჲ ჩუენი მამისა თანა და ძისა მისისა თანა იესუ ქრისტესსა“ (I ინ. 1,3). ამ სიტყვებს ჩვენთვის ისეთივე მნიშვნელობა ენიჭება, როგორიც მოციქულის თანამედროვეთათვის ჰქონდა, რადგან გვარიგებს - გვქონდეს კავშირი მოციქულთა დასთან, რომლებიც ჩვენთან შედარებით უფრო ახლოს არიან ყოვლადწმიდა სამებასთან.
მაშასადამე, ეკლესიის ისტორიული და შინაგანი მხარეებიდან გამომდინარე, მოციქულები მის დამაარსებლებად ითვლებიან. ამიტომაც არის ნათქვამი ეკლესიის შესახებ: „აღშენებულ საფუძველსა ზედა მოციქულთაჲსა და წინაჲსწარმეტყუელთაჲსა, რომლისა თავ-საკიდურთა მისთა არს ქრისტე იესუ“ (ეფ. 2,20). ეკლესიის წოდება „სამოციქულო“ მიანიშნებს, რომ იგი დააფუძნა არა ერთმა მოციქულმა (რისი სწავლებაც დაიწყო რომის ეკლესიამ), არამედ თორმეტივემ ერთად: სხვა შემთხვევაში მას ერქმეოდა პეტრესი, იოანესი ან სხვა რომელიმე მოციქულის სახელი. თითქოს ეკლესია წინასწარ გვაფრთხილებდა, არ გვემსჯელა „ხორციელ“ შეხედულებებზე დაყრდნობით: „მე პავლესი ვარ... მე აპოლოსი ვარ, მე კეფასი ვარ“ (I კორ. 3,4). აპოკალიფსისში ზეცით გარდმომავალი ქალაქის შესახებ ნათქვამია, რომ მას „აქუნდეს ათორმეტნი საფუძველნი და მათ ზედა ათორმეტნი სახელნი ათორმეტთა მათ მოციქულთა კრავისათანი“ (გამოცხ. 21,14).
სარწმუნოების სიმბოლოში აღნიშნული თვისებები: ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო - ეხება მებრძოლ ეკლესიას, მაგრამ სრულ დატვირთვას ეს თვისებები ზეციური და მიწიერი ეკლესიების ქრისტეს ერთ სხეულში გაერთიანების გაცნობიერებისას იძენს: ეკლესია ერთია ზეციურ-მიწიერი ერთობით, წმიდა ზეციური-მიწიერი სიწმიდით, კათოლიკეა და სამოციქულო თავისი უწყვეტი კავშირით მოციქულებსა და ყველა წმიდანთან.
წმიდა წერილსა და წმიდა გადმოცემაზე დაფუძნებულ, გასაგებად ნათელ მართლმადიდებლურ სწავლებას ეკლესიაზე წინ ეღობება თანამედროვე პროტესტანტიზმში გავრცელებული განსხვავებული წარმოდგენა, რომელიც მართლმადიდებლურ გარემოში შემოჭრას ცდილობს. მის თანახმად, არსებული ნაირგვარი ქრისტიანული წარმონაქმნები, ე.წ. აღმსარებლობები და სექტები, თუმცაღა განყოფილნი არიან ურთიერთისგან, მაინც ერთიან, უხილავ ეკლესიას შეადგენენ, რადგანაც თითოეული მათგანი აღიარებს ქრისტეს, ძეს ღვთისას და იღებს მის სახარებას. ამ შეხედულების გავრცელებას ხელს უწყობს ის გარემოებაც, რომ მართლმადიდებელი ეკლესიის გვერდით (ოღონდ მის გარეთ) არსებულ ქრისტიანთა რაოდენობა რამდენიმეჯერ აჭარბებს მის წევრთა რიცხვს. არცთუ იშვიათად ამ ეკლესიისგარე სამყაროშიც შეიძლევა აღმოვაჩინოთ რელიგიური გულმოდგინება, რწმენა, ღირსეული ზნეობრივი ცხოვრება, ფანატიზმამდე აყვანილი დაჯერება საკუთარი სიმართლისა, მოწესრიგებულობა, ფართო საქველმოქმედო მოღვაწეობა. რა დამოკიდებულება აქვს ყოველივე ამას ქრისტეს ეკლესიასთან?
რასაკვირველია, უსაფუძვლოა ეს აღმსარებლობები და სექტები არაქრისტიანულ რელიგიებთან გავათანაბროთ. არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ საღვთო წერილის კითხვა კეთილისმყოფელ გავლენას ახდენს თითოეულზე, ვინც მისი საშუალებით რწმენის შესწავლასა და მასში განმტკიცებას ცდილობს. კეთილკრძალულებით ფიქრებს ღმერთ-შემოქმედზე, განმგებელსა და მაცხოვარზე მათთანაც აქვთ ამამაღლებელი ძალა; არ შეგვიძლია ვამტკიცოთ მათი ლოცვების სრული უნაყოფობა, თუკი ისინი გულწრფელად აღევლინება, რამეთუ „ყოველთა შორის თესლთა, რომელსა ეშინის მისა... სათნო მისა არს“ (საქმ. 10,35). ყველგანმყოფი საღვთო განგებულების სიკეთე მათზეც ვრცელდება; არც ისინი არიან ღვთის წყალობას მოკლებულნი. ეს აღმსარებლობები და სექტები ზნეობრივი აღვირახსნილობის, მანკიერებებისა და დანაშაულთა შემაკავებელ ძალებად გვევლინებიან და ეწინააღმდეგებიან ათეიზმის გავრცელებას. მაგრამ ყოველივე ეს ჯერ კიდევ არ გვაძლევს საფუძველს, ისინი ეკლესიას მივაკუთვნოთ. ამ ეკლესიისგარე ქრისტიანული ფართო სამყაროს გარკვეული ნაწილი, კერძოდ კი მთელი პროტესტანტიზმი, უარყოფს ზეციურ ეკლესიასთან კავშირს, არ ცნობს ღვთისმშობლისა და სხვა წმიდანებისადმი ლოცვით თაყვანისცემას, არ იხსენებს მიცვალებულებს. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ მათ თავად დაარღვიეს კავშირი ქრისტეს ერთიან სხეულთან, რომელიც თავისთავში აერთიანებს ზეცისა და მიწის მკვიდრთ. ფაქტია, რომ ამ არამართლმაღიდებლურმა აღმსარებლობებმა ამა თუ იმ ფორმით, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ „დაარღვიეს“ კავშირი მართლმადიდებელ ეკლესიასთან, მის ისტორიულ ფორმასთან, თვითონ გაწყვიტეს მასთან ძაფები და „გამოეყვნენ“. ამ ფაქტის უგულვებელყოფის ნება არ გვაქვს ჩვენც და მათაც. არამართლმადიდებლური აღმსარებლობების სწავლებანი შეიცავენ ერესებს, რომლებიც ეკლესიამ გადაჭრით უკუაგდო და დაგმო მსოფლიო კრებებზე. ქრისტიანობის ამ მრავალრიცხოვან განშტოებებს არაფერი აქვთ საერთო როგორც ქრისტეს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან, ისე ურთიერთთან, არც გარეგნულად, და არც შინაგანად. დღევანდელობაში გამოჩენილ აღმსარებლობათაშორის გაერთიანებებს მხოლოდ გარეგნული ხასიათი აქვთ და სიღრმისეულად ვერ წვდებიან ამ აღმსარებლობათა ცხოვრებას. ტერმინი „უხილავი“ შეიძლება მარტოოდენ ზეციურ ეკლესიას მიესადაგოს. მიწიერი ეკლესია მიუხედავად იმისა, რომ გააჩნია უხილავი მხარეც (როგორც გემს, რომლის ნაწილი წყალშია ჩაძირული და თვალთაგან უხილავია), მაინც ხილულად რჩება იმიტომ, რომ შედგება ადამიანებისაგან და აქვს მოწყობისა და მღვდელმოქმედების ხილული ფორმები. მაშასადამე, სრულიად ბუნებრივია მტკიცება, რომ ეს რელიგიური ორგანიზაციები წარმოადგენენ ეკლესიის „გვერდითი“, „მომიჯნავე“, „დაახლოებულ“ და შესალოა „მასთან მდგომ“ და ზოგჯერ „მოწინააღმდეგე“ საზოგადოებებს. ყველა ისინი ქრისტეს ეკლესიის „გარეთ“ არიან: ზოგი მათგანი „გაემიჯნა“, სხვანი „ძლიერ დაშორდნენ“ მას. ერთნი, მართალია, მოსცილდნენ, მაგრამ ნათესაური, ისტორიული ძაფებით მაინც არიან მასთან კავშირში; სხვებმა ეს ნათესაობაც დაკარგეს - მათში გამრუდებულია ქრისტიანობის სული და ძირეული საფუძვლები. ერთ მათგანზეც კი არ ვრცელდება იმ მადლის მოქმედება, რომელიც ეკლესიაში სუფევს. ეს განსაკუთრებით ეხება საეკლესიო საიდუმლოებათა შედეგად ბოძებულ მადლს. ისინი არ იკვებებიან იმ საიდუმლო ტრაპეზიდან, რომელიც ზნეობრივი სრულყოფის საფეხურებზე აიყვანს მათ.
თანამედროვე კულტურული საზოგადების ტენდენცია, თანასწორი გახადოს ყველა აღმსარებლობა, მარტო ქრისტიანობით არ იფარგლება. იმავე გათანაბრების დაფაზე იდება არაქრისტიანული რელიგიებიც. თურმე მათ ყველას „ღმერთისკენ მივყავართ“ და თანაც მათ მიმდევართა საერთო რიცხვი გაცილებით აღემატება ქრისტიანობის აღმსარებელთა რაოდენობას.
ყველა ეს „გამათანაბრებელი“ და „გამაერთიანებელი“ შეხედულება მიუთითებს, რომ დავიწყებულია პრინციპი: შეიძლება არსებობდეს მრავალი სწავლება და აზრი, მაგრამ ჭეშმარიტება ერთია. ჭეშმარიტად ქრისტიანული, ეკლესიური ერთობა შეიძლება ეყრდნობოდეს მხოლოდ თანამოაზრეობას და არა სხვაგვარად აზროვნებას. ეკლესია არის „სუეტი და სიმტკიცე ჭეშმარიტებისაჲ“ (I ტიმ. 3,15).
ქრისტეს ეკლესიის წევრები ღვთის ერთ სამწყსოს შეადგენენ - ყველა მოწოდებულია, ქრისტეში აღასრულოს თავისი ცხოვნების საქმე. ყველა თანასწორია ღვთის სამსჯავროს წინაშე. მაგრამ როგორც სხეულის ნაწილებს აქვთ ორგანიზმის სიცოცხლისათვის აუცილებელი განსხვავებული დანიშნულება; როგორც, სახლში, შენობაში თითოეულ დეტალს თავისი როლი აკისრია, ასევე ეკლესიაში არსებობს სხვადასხვა სახის მსახურება. ეკლესიის, როგორც ორგანიზაციის, უმაღლესი მსახურება იერარქიას ეკისრება. იგი გამოირჩევა რიგითი წევრობისაგან.
იერარქია დაადგინა უფალმა იესო ქრისტემ. „მან მოსცნა რომელნიმე მოციქულნი, რომელნიმე წინაჲსწარმეტყველნი, რომელნიმე მახარებელნი, რომელნიმე მწყემსნი და მოძღუარნი დასამტკიცებელად წმიდათა, საქმედ მსახურებისა, აღსაშენებელად გუამისა ქრისტესისა, ვიდრემდე მივიწინეთ ყოველნი ერთობასა სარწმუნოებისასა და მეცნიერებასა ძისა ღმრთისასა, მამაკაცად სრულად, საზომად ასაკისა სავსებისა მის ქრისტესისა“ (ეფ. 4,11-13).
ეკლესიაში არავინ ადგენს თავისთავს იერარქიულ მსახურად - ამას მხოლოდ მოწოდებული და კანონიერად დადგენილი პირი ასრულებს ხელდასხმის საიდუმლოს საშუალებით. „არავინ თავით თჳსით მოიღოს პატივი, არამედ, რომელი წოდებულ არს ღმრთისა მიერ, ვითარცა-იგი აჰრონ“ (ებრ. 5,4). რა მაღალზნეობრივი ადამიანიც არ უნდა იყოს, მას არ შეუძლია იერარქიული მსახურების აღსრულება განსაკუთრებული განდობის გარეშე. შეუძლებელია პარალელის გავლება ზნეობრივი სიმაღლის ხარისხსა და იერარქიულ სიმაღლის ხარისხს შორის. აქ უნდა ვივარაუდოთ მათი სრული შესაბამისობა, თუმცა ეს ყოველთვის ასე არ არის.
უფალმა იესო ქრისტემ ამქვეყნად მსახურების დროს თავის მიმდევართაგან თორმეტი მოწაფე - მოციქული (ბერძნ. απόστολος - დესპანი) ამოირჩია და მათ განსაკუთრებული სულიერი ნიჭები და უფლებები უბოძა. აღდგომის შემდგომ უფალი გამოეცხადა მათ და უთხრა: „ვითარცა მომავლინა მე მამამან, მეცა წარგავლინებ თქუენ. და ვითარცა ესე თქუა, შეჰბერა მათ და რქუა: მიიღეთ სული წმიდაჲ. უკეთუ ვიეთნიმე მიუტევნეთ ცოდვანი, მიეტევნენ მათ: და უკეთუ ვიეთნიმე შეიპყრნეთ, შეჰპყრობილ იყვნენ“ (ინ. 20, 21-23). ეს სიტყვები გვაუწყებენ, რომ სამოციქულო მსახურებისა და მის კვალდაკვალ მწყემსის მოვალეობის აღმსრულებელნი აუცილებელია ზემოდან მიავლინონ. ამ მსახურების მასშტაბები ჩანს ამაღლების წინ უფლის მიერ მოწაფეთათვის ნათქვამ სიტყვებში: „წარვედით და მოიმოწაფენით ყოველნი წარმართნი და ნათელს-სცემდით მათ სახელითა მამისაითა და ძისაჲთა და სულისა წმიდისაჲთა, და ასწავებდით მათ დამარხვად ყოველი, რაოდენი გამცენ თქუენ. და აჰა ესერა მე თქუენ თანა ვარ ყოველთა დღეთა ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა“ (მთ. 28,19-20). ამ სიტყვებში აღნიშნულია მოციქულთა სამგვარი მსახურება: სწავლება (მოიმოწაფენით), მღვდელმსახურება (ნათელს-სცემდით) და მართვა (ასწავებდით მათ დამარხვად ყოველთა). „აჰა ესერა მე თქუენ თანა ვარ ყოველთა დღეთა ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა“ - უფალმა ამ სიტყვებით აკურთხა მწყემსობაზე თავისი მემკვიდრენი ყოველ დროში, „ვიდრე აღსასრულადმდე სოფლისა“, სანამ დასრულდება მიწიერი ეკლესიის არსებობა. ზემომოყვანილი სიტყვები უფლისა „მიიღეთ სული წმიდაჲ“ (ინ. 20,22) ადასტურებს, რომ ეს უფლებამოსილებანი მწყემსისა განუშორებლად არის შეერთებული სულიწმიდისმიერ მადლმოსილ, განსაკუთრებულ ნიჭებთან. სამივე იერარქიული მსახურება გაერთიანებულია ერთ ცნებაში - მწყემსობა. თავად უფლის გამოთქმის თანახმად: „აძოენ კრავნი ჩემნი... დამწყსენ ცხოვარნი ჩემნი... დამწყსენ ცხოვარნი ჩემნი“ (პეტრე მოციქულისადმი, ინ. 25,15-17) და „მწყსიდით თქუენ შორის სამწყსოსა მას ღმრთისასა“ (მოციქულებისადმი, I პეტ. 5,2).
მოციქულები ყოველთვის აღნიშნავდნენ, რომ იერარქია ღვთისაგან არის დადგენილი. თორმეტი მოციქულის დასში, გამოკლებული იუდას სანაცვლოდ, მატათა მოციქულის ჩარიცხვა განსაკუთრებული წესით მოხდა (საქმ. 1). ეს წესი არის ღირსეულთა შერჩევა კენჭისყრისთვის, ლოცვა და კენჭისყრა. თავად მოციქულები თავიანთ მოადგილეებს - ეპისკოპოსებს ხელდასხმით ადგენდნენ.
პავლე მოციქული სწერს ტიმოთეს: „ნუ უდებ-ყოფ, რომელ-ეგე არს შენ თანა მადლი, რომელი მოგეცა შენ წინაჲსწარმეტყველებითა, დასხმითა ხელთა ხუცობისათა“ (I ტიმ. 4,14); სხვა დროს კი ეუბნება: „მოგახსენებ შენ განცხოველებად მხურვალედ მადლსა მას ღმრთისასა, რომელ აშენ თანა დასხმითა ხელთა ჩემთაჲთა“ (2 ტიმ. 1,6). კრეტისა და ეფესოს ეპისკოპოსებს ტიტესა და ტიმოთეს ენიჭებათ უფლება, დაადგინონ პრესვიტერები (ხუცესნი): „ამისთვის დაგიტევე შენ კრიტს შინა, რაჲთა ნაკლულევანი იგი განაგო და დაადგინნე ქალაქად-ქალაქად ხუცესნი, ვთარცა-იგი მე გიბრძანე შენ“ (ტიტ. 1,5); დააჯილდოონ ისინი: „რომელნი კეთილად ძღოდიან ხუცესნი, ორის ნაწილის პატივის ღირს იყვნედ, უფროჲს ხოლო რომელნი შურებოდიან სიტყვთა და მოძუღვრებით რამეთუ იტყჳს წიგნი: ხარს მეკალოესა არა დაუკრა პირი; და ღირს არს მუშაკი სასყიდლისა თჳსისა“ (5 ტიმ. 5,17-18); აგრეთვე, უფლება მოსილნი არიან გაარჩიონ პრესვიტერებზე შემოსული საჩივრები: „ხუცისათვის შესმენასა ნუ თავს-იდებ, გარნა ორითა და სამითა მოწამითა“ (I ტიმ. 5,19).
მაშასადამე, მოციქულები, კერძოდ კი ისინი, ვისაც თავად უფალმა მოუწოდა ეკლესიაში უზენაესი მსახურებისკენ, ადგენდნენ ეპისკოპოსებს, რომლებიც მათი უშუალო მემკვიდრეები და საქმის გამგრძელებლები ხდებოდნენ. მოციქულები თავიანთი და ეპისკოპოსების თანაშემწეებად ადგენდნენ პრესვიტერებს, ეპისკოპოსთა „ხელებს“, რომელთა ხელდასხმაც მოგვიანებით ეპისკოპოსებს დაეკისრა.
პრესვიტერები (πρεσβύτερος ზედმიწევნითი მნიშვნელობით „უხუცენი“) მოციქულთა დროშიც და მის შემდგომადაც ყოველთვის იყვნენ და ახლაც წარმოადგენენ იერარქიის მეორე ხარისხს. როგორც „საქმე მოციქულთა“ მოგვითხრობს, პავლემ და ბარნაბამ ლისტრაში, ანტიოქიასა და იკონიაში გავლისას ხელი დაასხეს პრესვიტერებს თითოეული ეკლესიისათვის“ (საქმ. 14,23). წინადაცვეთის საკითხის გადასაწყვეტად გაიგზავნენ ელჩები იერუსალიმში მოციქულებთან და იქაურ პრესვიტერებთან (საქმ. 15,2); მოციქულთა კრებაზე პრესვიტერები მათთან ერთად იკავებენ ადგილებს (საქმ. 15,6); იაკობ მოციქული კი გვარიგებს: „უძლურ თუ ვინმე არს თქუენ შორის, მოუწოდენ ხუცესთა ეკლესიისათა და ილოცონ მის ზედა და სცხონ მას ზეთი სახელითა უფლისაჲთა“ (იაკ. 5,14). ამ დარიგებიდან ვხედავთ, რომ პრესვიტერები აღასრულებდნენ საეკლესიო მღვდელმოქმედებებს. აგრეთვე ვიგებთ, რომ ცალკეული თემის მთავარ ეკლესიაში შეიძლებოდა რამდენიმე პრესვიტერის ყოფნა, მაშინ როდესაც ქალაქისა და მისი მიმდებარე ოლქისთვის მხოლოდ ერთი ეპისკოპოსი დგინდებოდა. „საქმენი მოციქულთას“ 21-ე თავში გადმოცემულია შემდეგი: როდესაც პავლე მოციქული მესამე სამოციქულო მოგზაურობიდან დაბრუნდა იერუსალიმში და მოინახულა იაკობ მოციქული, იქ ყველა პრესვიტერი მივიდა (მაშასადამე, ისინი გარკვეულ საეკლესიო ხარისხს შეადგენდნენ). მათ გაიმეორეს სამოციქულო კრების დადგენილება, რომლის მიხედვითაც წარმართებს წინადაცვეთა არ ევალებოდათ და სთხოვეს პავლეს, განწმედის რიტუალი აღსრულებინა, რათა მისთვის არავის ესაყვედურა იუდეველობაზე უარის თქმა.
სამოციქულო ნაწერებში ყოველთვის არ განირჩევა სახელები „ეპისკოპოსი“ და „პრესვიტერი“ მაგალითად, „საქმენი მოციქულთას“ წიგნში წერია, რომ პავლე მოციქულმა ეფესოდან მილეტში თავისთან მიიწვია „ხუცესნი ეკლესიისა“ (საქმ. 20,17) და ასე დამოძღვრა: „ეკრძალენით უკუე თავთა თქუენთა და ყოველსავე სამწყსოსა, რომელსა-ეგე თქუენ სულმან წმიდამან დაგადგინნა მოღუაწედ (სლავურ თარგმანში: „ეპისკოპოსად“) და მწყსად ეკლესიასა უფლისა ღმრთისასა, რომელი მოიგო სისხლითა თჳსითა“ (საქმ. 20,28). ოღონდ აქედან და მსგავსი გამონათქვამებიდან არ უნდა დავასკვნათ, თითქოს მოციქულთა ეპოქაში ორი ხარისხი - ეპისკოპოსისა და პრესვიტერისა (ხუცესისა) გაერთიანებული იყო. ასეთი მაგალითები მხოლოდ იმას აჩვენებს, რომ პირველ საუკუნეში საეკლესიო ტერმინოლოგია ჯერ კიდევ არ იყო ისე დახვეწილი, როგორც შემდგომ და რომ სიტყვა „ეპისკოპოსი“ ორი მნიშვნელობით გამოიყენებოდა: ზოგჯერ უზენაესი იერარქიული ხარისხის აღსანიშნავად, ზოგჯერ კი ჩვეულებრივი, ზოგადი მნიშვნელობით - „დამკვირვებელი“ (επίσκοπς - დამკვირვებელი, ზედამხედველი. ზერძნული სიტყვის იმდროინდელი მნიშვნელობით). ჩვენს ყოფითს ტერმინოლოგიაშიც ასეა, მაგ. სიტყვა „ინსპექტირება“ ძალიან ხშირად სულაც არ აღნიშნავს „ინსპექტორის“ თანამდებობაზე მყოფის საქმიანობას.
ეკლესიაში მესამე იერარქიულ ხარისხს დიაკვნები შეადგენენ. როგორც „საქმენი მოციქულთას“ მე-6 თავში ვკითხულობთ, იერუსალიმის თემმა აირჩია შვიდი მამაკაცი და მათ ხელი დაასხეს მოციქულებმა. მათი პირველი დანიშნულება იყო, მოციქულებს დახმარებოდნენ პრაქტიკული, გამოყენებითი ხასიათის საქმეებში: ევალებოდათ „მსახურება ტაბლებსა“ (საქმ. 6,2), საკვების დარიგება და ქვრივებზე ზრუნვა. დამტკიცდა, ამ შვიდ მამაკაცს სახელი „დიაკონი“ დარქმეოდათ (ეს ჯერ კიდევ არ ჩანს მე-6 თავში). მწყემსთა ეპისტოლეებიდან ვიგებთ, რომ დიაკვნებს ეპისკოპოსები ადგენდნენ (I ტიმ. 3,8-13). სადიაკვნო მსახურებისათვის ირჩეოდნენ ადამიანები - „სავსენი სულითა წმიდითა და სიბრძნითა“ (საქმ. 6,3). ისინი ქადაგებდნენ, როგორც წმ. სტეფანე, რომელმაც თავისი სიტყვა ქრისტეს შესახებ მოწამებრივი სიკვდილით დაბეჭდა; წმ. ფილიპე, რომელმაც საჭურისი მონათლა (საქმ. 865,38). პავლე მოციქული თავის ეპისტოლეში სალამს უთვლის „ეპისკოპოსთა თანა და დიაკონთა“ (ფლპ. 1,1), როგორც მადლმოსილი იერარქიული მსახურების მტვირთველებსა და ეპისკოპოსთა თანაშემწეებს. წმ. იუსტინე მოწამე წერს: „ჩვენში ეგრეთწოდებული დიაკონნი ურიგებენ თითოეულ დამსწრეს პურს, რომელზედაც სამადლობელი აღსრულდა, აგრეთვე ღვინოსა და წყალს და მიაქვთ მათთანაც, ვინც არ ესწრებოდა“17. მაშასადამე, დიაკვნებს მორწმუნეებთან დაჰქონდათ არა მარტო საკვები, არამედ ევქარისტიულ ძღვენსაც ურიგებდნენ. მათი მსახურება ეკლესიაში ძველადაც და ახლაც საღვთისმსახურო-მადლმოსილი ხასიათისა იყო: 314 წელს, ნეოკესარიის კრებაზე, „საქმენი მოციქულთა“-ზე დაყრდნობით დადგინდა, რომ დიაკონთა რაოდენობამ თემში, თუნდაც იგი მრავალრიცხოვან ქალაქში არსებობდეს, არ უნდა გადააჭარბოს შვიდს. ძველ საეკლესიო ძეგლებში ხანდახან იხსენიებიან ეპისკოპოსები და დიაკვნები პრესვიტერების გარეშე. ალბათ იმიტომ, რომ ეპისკოპოსები თავად იყვნენ ქალაქის თემის წინამძღვარნი, პრესვიტერებს კი ქალაქგარე თემებში მსახურებას ანდობდნენ.
განასხვავებენ საეკლესიო იერარქიის სამ ხარისხს. სამივე მათგანში აყვანა მარტოოდენ საკუთარი სურვილით არ შეიძლება. ამის ნებას ეკლესია იძლევა და მათი დადგინება ღვთის კურთხევითა და ეპისკოპოსის მიერ ხელდასხმით აღესრულება.
ეკლესიაში აუცილებელია მღვდლობის ამ სამი ხარისხის არსებობა. მაგრამ მცირე თემს ნება ეძლევა, ჰყავდეს მხოლოდ ერთი ან ორი იერარქი (მღვდელი, მღვდელი და დიაკონი, ორი მღვდელი და ა.შ.). მაგრამ მთელს ეკლესიაში, თუნდაც ადგილობრივში, იერარქიის სისრულე აუცილებელია. მოციქულთა მოწაფე, წმ. ეგნატე თავისი ეპისტოლეებით გვიჩვენებს, თუ როგორ ამოწმებს ამას ძველი ეკლესია. იგი წერს: „აუცილებელია, და ასეც იქცევით, არაფერი მოიმოქმედოთ ეპისკოპოსის გარეშე. ასევე დაემორჩილეთ პერსვიტერებს, როგორც ჩვენი სასოების - იესო ქრისტეს მოციქულებს. დაე, ღმერთმა ინებოს ჩვენი ცხოვრება მასში. ასევე დიაკვნებს, იესო ქრისტეს საიდუმლო მსახურებს, ყველამ ყოველმხრივ უნდა აჩვენოთ თანადგომა, რადგან ისინი არიან ღვთის ეკლესიის მსახურნი და არა საჭმელ-სასმელისა... ყველამ პატივი მიაგეთ დიაკონთ, როგორც იესო ქრისტეს მცნებებს; ეპისკოპოსს, როგორც იესო ქრისტეს - ძეს მამა ღმერთისა; და პრესვიტერებს, როგორც საღვთო კრებულს, მოციქულთა დასს. მათ გარეშე არ არსებობს ეკლესია“18.
ეპისკოპოსები იერარქიის უმაღლეს რანგს იკავებენ. ცხოვრება საერთოდ არ არსებობს მთავრობის გარეშე და პრესვიტერებისა და დიაკვნების ხარისხზე უმაღლესი, უმთავრესი იერარქიული ხარისხის არსებობაც თავად ცხოვრებისეული ლოგიკით არის ნაკარნახევი. ეს ძველი საეკლესიო ძეგლებიდანაც ცხადდება. წმ. ეგნატე წერს: „სადაც ეპისკოპოსია, იქვე უნდა იყოს ხალხი, მსგავსად იმისა, რომ სადაც იესო ქრისტეა, იქ არის კათოლიკე ეკლესიაც“19. ტერტულიანეს გამოთქმით, „ეპისკოპოსების გარეშე ეკლესია არ არსებობს“20.
ეპისკოპოსთა შორის არიან უმთავრესნი მდგომარეობით და არა იერარქიული თუ მადლისმიერი ღირსებით. ასევე იყო მოციქულთა გარემოშიც: მათ შორის ცნობილი იყვნენ გამორჩევით პატივმისაგებნი და სახელოვანნი, სუეტებად აღიარებულნი (გალ. 2,9), მაგრამ ყველა არსობრივად და სამოციქულო ხარისხით თანასწორი იყო. „ვგონებ, ვითარმედ არარაჲ დავაკლდი ფრიად მოციქულთა მათ“ (2 კორ. 11,5; 12,11) - ორჯერ განაცხადა პავლე მოციქულმა და დასძინა: „დაღათუ არარაჲ ვარ“ (2 კორ. 12,11). მოციქულთა ურთიერთობანი აგებული იყო იერარქიული თანასწორობის საფუძველზე. ეხება რა თავის მოგზაურობას იერუსალიმში სახელგანთქმულ მოციქულებთან - იაკობთან, პეტრესა და იოანესთან შესახვედრად, პავლე მოციქული განმარტავს, რომ წავიდა „გამოცხადებით“ (გალ. 2,2), ანუ დაეყრდნო მოციქულთა კრებით ცნობიერებას და არა რომელიმე მათგანის, თუნდაც ყველაზე სახელგანთქმულის პირად ნააზრევს. „მათ, რომელნი-იგი ჰგონებდეს, ვითარმედ არიან რაიმე, რომელნი-იგი ყოფილ ოდესმე იყვნეს, არარაი უმჯობეს ჩემსა. პირსა კაცისასა ღმერთმან არა თუალ-ახუნის“ (გალ. 2,6). რაც შეეხება ცალკეულ პირებს, ამაზე პავლე მოციქული წერს: „და რაჟამს მოვიდა პეტრე ანტიოქიად, წინაშე პირსა მისსა აღუდეგ. რამეთუ შეკდემულ იყო“ (გალ. 2,11). აქ საქმე ეხებოდა წინადაუცვეთელ ქრისტიანებს. იერარქიული მადლმოსილების თანასწორობის პრინციპზე აგებული ამგვარი ურთიერთობები სამარადჟამოდ დარჩა ეკლესიაში მოციქულთა მემკვიდრე - ეპისკოპოსებში.
როდესაც მოციქულებს დასჭირდათ, მიემართათ უზენაესი ავტორიტეტული ხმისა და სამსჯავროსათვის (ეს მოხდა მაშინ, როდესაც ანტიოქიაში გაჩნდა მნიშვნელოვანი გაუგებრობები მოსეს რჯულის წეს-ჩვეულებების გამოყენების თაობაზე), მაშინ ისინი შეიკრიბნენ იერუსალიმში და ამ კრების დადგენთლებანი მთელი ეკლესიისთვის სავალდებულოდ აღიარეს (საქმ. 15; საქმ. 16,4). ეს იქცა მაგალითად, რომ ეკლესიის უმნიშვნელოვანესი საკითხები ყოველთვის კრებას გადაეწყვიტა. მაშასადამე, ეკლესიის ხელისუფლების უზენაესი ორგანო და ავტორიტეტი არის ეპისკოპოსთა კრება: ადგილობრივ ეკლესიაში იგი ადგილობრივი ეპისკოპოსებისაგან დგება, ხოლო მსოფლიო საეკლესიო კრებებში მთელი ეკლესიის ეპისკოპოსები მონაწილეობენ.
ეპისკოპოსობის მემკვიდრეობითობა და უწყვეტობა ეკლესიაში
მოციქულებიდან მემკვიდრეობით მიღებული ეპისკოპოსობა და მისი უწყვეტობა ეკლესიის ერთ-ერთი არსებითი მხარეა. და პირიქით - მემკვიდრეობითობის გარეშე მიღებული ეპისკოპოსობა ამა თუ იმ ქრისტიანულ დენომინაციას ართმევს ჭეშმარიტი ეკლესიის თვისებებს, თუნდაც მას სწორი დოგმატური სწავლება გააჩნდეს. ეკლესია დაარსებიდანვე ამგვარად უდგებოდა ამ საკითხს. ევსები კესარიელის „საეკლესიო ისტორიიდან“ ვიცით, რომ ძველად ყველა ადგილობრივი ქრისტიანული ეკლესია ინახავდა თავის ეპისკოპოსთა სიას, როგორც მემკვიდრეობითობის უწყვეტობის დამადასტურებელს.
„ჩვენ შეგვიძლია, - წერს წმ. ირინეოს ლიონელი, - ჩამოვთვალოთ ისინი, ვინც მოციქულებმა ჩვენამდე დაადგინეს ეპისკოპოსებად ეკლესიაში, და მათი მემკვიდრენი“. და, მართლაც, იგი მემკვიდრეობითობის რიგით ჩამოთვლის რომის ეკლესიის ეპისკოპოსებს თითქმის II საუკუნის ბოლომდე21. მემკვიდრეობითობის მნიშვნელობაზე იგივე შეხედულებას გამოთქვამს ტერტულიანეც. იგი თავისი დროის ერეტიკოსებზე წერდა: „დაე, წარმოადგინონ თავიანთი ეკლესიების მთავრობანი და გამოაცხადონ ეპისკოპოსთა სია, რომელიც მემკვიდრეობით გრძელდებოდა ისე. რომ პირველი მათგანი დაედგინა მოციქულს, ანდა მისი წინამორბედი ყოფილიყო რომელიმე მოციქული ან მათ მოწაფეთაგან ვინმე, რომელსაც დიდხანს ჰქონდა ურთიერთობა მოციქულებთან. რადგან სამოციქულო ეკლესიები თავიანთ ეპისკოპოსთა სიას ზუსტად ასე ადგენენ. მაგალითად, სმირნის ეკლესია წარმოგვიდგენს პოლიკარპეს, რომელიც იოანემ დაადგინა: რომისა - პეტრეს მიერ ხელდასხმულ კლემენტეს. ასე და ამგვარად მიუთითებენ ეკლესიები თავად მოციქულთა მიერ ეპისკოპოსობაში აყვანილ პირებზე, როგორც მოციქულთა თესლიდან აღმოცენებულ შთამომავლობაზე“22.
მწყემსობის დადგინება ეკლესიაში
„ესრეთ შემრაცხენინ ჩუენ კაცმან, ვითარცა მსახურნი ქრისტენი და მნენი საიდუმლოთა ღმრთისათანი... ხოლო ჩემდა საწუნელება არს, უკეთუ თქუენ მიერ განვიკითხო... განმკითხველი ჩემი უფალი არს“ (I კორ. 1,3-4).
„ხუცესთა მათ თქუენ შორის ვჰლოცავ, ვითარცა თანა-ხუცესი და მოწამე ვნებათა ქრისტესთაჲ, და მერმისა მის გამოჩინებადისა დიდებისა ზიარი; მწყსდით თქუენ შორის სამწყსოსა მას ღმრთისასა, იღუწიდით ნუ იძულებით, არამედ ნებსით, ნუცა საძაგელისა შეძინებით, არამედ გულს-მოდგინედ. ნუცა ვითარმცა ეუფლებოდეთ მნეთა მათ, არამედ სახე ექმნენით სამწყსოსა მას“ (I პეტ. 5,1-3).
„მოიხსენენით წინამძღუარნი იგი თქუენნი, რომელნი გეტყოდეს თქუენ სიტყუათა მათ ღმრთისათა, და ჰხედევდით გამოსლვასა მას ცხორებისა მათისათა და ჰბაძევდით სარწმუნოებასა მათსა“ (ებრ. 13,7).
„დაემორჩილენით წინამძღუართა თქუენთა და ერჩდით მათ, რამეთუ იგინი იღვძებენ სულთა თქუენთათკს, ვითარცა-იგი სიტყუაი მისცენ: რაითა სიხარულით ამას ჰყოფდნენ და არა სულთ-ითქუმიდენ, რამეთუ არა ადვილ არს ესე თქუენდა“ (ებრ. 13,17).