მიშელ კენო

ხატი, მარადისობის სარკმელი

2. ბიბლიური და დოგმატური საფუძვლები

იესო ქრისტე მართლა არის ჭეშმარიტი ღმერთი და ჭეშმარიტი კაცი ერთ პიროვნებაში? ამ კითხვაზე დადებით პასუხში ძევს ქრისტიანული სრწმუნოების ფუნდამენტური სადუმლოება, აქედანვე მომდინარეობს ხატთა თაყვანისცემა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როგორც განკაცება არის ხატის საფუძველი, ასვედ ხატი მოწმობს განკაცებაზე. განკაცების უარყოფა ხატის უარყოფასაც ნიშნავს, და პირიქით. აქედან გამომდინარე ხატი - პირველ რიგში, ქრისტეს ხატია.

რა თქმა უნდა, ხატების „მომხრეთა“ და „მოწინააღმდეგეთა“ კამათმა, შესაძლოა, გონებაში ათასგვარი მწვალებლობა დაბადოს, მაგრამ იგი იძლევა საშუალებას, შემოიტანოს ქრისტიანობისათვის შეუფასებელი ღვთისმეტყველური სიცხადე. ეს სიცხადე იმდენად მნიშვნელოვანია,რომ ეკლესიის გამარჯვებას 843 წელს, ხანგრძლივი და ღრმა ხატმებრძოლური კრიზისის შემდეგ, მართლმადიდებლობის ზეიმი ეწოდა.

არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ხატმებრძოლთა კამათში ხატთაყვანისმცემლებთან ისლამის მხრიდან მზარდი საშიშროებაც აისახა, რომელიც იყო ნებისმიერი გამოსახულების შეურიგებელი მტერი. ამან აიძულა ბიზანტიის ქრისტიანები, მიეცათ საკრალურ გამოსახულებებისათვის ღრმა, შეიძლება ითქვას, მეტაფიზიკური დასაბუთება.

მეშვიდე მსოფლიო საეკლესიო (მეორე ნიკეის) კრების თორმეტსაუკუნოვანი იუბილეს აღნიშვნისას, რომელმაც საქვეყნოდ გამოაცხადა ხატების თაყვანისცემის კანონიერება, ღირსია გავიხსენოთ, თუ როგორ შეეხო ეს კამათი მთლიანად ხელოვნებას.

ხატმებრძოლთა არგუმენტაცია

ეს არგუმენტაცია იყო დაფუძნებული ძველაღთქმისეულ აკრძალვაზე, აგრეთვე წმ. იოანე ღვთისმეტყველის პირველ ეპისტოლეში ნათქვამ სიტყვებზე - „ღმერთი არავის სადა უხილავს“ (1 ინ. 4:12), და მისსავე სახარებაში თქმულზე: „ღმერთი არავინ სადა იხილა“ (ინ. 1:18). ამ დროს მდუმარედ უვლიდნენ გვერდს ამავე სტროფის გაგრძელებას: „მხოლოდშობილმან ძემან, რომელიც იყო მამის წიაღში, მან განგვიცხადა“(ინ. 1:18).

ხატმებრძოლები აცხადებდნენ შემდეგს:

- თქმა იმისა, რომ ქრისტეს ხატი განასახიერებს მის კაცობრივ ბუნებას ღვთაებრიობის გარეშე, ნესტორიანობში (ნესტორის მწვალებლობაში) დაბრუნებას ნიშნავს;

- პირიქით, ცნობა იმისა, რომ ხატი წარმოადგენს მის ღვთაებრიობას, კაცობრივი ბუნების გარეშე, შეუძლებელია, რადგან ღმერთის გამოსახვა შეუძლებელია (არიანელობის მწვალებლობა);

- მასში კაცობრივის და ღვთაებრივის აღრევის დაშვება მონოფიზიტურ მწვალებღობში ჩავარდნას ნიშნავს.

ხატმებრძოლები აცხადებდნენ, რომ მათ პოზიციას მხარი დაუჭირა ქალკედონის კრებამ (IV მსოფლიო კრება, 451 წ.), რომელმაც განაცხადა, რომ ქრისტეში ორი ბუნება შეერთებულია „განუცალკევებლად და შეურევნელად“. მათი თქმით, აქედან მომდინარეობს მათი უსათუო უარყოფა ქრისტეს ხატისა, როგორც მატერალური გამოსხულებისა.

საუკეთესო ღვთისმეტყველური არგუმენტაცია ხატთა დასაცავად

ხატთა თაყვანისცემის დამცველი არგუმენტაციის მთავარი არქიტექტორები იყვნენ იოანე დამასკელი (650-730), თეოდორე სტუდიელი (759-826) და პატრიარქი ნიკიფორე (დაახ. 750-828). მათი მტკიცებულებები მოკლე გადმოცემით შემდეგში მდგომარეობს.

- უფალმა თავისი განკაცებით მოსეს სჯული ახალი აღთქმით გაამდიდრა და განმარტა. მან განგვიცხადა ჩვენ ჭეშმარიტი ღმრთის შემეცნება და განგვათავისუფლა მანამდე გარდაუვალი კერპთაყვანისმცემლობისგან. ძველ აღთქმაში იყო მხოლოდ სიტყვა, განკაცების შემდეგ მას მოჰყვა ხედვა.

ძე - მამის ხატია, როგორც ამტკიცებს თავად იესო: „ვინც მე მიხილა, მამა იხილა“ (ინ. 14:9). ეს თემა ვითარდება იოანეს სახარებაში და კვლავ იწევს წინა პლანზე წმ. მოციქულ პავლეს მიერ, რომელიც ხედავდა ქრისტეში „ხატს უხილავი ღმრთისა“(კოლ. 1:15), რომელშიც შეიქმნა და აღმოცენდა ყოველივე. უხილავი მამის ხატი, როგორც განაცხადა 325 წელს I მსოფლიო კრებამ ნიკეაში, თავის მხრივ ატარებს ღვთაებრივ ბუნებას და მხოლოდ სულიწმიდა იძლევა უხილავი ღმრთის ხატის შემეცნებას. არ იყო დაბრმავებული ქრისტეს თანამედროვეთა უმრავლესობა როდესაც ვერ დაინახა მასში რაღაც უფრო მეტი, ვიდრე უბრალოდ იოსების, ხუროს შვილი?

გარდა ამისა, „მას შემდეგ, რაც ქრისტე იშვა დედისაგან, რომლის გამოსახვაც შესაძლებელია, მასაც, ბუნებრივია, იგივე ხატება აქვს, როგორიც შეესაბამება მისი დედის სახეს. და თუ შეუძლებელი იქნებოდა მისი გამოსახვა ხელოვნების მეშვეობით, ეს იმის მანიშნებელი იქნებოდა, რომ ის მხოლოდ მამისაგან იშვა და არ განკაცებულა“ (თეოდორე სტუდიელი, მე-3 უარყოფა, თ.II, პგ.99, გვ.417);

- თავის აღდგომით, რისი წინარესახეც იყო მისი ფერისცვალება თაბორის მთაზე, ქრისტემ აკურთხა და გარდაქმნა მატერია, რომელსაც ახლა ძალუძს, წარმოსახოს თავად იესო და ცხონების საიდუმლო.

განკაცება ამართლებს და პოსტულირებს ხატს, რადგან ხატის მეშვეობით ღმერთი მოიცავს მატერიას და აღორძინებს მას, იმოსება-რა სხეულით, რომელიც თავის მხრივ ღვთისმტვირთველი ხდება („ღმრთის ტაძარი და მტვირთველი“ - კორ. 3:17, 15:49 და II კორ. 6:16).

„მე არ ვეთაყვანები მატერიას, - წერდა იოანე დამასკელი, - ვეთაყვანები ღმერთს შემოქმედს, რომელიც ჩემს გამო მატერიალური გახდა და მატერიაში დაიდო ბინა და მატერიის მეშვეობით ისურვა ჩემი გადარჩენა“ („ღვთაებრივ ხატებათა შესახებ“, I,16 პგ.94 გვ.1245 AC). ამავე დროს არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ადამიანი, განკაცებული სული, მაღლდება ხორციელისგან სულიერისაკენ!

- ქალკიდონის კრებამ მკაფიოდ განსაზღვრა ორი ბუნება („ჭეშმარიტი ღმერთი და ჭეშმარიტი კაცი“), მაგრამ ხატმებრძოლებს ეს დაავიწყდათ. არსებობს „ჰიპოსტასური ერთობა“, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ღმერთმა კაცობრივი ბუნება იტვირთა. ამიტომ, ქრისტეს ხატი არ არის არც მისი ღვთაებრიობის გამომხატველი, არც მისი ადამიანობის, არამედ მისი პიროვნების გამომხატველია, რომელიც აერთიანებს თავის თავში ამ ორ ბუნებას. სხვაგვარად რომ ითქვას, ხატი წარმოადგენს მარადიული სიტყვის განკაცებულ პიროვნებას, და არა მის ადამიანურ ბუნებას, ღვთაებრივისგან დაცილებულს.

- ამიტომ ლოგიკურია, რომ ქრისტეს ხატი, როგორც ასეთი, შეიცავს ქრისტეს პიროვნებას. ხატი ხსნის გამოსახული არსობის გარკვეულ მყოფობას და შეუძლია, იყოს მორწმუნეთა თაყვანისცემის საგანი. ეს თაყვანისცემა მიეკუთვნება არა ნივთიერებას, არამედ მყოფობას.

ხატსა და მის პროტოტიპს შორის კავშირი არც ერთ შემთხვევაში არ ნიშნავს მათ გატოლებას. ამიტომ პიროვნების გამოსახულება, ვის სახელსაც ატარებს ხატი, ეკუთვნის იმ პიროვნებას, ხოლო „პატივი, რომელიც მიეგება ხატს, ეკუთვნის მის პირველსახეს“ (II ნიკეის კრება).

- მაცხოვრის ხატთან შედარებით, სახარება - სიტყვიერი ხატია. თეოდორე სტუდიელმა ასე უპასუხა ხატმებრძოლებს, რომლებიც ვერ ბედავდნენ ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ხატების დასაბუთებას:

„ქრისტეს არანაირად არ დაუვალებია თავისი სიტყვების ჩაწერა, თუნდაც მცირე ჩანაწერების სახით. ამისდა მიუხედავად მისი ხატი ჩაიწერეს მოციქულებმა და დღემდე ინახება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ის, რაც წარმოდგენილია ნაწერისა და ქაღალდის მეშვეობით, ხატზე წარმოსახულია სხვადასხვა ფერითა და სხვა ნივთიერებით“. (Refutatio I, X, PG 99, 340 d).

„მთავარია, - წერს ლეონიდე უსპენსკი, - რომ ხატისათვის ბრძოლა ეკლესიის ისტორიაში ორი ეპოქის ზღვარს ემთხვევა, რომლებიც გამოხატავენ განკაცების დოგმატის ორ განსხვავებულ ასპექტს“.

პირველი ეპოქის განმავლობაში, რომელიც თავისი არსით ქრისტოლოგიური იყო და უკავშირდებოდა მსოფლიო კრებებს, ხატი „პირველ რიგში მოწმობდა განკაცების ფაქტზე“. მეორე ეპოქა, პნევმატოლოგიური, გრძელდებოდა IX ს-იდან XVI ს-მდე და პასუხობდა მოთხოვნილებას, მისცემოდა „სულიწმიდასა და მის ადამიანში მოქმედებას, ე.ი. განკაცების ეფექტს“ კაპიტალური განსაზღვრება. ხატი გახდა წმ. ირინეოს ლიონელის განთქმული მტკიცებულების ილუსტრაცია, რომელსაც იმეორებდნენ საუკუნეების მანძილზე: „ღმერთი იქცა ადამიანად, რათა ადამიანს შესძლებოდა, გამხდარიყო ღმერთი“. გარდასახული ადამიანის ხატი წარმოაჩენს სულიწმიდის მოქმედებას.

ბოლო სიტყვა იოანე დამასკელს დავუტოვოთ: „ნათელია, რომ როცა ხედავ უსხეულოს შენს გამო განკაცებულს, მაშინ შეჰქმენი მისი ადამიანური სახის გამოსახულება. როცა უხილავი იმოსება სხეულში და ხილული ხდება, მაშინ გამოსახე გამოცხადებულის მსგავსება. როცა ის, ვინც, თავისი ბუნების აღმატებულობის გამო, მოკლებულია სხეულსა და ფორმას, ზომას, ხარისხს, წონას, ვინც, ღვთიური ბუნების მქონემ, მონის სახე მიიღო, ამით შეიზღუდა ზომითა და ხარისხით და სხეულებრივი სახე მიიღო, მაშინ დაწერე დაფებზე და გამოფინე დასანახავად ის, ვინც ისურვა, ხილულად გამოგვცხადებოდა (PG 94, col. 1239).

3. ხატის ადგილი აღმოსავლეთის ეკლესიაში

ხატი ყოველდღიურ ცხოვრებაში

მაშინ, როცა კ.ჰ. იუნგის შემდგომ, თანამედროვე ფსიქოლოგია დაჟინებით მიიჩნევს, რომ ჰარმონიული და ნაყოფიერი რელიგიური ცხოვრებისათვის ფრიად აუცილებელია ხატოვანი სახეები, რელიგიის ფსიქოლოგია ხატს მათლმადიდებლობისთვის აუცილებელ და არსებით ელემენტთა რიცხვს მიაკუთვნებს. უკვე ნათლობისას მორწმუნე ღებულობს თავისი მოსახელე წმიდანის ხატს. ჯერისწერისას მშობლები ხატებით ლოცავენ ახალგაზრდებს. ნათლობისას მიღებულ ხატსა და ღვთისმშობლის ხატს მიასვენებენ სამგლოვიარო პროცესიის თავში. იქ, სადაც ათეიზმმა არ მოახდინა თავისი შავბნელი საქმე, პირველი, რასაც ხედავ სახლში შესვლისას - ხატია. ის მაღლაა აღმართული და გიზიდავს ზევით, უზენაესისკენ აღმართო მზერა, რომელსაც მიესალმები მასპინძლებზე ადრე. ხატები, ამა თუ იმ სახით, იმყოფებიან ჩვენს გვერდით ჩვენი ცხოვრების ყოველი მნიშვნელოვანი მოვლენის დროს. არსებობს სამგზავრო ხატებიც, რომლებიც თან დააქვთ გზაში. ეკლესიაში მიღებულია წმიდანთა ხატებთან სანთლების დანთება და მათი ამბორი, როგორც ოჯახის წევრთა.

ხატი ეკლესიის ცხოვრებაში

ეკლესიის ხატების მეშვეობით მართლმადიდებელი მორწმუნეები აცნობიერებენ თავს წმიდათა დიდი ოჯახის წევრებად. საკმარისია შეიხედო ეკლესიაში, დაინახო მისი შიდა მხარე, ფრესკებითა და ხატებით დაფარული, რომ აღარ იგრძნო თავი მარტოდ. აქ არა აქვს ადგილი ინდივიდუალიზმს და თავის თავში ჩაკეტვას, რაც აგრერიგად ახასიათებს ადამიანს: ნებისმიერი ლოცვა ხომ რჩეულებთან ურთიერთობას ნიშნავს, რომელთა უძრავი მზერა შინაგანი დინამიზმის გამომხატველია.

ფრესკები და ხატები, ხელს უწყობენ გონების მოკრებას, რაც ეხმარება უხილავის ჭვრეტას. როგორი სიცარიელე და სიცივე ისადგურებს სულში, როცა შედიხარ ტაძარში, სადაც არ არის წმიდა ხატები!

არ დაგვავიწყდეს, რომ ღვთის სახლი განასახიერებს კოსმიურ წესრიგს: იატაკი - მიწის სიმბოლოა, გუმბათი - ზეცისა, აფსიდი - მათი ერთიანობის. ჯერ კიდევ მეხუთე საუკუნეში ფსევდო-დიონისე არეოპაგელმა განაცხადა, რომ ტაძარი, ზეციური ეკლესიის ხატად უნდა ჩაითვალოს. ამიტომ მასში ყველაფერი ზეციური სამყაროსკენ უნდა მიგვმართავდეს, ხოლო ფრესკები ყოველდღიური ცხოვრების ფორმებს კი არ უნდა გამოხატავდეს, არამედ - სულიერის.

IX საუკუნიდან სიუჟეტთა შედგენილობა და განლაგება ოფიციალური წესებით განისაზღვრება. ასე, პანტოკრატორის - ხილული და უხილავი სამყაროს მეუფის ხატი, მთავარ გუმბათს ამშვენებს, გამოსახულებათა იერარქიის უმაღლეს საფეხურს წარმოადგენს და გვიბიძგებს გავუხსნათ სული ზეცას. აფსიდის ნიშში გამოისახება ღვთისმშობელი - ხიდი ზეცასა და მიწას შორის. აფსიდა შემოფარგლავს საკურთხეველს ციხესიმაგრის გალავნის მსგავსად და ზედა ნაწილში ანგელოზთა ზეციურ ლიტურღიას წარმოადგენს, ქვედაში კი მოციქულთა მარადიულ ზიარებას. ეკლესიის შესასვლელთან, როგორც წესი, განლაგებულია ღვთისმშობლის მიძინებისა და საშინელი სამსჯავროს ფრესკები. ისინი მომართულია მორწმუნეებისაკენ, რომლებმაც მიიღეს ის, რაც იყო აღთქმული. დანარჩენი სივრცე წმიდანებს უკავია. კანკელს, რომელზეც შემდგომ გვექნება საუბარი, ორმაგი დანიშნულება აქვს. ერთის მხრივ, საკურთხეველს, რომელიც ღვთის საბრძანებელად იწოდება, გამოყოფს მორწმუნეთაგან, მეორეს მხრივ - ხიდია, რომელიც აერთიანებს მათ ზეციურ სამყაროსთან.

ანალოღიებზე განლაგებული ხატები, პირდაპირი თაყვანისცემისთვისაა განკუთვნილი. ეკლესიაში შესვლისას, მართლმადიდებელი მორწმუნეები სამგზის პირჯვარს იწერენ წმიდა სამების საპატივსაცემოდ, თავდახრილები ამბობენ მოკლე ლოცვას და ემთხვევიან ხატებს: ჯერ იესო ქრისტესი, შემდეგ ღვთისმშობლისა, შემდეგ ცენტრალურ ანალოღიაზე განლაგებულ დღესასწაულის ან ლიტურგიული ციკლით გათვალისწინებულ ხატს.

საკმარისია, თუნდაც ერჯერ დაეწროთ ბიზანტიურ წირვას, რომ გაიგოთ, რა ადგილი უკავია მასში ხატებს. მათ უკმევენ, მათ მიაბრძანებენ ლიტანიობით. როგორ არ გავიხსენოთ კიევის მთავრის, ვლადიმერის ელჩების მოხსენება, რომელიც მათ დაწერეს კონსტანტინეპოლის წმიდა სოფიის ტაძარში ლიტურღიაზე დასწრების შემდეგ:

„არ ვიცით, ზეცაში ვიყავით, თუ მიწაზე, რადგან არ არსებობს დედამიწაზე ასეთი მშვენიერება, არც კი ვიცით, რა ვთქვათ; მხოლოდ ერთი ვიცით, რომ აქ ღმერთი ადამიანებთან მყოფობს და მათი ღვთისმსახურება ყველა ქვეყნისას აღემატება. ჩვენ ვერ ვივიწყებთ იმ სილამაზეს...“

988 წელს ვლადიმერი თავისა ხალხით ქრისტიანობაზე მოექცა.

სულიერი სამყაროს ეს განცხადებული სილამაზე დამახასიათებელია მართლმადიდებლობისთვის, რომელშიც სიტყვა (სახარება), ლიტურღია და ხატი მჭიდროდაა ურთიერთშეკავშირებული.

ყველაფერი, რასაც ასწავლის საღმრთო ლიტურღია, საეკლესიო გალობა და მედავითნის საკითხავები, ფრესკებისა და ხატების მდუმარებით უმშვენიერეს კომენტარს იძენს.

სილამაზე ხუთივე გრძნობას ეხება. თვალებს აღანთებს ხატების მშვენიერება, საკმევლის სუნი ღვთის სამეუფოს კეთილსურნელებაზე მიანიშნებს, პირს ზიარების პურისა და ღვინის გემო ახსოვს, ხატთა, სახარებისა და ჯვარის ამბორი შეხებას ატკბობს, დაბოლოს, განსაკუთრებული ადგილი სმენას უკავია.

შევნიშნავთ, რომ საორღანო მუსიკა და ზეთის საღებავებით შესრულებული ფერწერა, რომლებიც ხატებთან ერთად გაჩნდნენ, გრძნობებს ვნებიან ფერებსა და ჰანგებს, გარკვეული აზრით, „ხორციელ“ შეგრძნებებს აწვდიან, რაც ხატისთვის უცხო მსოფლმხედველობის გამომხატველია.

საეკლესიო მუსიკას, როგორც ბიზანტიურს, ისევე სლავურს, (ასევე ქართულს), მხოლოდდამხოლოდ ვოკალური ხასიათი აქვს და უღებს გულისყურს ზენა სამყაროს ვიბრაციებს. ისევე, როგორც ხატი, მუსიკაც უფრო ამაღლებულ რეალობას გამოხატაეს, ვიდრე ფიზიკური სამყარო, და ამის მეშვეობით აღამაღლებს აზრს, გრძნობასა და ცნობიერებას.

იკონოსტასი (კანკელი)

რედ. ავტორი განიხილავს კანკელის გვიანდელ ფორმას, რომელსაც იკონოსტასი ეწოდება. საქართველოში კანკელის ადრინდელი ფორმაა შენარჩუნებული.

ტერმინი “იკონოსტასი“ - ნიშნავს ხატებით დაფარულ კედელს. ის საკმაოდ გვიან გაჩნდა და თავისი კანონიკური სახე მხოლოდ XV საუკუნეში მიიღო. პირველ საუკუნეებში საკურთხეველი გამოიყოფოდა ბალუსტრადით ანუ დაბალი ბარიერით, მაგრამ ხატების რიცხვის ზრდასთან ერთად ამ ტიხარმა სახეცვლილება განიცადა. ჯერ მასში ხატები ერთ რიგად განლაგდა, შემდეგ ორად, და ბოლოს - ხუთად; შედეგად მივიღეთ იკონოსტასი, რომელიც ცნობილია ჩვენთვის დღეს.

გუმბათამდე ასულმა იკონოსტასმა მოაფარა მორწმუნეთა თვალს მღვდელიც და საკურთხევლის მოხატულობაც. გამოსავალი გამოინახა, იკონოსტასზე გადმოინაცვლა გუმბათის, აფსიდისა და ამბიონის იკონოგრაფიულმა გეგმამ.

დღეს ხშირად არასწორად გებულობენ იკონოსტასის არსს. მისი საღვთისმეტყველო როლი უნდა გადაიხედოს. იკონოსტასი - შეღობვა არაა, ეს არის იმის მაქსიმალური გამოსახვა, რაც შეიძლება იხილო თვალით, მის უკან დასანახი არაფერია - იმ გაგებით, რომ საკურთხეველში საიდუმლოებები აღესრულება ხედვის დონეზე კი არა, არამედ ღმერთთან ურთიერთობის დონეზე.

მაგრამ იკონოსტასის როლი არ ამოიწურება იმით, რომ გვიშლის თვალწინ ცხონების მთელს ისტორიას, თუმცა, მხოლოდ ესეც კი, საკმაოდ მნიშვნელოვანია: ის გვახსენებს სხვა სამყაროში გადასვლის შესახებ, რომელიც უხილავია მატერიალური ხედვისთვის. იკონოსტასი არის სიმბოლური საზღვარი გრძნობადსა და სულიერ სამყაროს შორის. გარდა სწავლების მნიშვნელობისა, ის გვიწვევს ზეციურ ეკლესიასთან ურთიერთობისკენ. ის ხაზს უსვამს, აგრეთვე, არსობრივ კავშირს ქრისტეს დიდებული სხეულის მყოფობის საიდუმლოს - ევქარისტიისა და ამ სხეულის გამომსახველ ხატს შორის.

აღსავლის კარზე გამოსახულია ხარება და ოთხი მახარებელი. აღსავლის კარი არის სიმბოლო საღმრთო სამეუფოში შესვლისა, ხარება აღნიშნავს ჩვენი ცხონების დასაწყისს.

ზედა ორ რიგში - შუაში წმიდა სამების ხატია, გარშემო ძველი აღთქმის ეკლესიაა (რომელიც სჯულის ხელმწიფების ქვეშ იმყოფება), ზედა რიგში, პატრიარქები - ადამიდან მოსემდე, ქვედა რიგში, წინასწარმეტყველები - მოსედან ქრისტემდე.

შემდეგ ორ რიგში გამოსახულია ახალი აღთქმის ეკლესია (რომელიც მადლის ხელმწიფებაშია). ზედა რიგში ათორმეტი დიდი დღესასწაული, ქვედა რიგში - დეისისი - ვედრება (შუაში უფალი იესო ქრისტე, მარჯვნივ ღვთისმშობელი, მარცხნივ წმ. იოანე ნათლისმცემელი), გარშემო კი ეკლესიის ლოცვა მსოფლიოსთვის - მარჯვნივ მთავარანგელოზი მიქაელი, მარცხნივ მთავარანგელოზი გაბრიელი, შემდეგ - მარჯვნივ წმ. მოციქული პეტრე, მარცხნივ - წმ. მოციქული პავლე, სხვა წმიდანები იერარქიის მიხედვით.

აღსავლის კარის გვერდით - მარჯვნივ უფალი იესო ქრისტე, მარცხნივ ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელი, შემდეგ ანგელოზები და ადგილობრივი წმიდანები.

ათორმეტი დიდი დღესასწაული

მართლმადიდებელი ეკლესიის დიდი დღესასწაულები გამოისახებიან ქრისტეს აღდგომის ხატის გარშემო, გვირგვინივით, ყოველ მათგანში შეწნულია ერთად რწმენის მთავარი შემადგენელი ნაწილები.

სქემატურად ისინი შეიძლება დავყოთ ასეთ ჯგუფებად:

ქრისტეს აღდგომა

ოთხი საღვთისმშობლო დღესასწაული:

1. ღვთისმშობლის შობა.
2. ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანება.
3. ხარება.
4. ღვთისმშობლის მიძინება.

ექვსი საუფლო დღესასწაული:

5. ქრისტესშობა.
6. მირქმა.
7. ნათლისღება (ღვთის განცხადება).
8. ფერისცვალება.
9. უფლის დიდებით შესვლა იერუსალიმში.
10. ამაღლება.
11. სულთმოფვნობა.
12. ჯვართამაღლება.

აგრეთვე იკონოსტასზე შეიძლება განლაგდეს ბიბლიური და საეკლესიო ისტორიის სხვადასხვა მოვლენების გამომსახველი ხატები - ლაზარეს აღდგინება, ჯვარცმა, წმ. იოანე ნათლისმცემლის შობა, წმ. მოციქულები, საიდუმლო სერობა და ა.შ.

4. მოკლე შენიშვნები დღესასწაულების ხატების შესახებ

ბიზანტიური ლიტურგიკული წელი შობის მარხვის შესახებ კვირადღით კი არ იწყებოდა, როგორც რომის ეკლესიაში, არამედ 1 სექტემბერს. დღესასწაულის ხატი ავსებს საიდუმლოს გამომხატველ ლიტურგიულ ტექსტებს და მათთან ერთიანობას ქმნის. შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ერთმანეთს აშუქებენ! სადღესასწაულო ლოცვაზე მღვდელი ეკლესიის შუაში მდებარე ანალოგიაზე სადღესასწაულო ხატს განათავსებს. დიდი დღესასწაულები, სამი რომელთაგან - გარდამავალია (უფლის დიდებით შესვლა იერუსალიმში, ამაღლება და სულთმოფენობა), „დღესასწაული დღესასწაულის“ - აღდგომის გარშემო ტრიალებენ.

	ღვთისმშობლის შობა - 8 (21) სექტემბერი ამ დღესასწაულის ხატი, როგორც წერს თავის „ფიქრებში ხატებზე“ ცნობილი ხატმწერი ბერი გრიგოლი (კრუგი), აღსავსეა „ადამიანური სიხარულის კეთილსურნელებით“. „ღვთისმშობლის შობ - კაცობრიობის ბოლო სამზადისია ღვთაების მიღების წინ“.
	ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანება - 21 ნოემბერი (4 დეკემბერი) მარიამი - პირველი და ერთადერთი მდედრია ვინც შევიდა ტაძრის „წმიდათა წმიდაში“, რადგან იგი თავად უნდა გამხდარიყო ქრისტეს ტაძარი. მღვდელმთავარი ზაქარია წაუძღვა მას საკუთხეველში; ხატი გამოსახავს ქალწულის აღმასვლას სიწმიდისა და ღვთაებრიობის კიბეზე.
	ხარება - 25 მარტი (7 აპრილი) სწორედ აქ „აღესრულა საიდუმლო, რომელიც სცილდება ადამიანური ცნობიერების ყოველგვარ საზღვარს - ღმრთის განკაცება“ (ბერი გრიგოლი). იმ მშობლებისგან განსხვავებით, ვინც აძლევს სიცოცხლეს მოკვდავ არსებებს, ყოვლადწმიდამ მიიღო თავის წიაღში სიცოცხლის მომცემელი, რომელმაც დაარღვია სიკვდილის კრულება და გარდამეტებით ანიჭებს სიცოცხლეს მათ, ვინც მიმართავს. ეს დღესასწაული გაზაფხულის ბუნიაობისას აღინიშნება, როცა მზე კვეთს ეკვატორს, ჩრდილოეთ ნახევარსფეროსკენ იწყებს სვლას და ნელ-ნელა ათბობს და ანათებს მას. ეს ხომ არ არის დიდი სიყვარულის უწყება - ხარება სხვა მზის ამოსვლისა?
	ღვთისმშობლის მიძინება - 15 (28) აგვისტო [„ღვთისმშობლის ამაღლება“ („Assumptio“) დასავლეთის ეკლესიაში] გადმოცემა გვიამბობს, რომ ღვთისმშობლის გარდაცვალებისას მის გარშემო ყველა მოციქული შემოიკრიბა და თავად ქრისტე მოვიდა მისი სულის მისაღებად. ამ დღესასწაულის ხატი კომენტარს უკეთებს ლიტურგიკულ ტექსტს, კონდაკს, რომელიც ამ დღის აღსანიშნავად იკითხება: „მეოხებათა შინა სამარადისოდ მვედრებელი და შეწევნათა შინა უცვალებელი სასოება, ღვთისმშობელო, სამარემან და სიკვდილმან ვერ დაგაბრკოლეს, არამედ, ვითარცა დედა ეგე ცხოვრებისა, ცხოვრებად მიგცვალა, რომელმან დაიმკვიდრა საშო მარადის ქალწულისა“. დედასა და ყრმას შორის კავშირი, რომელიც მჟღავნდება ღვთისმშობლის თითქმის ყველა ხატში, სადაც მას გამოხატავენ ქრისტეთი ხელში, ამ შემთხვევაში პირიქითაა. ძე, ახალი ადამი, ამ ხატზე დიდებითაა გამოსახული, ანგელოზთა გარემოცვაში. მას ხელში დედა უკავია, უფრო სწორად, მისი სული, რომელმაც „განსულიერებული“ სხეული შეიმოსა. ახალი ევა, რომელსაც აპოკალიფსი „მზით შემოსილად“ (აპოკ. 12:1) გვიხატავს, წინ მიგვიძღვის განღმრთობაში. ეს არის დაუდუმებელი შეხსენება იმისა, რომ ღმერთი გახდა σαρκοφορος (სხეულებრივი, სხეულის მატარებელი), რათა ადამიანს შესძლებოდა გამხდარიყო πνευματοφορος (სულიერი, სულიწმიდის მატარებელი). ამას შეიძლება ვუწოდოთ ადამიანის აპოთეოზი, რადგან მიძინების საიდუმლოებაში სისრულით ხორციელდება ქრისტიანობის ორი პოლუსი - აღდგომა და ფერისცვალება.
	ქრისტეს შობა - 25 დეკემბერი (7 იანვარი) ბნელი გამოქვაბული სრული სასოწარკვეთილების, ანუ ჯოჯოხეთის სიმბოლოა. სწორედ აქ იდუმალებით იშვა ქრისტე, რათა დაეხსნა ადამი და მასთან ერთად მთელი კაცობრიობა. სხვადასხვა  მითში ქრისტეს შობის, სიკვდილისა და აღდგომის წინათგრძნობა ხომ კაცობრიობის ჭეშმარიტი მხსნელის ნოსტალგიური მოლოდინის ნიშანი იყო? გავიხსენოთ ზევსი, სინათლის ღმერთი, ბერძნული მითოლოგიის უმაღლესი ღვთაება, ისიც ხომ წყვდიადში, გამოქვაბულში დაიბადა. კრეტის ლასითის პლატოდან უნდა ჩახვიდე ამ გრანდიოზულ ქვაბულში (დაახლოებით 70 მ სიღრმეში), რათა გაიგო, რას ნიშნავს „სიკვდილის აჩრდილთა ქვეყანაში მსხდომთათვის ნათლის აღმობრწყინვება“. ხატი ენითაღუწერელი ძალით გვახსენებს ამას. თავის მხრივ, ბიზანტიური ლიტურგია უწოდებს მარიამს წმიდა მთას, რომლიდანაც ჩამოვიდა ქრისტე. იგი ხატზე ცენტრალურ ადგილს იკავებს, მეწამული ფერის საწოლზე განისვენებს, რაც ხაზს უსვამს მის ღირსებას, როგორც ღვთისმშობლისა. თავდაპირველად ეს მოვლენა გვაოცებს და გვაბნევს, როგორც იოსებს, რომელიც გამოისახება ხატის მარცხენა ქვემო კუთხეში. დოსტოევსკისთვის „მხოლოდ ერთი პიროვნებაა მსოფლიოში, სრულყოფილად მშვენიერი - ქრისტე“, ხოლო „განკაცება - სილამაზის განცხადებაა“ („ძმები კარამაზოვები“, IV,1). ეს „ზამთრის პასქა“ უმანუელის („ჩვენთან არს ღმერთი“, მთ. 1:23) თანდასწრებით გვეხმიანება და ღრმადაა დაკავშირებული აღდგომასთან.
	მირქმა უფლისა - 2 (15) თებერვალი ტრაპეზზე გადაფარებული საბურველი, ლიტურგიკულ აღჭურვილობას განეკუთვნება. ის გვახსენებს იერუსალიმის ტაძარს, რომელშიც სიცხოცხლის ბოლოს შეეგება მესიას ღრმადმოხუცებული სიმეონი. სიმეონი (რომლისაც ისმინა უფალმა) წინასწარმეტყველებს მესიის ვნებაზე (ლკ. 2:25-35). ამიტომ ჩვილის მზერა მოხუცზეა მიპყრობილი, რომელიც მთელი თავისი გამომეტყველებით მოლოდინს გამოხატავს.
	ღმრთისგანცხადება, ანუ ნათლისღება უფლისა - 6 (19) იანვარი წყლები გამოსახავენ გამდინარე ქვაბულის სახეს, რომელიც ქრისტემ თავისი შთაფლვით განაახლა. როგორ არ დავინახოთ აქ შობის ხატთან კავშირი? „ღმრთისგანცხადებად“ დღესასწაული იქცევა წმიდა სამების სამივე პირის მონაწილეობის შედეგად, და ამავე დროს ეს არის განათვლის დღესასწაულიც, რადგან ღმრთის განცხადებას თან ახლდა უჩვეულო ნათელი.
	ფერისცვალება - 6 (19) აგვისტო ქრისტეს ფერისცვალება თაბორის მთაზე „არის საყოველთაო ფერისცვალების გზა, და ხატი, და მწვერვალი“ (ბერი გრიგოლი), და არა უბრალოდ ერთ-ერთი სასწაული. თუმცა, უნდა გვესმოდეს, რომ ფერი იცვალა არა ქრისტემ, არამედ მოციქულებმა, რომლებმაც შეძლეს განწმენდილი მზერით ეხილათ მათი გამომრჩეველის სრული რეალობა.
	უფლის შესვლა იერუსალიმში, ანუ ბზობა (გარდამავალი დღესასწაული) ხატს უწოდებენ „ღვთისმეტყველებას საღებავებით“. აი, მაგალითისთვის ნაწყვეტი ეპიფანე კვიპრელის ქადაგებიდან: „რატომაა, რომ მანამდე ქრისტე ფეხით დადიოდა, ახლა კი ცხოველზე ამხედრდა? რათა ეჩვენებინა, რომ ამაღლდება ჯვარზე და განდიდდება მასზე. რას ნიშნავს სახედარი? უეჭველია, სინაგოგას, რომელიც მძიმე უღელქვეშ ეწეოდა ცხოვრების ჭაპანს და რომლის ქედზეც როდესღაც უნდა ამხედრდეს ქრისტე. რას ნიშნავს კვიცი? გაუხედნავ წარმართ ხალხს, რომელზეც არავინ ამხედრებულა, ანუ არც სჯული, არც შიში, არც ანგელოზი, არც წინასწარმეტყველი, არც წერილი, არამედ მხოლოდ ერთი სიტყვა-ღმერთი“ (G.krug. Mysli o ikone. Bialystok. 1990. S.62).
	ამაღლება (გარდამავალი დღესასწაული) ამ დღესასწაულის მსახურებაში ითქმის: „ამაღლდა ღმერთი ღაღადებასა შინა... რათა ამღლებულიყო ადამის დაცემული ხატება, და გამოეგზავნა სული ნუგეშისმცემელი, და წმიდა ეყო სულნი ჩვენნი“. მშვიდი სიხარული ახლავს აღთქმას: „მე თქვენთანა ვარ ყოველთა დღეთა და ვიდრე აღსასრულამდე სოფლისა“ (მთ. 28:20). თუმცა ქრისტე ამაღლდა ზეცად, კაცობრიობამ მისი სახით თავი ეკლესიისა მიიღო. ამაღლებული, ის კვლავ დაბრუნდება (საქმ. 1:11) ბოლო ჟამს. ხატზე, განდიდებული ქრისტეს გამოსახულების ქვეშ, ვხედავთ მის დედას, ეკლესიის სახეს, და მის საძირკველს - მოციქულებს.
	სულთმოფენობა (გარდამავალი დღესასწაული) „და აღსრულებასა დღისა მეერგასისასა (ორმოცდამეათე დღეს), იყვნენ ყოველნი ერთბამად ურთიერთას... და ეჩვენეს მათ განყოფანი ენათანი ვითარცა ცეცხლისანი და დაადგრა თითოეულად კაცად-კაცადსა მათსა ზედა. და აღივსნეს ყოველნი სულითა წმიდითა და იწყეს სიტყუად უცხოთა ენათა, ვითარცა სული იგი მოსცემდა მათ სიტყუად“ (საქმ. 2:1,3-4). ხატზე გამოსასხულია მოციქულები, რომლებიც რკალის სახედ სხედან ქრისტეს ცარიელი მაღალდასაჯდომელის ირგვლივ, რომლის ღვთაებრივ მყოფობაზეც მიუთითებენ ყოვლისმომცველი ნათელი და ცეცხლის ალები. ქვემოთ ბნელი ნიშიდან ჩანს ძველი მეფე, რომელსაც ხელში უკავია ქსოვილი, თორმეტი გრაგნილით. იგი არის დატუსაღებული სამყაროს სიმბოლო, რომელიც ხელებს ნათლისაკენ, ხსნისაკენ იწევს, რომელიც თორმეტი მოციქულის მიერ იქნა ქადაგებული, რასაც სიმბოლურად აღნიშნავს თორმეტი გრაგნილი.
	ჯვართამაღლება - 14 (27) სექტემბერი ჯვართამაღლება აბოლოებს თორმეტ უდიდეს დღესასწაულს, და ღვთისმშობლის ზოგიერთი დღესასწაულივით სცილდება სახარების ფარგლებს. მისი წარმოშობა დაკავშირებულია IV ს-ში კონსტანტინე დიდის დედის, დედოფალ ელენეს ბრძანებით ჭეშმარიტი ჯვრის პოვნას. ხატზე გამოსახულია იერუსალიმის ეპისკოპოსი, რომელიც დგას აღდგომის ბაზილიკის წინ და აღმართული აქვს ჯვარი, შეკრებილი ხალხის მიერ თაყვანისცემისთვის. ჯვარში, რომელიც აღმართულია თხემის ადგილზე - გოლგოთაზე, გადმოცემა სამყაროს ცენტრს ხედავს. იგია ადამის საფლავის ადგილიც, და აღნიშნავს ალამს და იარაღს, რომლითაც ქრისტე, ახალი ადამი, ათავისუფლებს სამყაროს სიკვდილის წყვდიადისგან და შესაძლებელს ხდის მის ფერისცვალებას.
	ჩასვლა ჯოჯოხეთში, ანუ აღდგომა (გარდამავალი დღესასწაული) ამ ხატს, რომლის სიუჟეტიც აღებულია ნიკოდიმოსის აპოკრიფული სახარებიდან, ახასიათებს სინათლე და დინამიზმი. ქრისტე გამოსახულია მასზე როგორც ცოცხალი, რომელსაც აქვს „კლიტენი სიკვდილისა და ჯოჯოხეთისანი“ (აკოპ. 1:18). უფალმა შემუსრა და დაარღვია ჯოჯოხეთის კარი, ჯვარი გადასახა ადამსა და ყველა წმიდანს, გაუწოდა მათ ხელი, მოკიდა ადამს მარჯვენა ხელი და ამოიყვანა ჯოჯოხეთიდან, მას კი დანარჩენი წმიდანები მოყვნენ“ (შდრ. ნიკოდ. 2:17-27). (VII, XIV,I,2,კფ; ასევე 1 პეტრ. 3,19). აღდგომა, „დღესასწაულთა დღესასწაული“, ქრისტეს ჯვარცმას აძლევს აზრს. ის ხსნის ყველაფერს, რაც მოხდა მანამ და შემდეგ. აღდგომის გარეშე ქრისტიანის სიცოცხლეს აზრი ეკარგება. „ქრისტე რომ არ აღმდგარიყო, ჩვენი ქადაგება ამაო იქნებოდა, ამაო იქნებოდა ჩვენი სარწმუნოებაც, და ჩვენ ვიქნებოდით ყველა ადამიანზე უბედური“ (1 კორ. 15: 14,19), მაგრამ „ქრისტე აღსდგა მკვდრეთით, სიკვდილისა სიკვდილითა დამთრგუნველი და საფლავების შინათა ცხოვრების მომნიჭებელი“.

გაგრძელება