„სილამაზე გადაარჩენს სამყაროს“ - თქვა დოსტოევსკიმ. საკმარისა მოინახულო კრეტა, ან საბერძნეთის სხვა ადგილები, ქვეყნისა, რომელმაც ამდენი რამ მისცა ეეროპულ კულტურას, რომ არაფერი ვთქვათ სხვა, ხშირად ჩვენთვის ძალზედ მახლობელ, უმშვენიერეს ადგილებზე, რომ მიხვდე სალამაზის ზემოქმედების ძალას გრძნობებზე და, საბოლოო ჯამში, სულზე რომელიც, ბუნებრივია, მიმართავს ღმერთს, ყოველი სლამაზის წყაროს და სიცოცხლის მომნიჭებელს.
ადამიანი სილამაზის წყურვილს განიცდის. პავლე ევდოკიმოეს მიაჩნია, რომ „თუ ადამიანი მიილტვის სილამაზისკენ, ეს იმას ნიშნავს, რომ იგი უკვე განათლდა მით, ნიშნავს, რომ სილამაზის წყურვილმა მთელი მისი არსება განმსჭვალა“. ამ სილამაზის გარეშე ჩვენი სამყარო სრულიად შეუცნობადი იქნებოდა. ამიტომ ხატმწერები ერთისკენ მიილტვიან - შექმნან ეს სილამაზე.
დავაზუსტოთ ცნება. ხატის სილამაზე, პირველ რიგში ნახატის სინატიფეზე კი არ არის დამოკიდებული (ხატმწერა არ „სახავს“ ხატს, ის „წერს“ მას) არამედ მთლიანობის ჰარმონიაზე. ხატი - ხანგრძლიეი ტრადიციის ნაყოფია, რომელშიც ზოგადი ხედვა განუყოფლად დაკავშირებულია დეტალების ნატიფ დამუშავებასთან. ის არ არის დაკავშირებული მყისიერ ინტუიციაზე, ან ძლიერ ემოციაზე, ან სუფთა აბსტრაქციაზე ან გენიის ელვარებაზე, თუმცა ეს უკანასკნელი მნიშვნელოვანწილად სახეზეა დიდ ხატმწერთა ნამუშევრებში.
შემთხვევითობას არაფერი მიეცემა და ყოველი ელემენტი ერთ მთლიანობაში ჩაეწნობა. ხატის ზედაპირი ზედმიწევნით დაყოფილია ნაწილებად, და გეომეტრიული ხაზები, რომლებიც ჩანან ფრესკებზე დღის სინათლეზე, ეჭვს არ ტოვებს, რომ ჩვენს წინაშეა გულმოდგინედ მომზადებული ნაწარმოები.
საინტერესოა, რომ მესამე საუკუნის ფილოსოფოსი - ნეოპლატონიკოსი პლოტანი საუბრობდა სამყაროს ხედვაზე შინაგანი თვალით. ბუნებრივ რეალობას, რომელიც უშუალოდ აღიქმება გრძნობებით, არ მივყავართ მისი აზრით, საგანთა სიღრმეში. ასევე, ნამდვილი ხატმწერები გამოსახავენ არა გარეგნულ, არამედ სულიერ რეალობას, რომელიც მეტად ასახავს ჭეშმარტებას. თვალ ნათელია, აგრეთვე, რომ ეს სიმბოლური ენა, ხორციელი ადამიანის თვალსაწიერს, სრულიად შეუმჩნეველი რჩება, რადგან მისი გული მხოლოდ პირადი კომფორტსაკენ და მატერიალური საგნებისაკენაა მიმართული.
სანამ ნარკვევის საგანს მივადგებოდეთ, კიდევ ერთი რამ დავაზუსტოთ. დიდი ტრადიციების (ქრისტიანობის გარდა ეს არის ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოსიზმი და ისლამი) საკრალურ ხელოვნებაში, ყველგან ჩნდება კანონები, რომლებიც, რაღაც დონეზე მხატვრის ქმედებას რეგლამენტარებას უწევენ. ეს კანონები, ხელოვნების სულისჩამდგმელთა და დამცველთა სულიერ ხედვასთან შეერთებულნი, იცავენ მას დამახინჯებებისაგან.
მუსლიმურ ხელოვნებაში რიტმის გრძნობასთან შეერთებული გეომეტრიული გენია, იძლევა შესაძლებლობას ღმრთის მყოფობის სიმბოლოს, სამყაროს უსასრულობის გამოხატვისა. მუსლიმთა გეომეტრიული ხელოვნება, ისევე, როგორც კალიგრაფია, რომელიც ყურანის წერილში მწვერვალს აღწევს, და სადაც ის არას საკრალური სიტყვების გამოხატულება, შეიძლება შევადაროთ ხატს ქრისტიანულ ხელოვნებაში.
ღვთაებრივი სლამაზის ეს ძიება პოულობს თავის განვითარებას, აგრეთვე ტრადიციულ ინდუისტურ მანდალაში და ბუდას გამოსახულებებში, რომლებშიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს პროპორციის კანონი რომელიც მემკვიდრეობით გადმოიცემა უძველესი ოსტატებისაგან.
დაბოლოს, მაცხოვრის ადამიანური სახე ქრასტიანთათვის ღმრთის დიადი ხატებაა. იგი მიუძღვის ქრისტიანულ ხელოვნებას ადამიანისა და სამყაროს ფერისცვალებისაკენ, რაც მთლიანად ქრასტეზეა დამოკიდებული.
ქრისტეს გამოსახვა - საშიში ამოცანაა. იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის გამოსახვაზეც, რომელიც ღმრთის ხატადაა შექმნილი. მცირედი დამახნჯება გამოსახულებას კარიკატურად აქცევს. ადამიანის დაცინვა კი ღმრთის შეურაცხყოფას ნიშნავს. ამიტომ აღმოსავლეთის ეკლესია მოითხოვს, რომ ხატმწერები იცავდნენ კანონთა კრებულს, რომლებიც იცავენ რწმენას და აძლევენ მას სწორ მიმართულებას, მემკვიდეობითობისა და დოქტრინალური ერთობის გარანტად დგებიან, ნებისმიერ საზღვარს ზევით. ხატის თემა კანონიკურად განისაზღვრება და არ შეიძლება ხატმწერზე იყოს დამოკიდებული. იგივე ეხება სიმბოლიკასაც. საერო ხელოვნებისაგან განსხვავებით, სადაც სიმბოლიკა ალეგორაულ ხასათს ატარებს, ხატის თემა არ შეიძლება ინტელექტუალური მსჯელობის შედეგი იყოს, არამედ უშუალოდ წარმოაჩენს გამოსახულ საიდუმლოებას. ხატის გაგება, რომელიც ამ რეალობაში ცხოვრობს, მხოლოდ შინაგანადაა შესაძლებელი, რადგან იგა მცირედ ახდის ფარდას სულიერ რეალობას, რომელიც ყოველგვარ სიტყვიერ გამოხატულებას აღემატება.
მეორადი სიმბოლიკის გაგებას, რომელიც ასახულია ხატის მთავარ დეტალებში, დიდი შრომა არ სჭირდება. ესაა ხელების ლოცვითი მდგომარეობა, განსაკუთრებით ხატზე „დეისის“ (“ვედრება“), ან ჯვარი მოწამეთა ხელში, მათი მოწამეობის საფუძველი.
ტანსაცმლის, ჟესტების და სხვა მრავალი დეტალის სიმბოლიკა მკაცრადაა დაკანონებული.
მეშეიდე მსოფლიო კრებამ 787 წელს დაადგინა: „ხატმწერს მხოლოდ საქმის ტექნიკური მხარე ეკუთვნის, ხოლო დაწესებული, აშკარაა, წმიდა მამებზე იყო დამოკიდებული“ (ნიკეის ნმსოფლიო კრების საქმენი, 6ა, ანსი, სესს. 252 გვ.).
1551 წელს, მოსკოვის „ასი თავის“ კრებამ დაადგინა: „აგრეთვე არქიეპისკოპოსებმა და ეპისკოპოსებმა, ყველა ქალაქსა და ოლქში, ყველა მონასტერში თავის საზღვრებში, გამოსცადონ ხატმწერი ოსტატები, მათი დაწერილი თავად იხილონ...“
ამიტომაა, რომ პირველივე ცდები დიდი ხატმწერების ნაწარმოებებს გაუტოლდა. რუბლიოვის „წმიდა სამებაზე“ „ასი თავის“ კრება მიუთითებს, როგორც აუცილებლად მისაბაძ მაგალითზე.
აი რატომაა, რომ ხატმწერები სულ უფრო ხშირად მიმართავენ სახელმძღვანელოებს, რომლებიც ზუსტად უთითებენ, როგორ უნდა დაიწეროს ხატი და როგორ უნდა გამოისახოს წმიდანების ნაკვთები. ამ სახელმძღვანელოებს შორის ყეელაზე ცნობილია „ერმინია“, რომელიც შექმნილია XVII საუკუნეში ათონელი მღვდელმონოზონის - დიონისე ფურნოაგრაფიოტის მიერ, ათონელი ბერების თხოვნით.
იყო რა ქრისტიანული ცხოვრებისა და ლოცვის სულიერი მაჩვენებელი, ხატი დიდხანს რჩებოდა მონასტრების კუთვნილებად. ეს ბუნებრივიცაა, მონასტერი ხომ სულიერი ცხოვრების კერაა. ბერისთის, რომელსაც მორჩილების აღთქმა აქვს დადებული, ხომ უფრო იოლია დაემორჩილოს ხატწერის კანონებს, ის ხომ სიწმიდის მაძიებელთა დიდ ოჯახში ცხოვრობს, სასუფევლის მოლოდინში.
სანამ ბერი ფიცარზე გამოსახავდეს ხატს, იგი ჯერ თავის თავში ქმნის მას ლოცვით, მდუმარებითა და თავშეკავებით. იგი ჯერ განიწმენდს გულსა და ხედვას და მხოლოდ შემდეგ შეუძლია ფერისცვალებით გაცისკროვნებული სამყაროს ხატის წერა.
თუ პირველი ხატი, რომელსაც წერს ხატმწერის შეგირდი, აუცილებლად ქრისტესია, რადგან იგი ამოწმებს განკაცებას, ყოველი ბერი, რომელიც ხატმწერად ყალიბდება, პირველ რიგში ფერისცვალების ხატს წერს. ერთ-ერთი ათონური ხელნაწერი ასეთ ბერს ურჩევს „ცრემლით ილოცოს, რათა ღმერთმა შეაღწიოს მის სულში. მიმართოს მღვდელს, რათა მან ილოცოს მისთვის ფერისცვალების გალობის წარმოთქმით“.
როცა გავრცელდა საერო ხატწერა, მოსკოვის კრება წუხდა საერო ხატმწერთა შორის ზნეობის დაცემის გამო: „ხატმწერი უნდა იყოს წყნარი და მშვიდი, კეთილკრძალული, არა მოცინარი, არა მრისხანე არა შურიანი, არა ლოთი, არა მკვლელი, არამედ დაიცვას სულიერი და ხორციელი სიწმინდე ყოველი კრძალვით“.
როცა აღორძინების საერო გავლენა მეტად აშკარა გახდა, პატრიარქმა ნიკონმა ბრძანა ასეთი ხატების დაწვა და ამგვარი ხატების ავტორებსა და მფლობელებს ეკლესიიდან განკვეთით დაემუქრა.
XVII საუკუნისთვის დამახასიათებელია პირწმინდად ინტელექტუალური და სრულიად სიმბოლური ხატები („ყოვლისმხედველი თვალი“, „დაუძინებელი თვალი“), რაშიც შეიმჩნევა წმიდა გარდამოცემისგან განდგომა. ისინი არაფერზე არიან დაფუძნებულნი, არამედ როგორც ჩრდილები, ხაზს უსვამენ ეკლესიის სისხლით დამტკიცებულ, ჭეშმარიტი ხატის საფუძვლებს.
ხატმწერი მკაცრ ჩარჩოებში მოქმედებს, რომლებიც, ერთი შეხედვით მცირე ადგილს უტოვებენ შემოქმედებით თავისუფლებას, მაგრამ მასზეა დამოკიდებული გახდება თუ არა ის უბრალოდ ასლების გადამღებზე აღმატებული. მისი ამოცანაა - გამოხატოს თავისი რწმენა თავის ნიჭის მეშვეობით, თანაც კანონთა სულის დაცვით, რომლებიც ახარებენ და ამდიდრებენ გულს. განსაკუთრებულ ინტერესს ამ შემთხვევაში იწვევს თანამედროვე ხატმწერის, ქ-ნ ფორტუნატო-ფეოკრეტოვას მოწმობა, რომელიც აღგვიწერს თანამეროვე შესაძლებლობებს ამ სფეროში. „ხატების არსებობის მიზანია - ღვთისა და ხალხს მსახურება. ხატი არის სარკმელი, რომლის მეშვეობითაც საღვთო ერი - ეკლესია, ჭვრეტს სასუფეველს, და ამის გამო ყოველი ხაზი, ყოველი ფერი, სახის ყოველი ნაკვთი შინაარსს ტვირთულობს. ხატწერის კანონი, რომელიც საუკუნეების მანძილზეა ჩამოყალიბებული, საპყრობილე კი არ არას, რომელიც ართმევს მხატვარს შემოქმედებით სულს, არამედ გამოსახულის ნამდვილობის დაცვაა. სწორედ ამითაა განპარიბებული გარდამოცემა. როცა ვწერთ წმიდა პეტრეს, წმიდა პავლეს, წმიდა იოანე ოქროპირს, ღირს სერაფიმეს და სხვა წმიდანებს, გვინდა ვიყოთ დარწმუნებულნი, რომ გამოტახავთ მათ საეკლესიო ტრადიციით, ისე, როგორც მათ იცნობს ეკლესია, და როგორებადაც ინახავს იგი მათ თავის ცოცხალ მეხსიერებაში. ამიტომ არა გვაქვს არანაირი მიზეზი წმიდანის ხატის, ან რაიმე მისი ატრაბუტის, შესამოსელისა თუ ფერის შეცვლისა. მით უფრო არა აქვს აზრი გამოსახულების სტილის შეცვლას, რადგან არ გაგვაჩნია უკეთესი საშუალება იმ სახეთა და სხეულთა გამოსახვისა, რომლებიც სულიწმიდით არიან მადლმოსილნი. ბიზანტაელებმა აღმოაჩინეს შესაბამისი საშუალება და დღემდე ფერისცვალებით აღბეჭდილი სხეულის იდეის გამოხატვის ყველა სხვა მცდელობა უშედეგო აღმოჩნდა, რადგან მართლმადიდებელ ლიტურგიას ბიზანტიური საფუძველი აქვს, შეუძლებელია, რომ მის ვიზუალურ ხელოვნებას სხვა გამოხატულება მიეღო“ (ნაწყვეტი ლექციიდან).
მიუხედავად გარდამოცემისადმი ასეთი ერთგულებისა, საოცარია რომ ხატწერის მრავალი სკოლა არსებობს, ხოლო ორ ერთნაირ ხატს საერთოდ ვერ ნახავთ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ყოველი დღესასწაულის ხატი პირველივე შეხედვით იცნობა.
ხატი - საუკეთესო კრიტერიუმია, რომელიც იძლევა შესაძლებლობას, ზღვარი დაიდოს საერო და საკრალურ ხელოვნებას შორის, ამიტომ ნაბიჯ-ნაბიჯ უნდა განისაზღვროს ხატის ჭეშმარიტების ნიშნები ფორმალურ დონეზეც, მაგრამ უპირველეს ყოვლისა, შინაარსობრივ დონეზე. ეს აუცილებელია, რათა შეგეძლოს გაარჩიო ტრანსფიგურაციული (ფერისცვალების შემცველი) ხელოვნება სხვა ნებისმიერი პროდუქციისაგან, თუნდაც საკრალურ თემებზე შესრულებული, ხატის სახელს რომ იბრალებს.
ისეთი მხატვრები, როგორიც, მაგალითად, მარკ შაგალი და პაულ ქლეი, გვაწვდიან პოეზიიდან ნასესხები ფერწერული ენით უხილავი რეალობის ძიების არაჩვეულებრიე მაგალითს, მაგრამ მათი ხელოვნება, ხატწერის ხელოვნებისაგან განსხვავებით, არ ატარებს საღვთისმეტყველო ხასიათს.
საერო ხელოვნებაში, ღირებული ორიგინალური ნაწარმოები ხელოვანის პაროვნებას ასახავს. ის არის მისი აზრის მატერიალიზაციის, სამყაროს მისეული ხედვის გადმოცემის ცდა. ხალხის აღიარება ახალ შემოქმედებას მოითხოვს, ხელოვანი გამუდმებით ცდილობს, რაიმე ახალი შემოიტანოს და თავის თავს აჯობოს. ამიტომ კარგად მოწყობილი გამოფენები რეკლამის ხასიათს ატარებს. ეს არის საერო ხელოვნების მხოლოდ ზოგიერთი ასპექტი, მაგრამ ისინი გვაძლევენ საშუალებას, გადავდგათ პირველი ნაბიჯები მისი შედარების დროს ხატწერის ხელოვნებასთან.
ხატმწერის ხელოვნება საზრდოობს ეკლესიის გარდამოცემითა და სწავლებით. მისი პიროვნება მორჩილებაში უნდა იყოს მასთან, ვისაც გამოსახავს. მისი დამოკიდებულება გამოსახატავის წინაშე უნდა იყოს ისეთივე, როგორც ჰქონდა წმ. იოანე წინამორბედს. „მისა ჯერ-არს აღორძინებად, ხოლო ჩემდა მოკლებად“ (ინ. 3,30), უპირველეს ყოვლისა ყურადღებითა და სიყვარულით უნდა მოეკიდოს მას. ლოგიკურია, რომ ხატმწერმა ხელი არ უნდა მოაწეროს თავის ქმნილებებზე. ამისათვის, სულ მცირე, სამი მიზეზი არსებობს: 1) მისი სახელი - მისი პაროვნების სინონიმია, რაც ჩრდილში უნდა დარჩეს; 2) ხატი გარდამოცემასთან და დოკუმენტებთან შესაბამისობაში იქმნება, რასაც ხატმწერთან არავითარი კავშირი არა აქვს; 3) ზეშთაგონება კი სულიწმიდისგან მოდის.
მართალია, მრავალი თანამედროვე ბერძენი ხატმწერი, თითქოსდა ხელს აწერს თავის ხატებს, მაგრამ დამახასიათებელია, რომ ისინი თავის სახელის წინ მიუთითებენ, რომ ხატი შეიქმნა ამისა და ამის ხელით, რითაც მიანიშნებენ, რომ მათი ასეთი სახის საეკლესიო მსახურება ღვთიური ზეშთაგონების შედეგია და მათი ხელი მხოლოდ ანხორციელებს ღვთაებრივ საქმეს.
შევნიშნავთ, რომ ზოგიერთი საერო მხატვარი, ხელს აწერს თავის ნაწარმოებებს და აღბეჭდავს ტალოზე რაიმე ნიშანს, რომლითაც შესაძლებელი იქნება მისი ავტორობის დადგენა. ასეთი ხელმოწერა ხატწერაში მიღებული არ არის, რადგან ხატს წინაშე მლოცველის ყურადღება არ უნდა გადავიდეს მთავარადან - სულიერი ხედვიდან, რაიმე სხვაზე. ხატმწერმა, აგრეთვე უნდა განდევნოს ხატადან ყველა თავისი გრძნობა და ემოცია, რათა თავს არ მოახვიოს ისინი მლოცველთ და რათა ისინი ზღუდედ არ აღიმართონ მლოცველებსა და ხატს შორის. როგორც ვხედავთ, ხატწერა არის, ერთი თანამედროვე ხატმწერის თქმით, ჭეშმარტად „გმირული და მოციქულებრივი საქმე“.
ჩვენ უკვე დავინახეთ, რა მძიმე შედეგების იწვევს ხატწერაში საეკლესიო კანონების უგულვებელყოფა. იგი ემუქრება მას გარდაუვალი დაცემითა და ნელი მოხრჩობით. საინტერესოა გავადევნოთ თვალთ, თუ როგორ ხდებოდა ეს დასავლეთში.
|
ღვთისმშობლის გამოსახულება |
||
 |
XI-XII სს. რომანული ხელოვნება |
 |
 |
XIII-XV სს. გოთური ხელოვნება |
 |
 |
XVI ს. რენესანსის ხელოვნება |
 |
 |
XVII ს. ბაროკოს ხელოვნება |
 |
| ბიზანტიური სტილის ერთიანობა |
ევროულის სტილის ცვალებადობა |
|
XI-XII ს-ის ჩათვლით ეს ხელოვნება ერთსა და იმავე სინამდვილეს ასახავდა და ერთი და იმავე სულით მოსწრაფოდა „უხილაეი საგნების“ წარმოჩენისკენ. ეს იყო რომანული ხელოვნების არაჩვეულებრივი ხანა, რომელიც ცხადჰყოფდა სამყაროს, რომელიც არ ემორჩილებოდა მიზიდულობის კანონებს და განასულიერებდა ქვასაც კი. გავიხსენოთ შარტრი, ბერზელა-ვილი, სენ-სავინი! გავიხსენოთ აგრეთვე ირლანდიური, ესპანური და იტალიური ხელოვნება, რომელთა მშვენიერი ყვავილიც ქრისტიანულ აღმოსავლეთთან სრულ ჰარმონიაში რჩებოდა, ხოლო აღმოსავლეთის საზღვრები დღევანდელზე გაცილებით ფართო იყო. მაშინ ხომ აღმოსავლეთის ცნებაში რავენა და სიცილიაც შედიოდა. ბიზანტია მაშინ მჩქეფარე პერიოდს განიცდიდა. მიუხედავად კატასროფისა, რომელიც 1204 წელს ჯვაროსანთა შეჭრამ და რბევამ გამოიწვია, თვალნათელია ბიზანტიური ხელოვნებისა და ღვთისმეტყველების განვითარება.
აპენინის ნახევარკუნძულზე ჩიმაბუემ, ჯოტომ და დუჩომ სათავე დაუდეს სულ უფრო მზარდ განდგომას აღმოსავლური ეკლესიის ხელოვნებისგან, რაც რენესანსის წინაპირობად იქცა. უარყვეს რა ბიზანტიური ტრადიცია, მათ იწყეს დასავლეთის საკრალური ხელოვნების გამიწიერება, რამაც გარდაუვალ სეკულარიზაციას გაუხსნა გზა. მას შემდეგ, რაც მათ პრაქტიკაში შემოიღეს ოპტიკური ეფექტები - ღრმა პესპექტივა, განათება და პერსონაჟების გამოსახვის რეალისტური მანერა, რაც ხატის იერატიზმს უპირისპირდება, ტრანსცენდენტურმა ხელოვნებამ დაცემა განიცადა. თავისი როლი ითამაშა აქ ემოციათა სამყაროსადმი მიმართვამ. მიიღო რა დამოუკიდებლობა, საკრალურმა ხელოვნებამ დაუთმო გზა რელიგიურ ხელოვნებას, რომელიც მოკლებულია ტრანსცენდენტულობას. ხატი, რომელიც ადრე მაყურებლისკენ იყო მიმართული, ღია იყო მისთვის, გადაიქცა სურათად, რომელიც საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობს: სხვადასხვა სცენები უსასრულოდ იშლება ყოველი მსურველის წინაშე, რომელსაც სურს თავისებურად შეხედოს მას. ხელოვნების სუბიექტურმა ხედვამ დაანგრია ლიტურგიული მასტერიის ერთიანობა. ემოციურობამ შეცვალა სულიერი ერთობა. სიმბოლოთა საკრალური ენა დაიკარგა.
საოცარია, როგორც აღნიშნავს პავლე ევდოკიმოვი, რაოდენ განსხვავებული დასკვნები გამოიტანეს საკრალური ხელოვნების ბუნების შესახებ ტრიდენტის კრებამ (1545-1563) და ასი თავის კრებამ მოსკოვში (1551), რომლებიც ერთ პერიოდში ჩატარდა. მაშინ, როცა აღმოსავლეთის ეკლესიამ სრულიად შეინარჩუნა ორგანზომილებიანი იკონოგრაფიისდმი ერთგულება, რომელიც უფრო ღიაა საიდუმლოების მიმართ, ლიბერალურმა ქრისტიანულმა დასავლეთმა რეალიზმის მოსაზრებების გამო დაიტოვა გაადვილებული გადაწყვეტილებების შესაძლებლობა და დაუშვა სამგანზომილებიანი ქანდაკებები, რომლებიც გამოირჩევიან დიდი ინდივიდუალობითა და ავტონომიურობით.
უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიციულად მართლმადიდებლურ ქვეყნებში რელიეფური გამოსახულებები გაცილებით იშვიათია, ვიდრე ხატები, მათი უგულვებელყოფა არ იქნება მართებული. ქრისტეს და წმიდანთა მრავალი რელიეფური გამოსახულება გვხვდება ჩრდილოეთ და ცენტრალურ რუსეთში უკვე XII ს-ში. სტამბოლის თოფქაფის მუზეუმშიც გვხვდება ღვთისმსხურებაში გამოყენებული ბიზანტიური ქანდაკებების დიდი არჩევანი.
დავაკვირდეთ თავად ფაქტს - მოცულობითობა ან უმისობა შესაბამისად გულისხმობს თუ გამორიცხავს მატერიალიზაციას? ეს არჩევანი გადამწყვეტი აღმოჩნდება. იმავე ეპოქაში რეფორმაციის მოღვაწენი უცხადებენ პროტესტს კათოლიკურ სიმბოლიკას და უხვად ათეთრებენ თეთრი საღებავებით ფრესკებსა და სურათებს ეკლესიებში. თითქოს და საკრალური ხელოვნების პრობლემა მოიხსნა. მართალია გარკვეული ნეგატიური რეაქციები მასზე შეიძლება მოინახოს ჯერ კიდევ XI ს-ში. საკმარისია დასახელდეს წმ. ბერნარდი, მეორე ჯვაროსნული ლაშქრობის სულისჩამდგმელი. კლიუნიურ რეფორმასთან ერთად იწყება სამონასტრო ხელოვნების განვითარება. და რა ხელოვნებისა!.. ფერწერის ეს დიდი ნაკადი წმ. ბერნარდს არ მიაჩნდა ხელსაყრელად შინაგანი ჭვრეტისთვის. თუ რენესანსის უბადლო ოსტატები, ისეთები, როგორიცაა რაფაელი და ლეონარდო და ვინჩი, რელიგიური თემების ასახვისას, უფრო მეტად ფიზიკურ სილამაზეს გამოსახავდნენ, ვიდრე სულიერს, წინ წამოწევდნენ ანატომიურ დახვეწილობას, პერსპექტივასა და ბუნებრივ ფერებს, - ხატმწერი იშორებდა ყველა დეტალს, რათა მოეცვა უნივთო სფერო, სადაც სივრცე და დრო აზრს კარგავენ.
უნდა გავაცნობიეროთ, რომ აღორძინებისა ან ბაროკოს რელიგიური ხელოვნება განსხვავდება საეროსაგან მხოლოდ თავისი რელიგიური თემატიკით. ფორმა იგივეა. ისინი საკრალურნი რომ გახდნენ, მხოლოდ მხატვრის ღვთივსულიერი განწყობა არ კმარა. ხელოვნება მაშინ ხდება საკრალური, როცა სულიერი ხედვა განხორციელდება ამ ხედვის ამსახველი ფორმით. თუ სულიერი ხედვა შესაბამის ენას მოითხოვს, მაშინ ხელოვნებას, რომელიც საკრალური თემატიკის გამოსახატავად საერო ხელოვნების ფორმალურ ენას მიმართავს, შეიძლება დაერქვას რელიგიური, მაგრამ არა საკრალური.
შეცდომაც იქნებოდა და გულუბრყვილობაც, რომ შეგვედარებინა ბიზანტიური იკონოგრაფია თანამედროვე ხელოვნების ამა თუ იმ სკოლასთან, მაგალითად, კუბიზმთან, ექსპრესიონიზმთან ან აბსტრაქტულ ხელოვნებასთან, რომლებიც ასევე უარყოფენ ანატომიურ სიზუსტესა და ბუნებრივობას. კიდევ ერთხელ გავიმეორებთ: ხატწერის ხელოვნება მოითხოვს სულიერ ხედვას, რაც საზრდოობს ეკლესიის სწავლებით და გამოისახება გადმოცემით დადგენილი ფორმებით.
თანამედროვე ხელოვნების ნაწარმოებები შეტრიალებული თავებით, ელამი თვალებით, დამახინჯებული სხეულებით, წინ გადმოყრილი მკერდით, უფრო თანამლროვე ადამიანის გახლეჩილ მდგომარეობას ასახავენ, რომელსაც მატერიის გარე რეალობა სწყურია. სად მონახავ აქ თუნდაც ფიზიკურ სილამაზეს, ლაპარაკი აღარაა სულიერზე? არ არის ეს ადამიანის ღვთის ხატად ცნობის უარყოფა?
მართლმადიდებელი ეკლესიის მთელს ჰიმნოგრაფიაში ქრისტე სრულყოფილ სილამაზედ, ყოველივე არსებულზე აღმატებულად გამოისახება. სულიერ სილამაზედ და არა ფიზიკურ, თანაც გადმოცემის თანახმად. ამიტომაც სრულიად ბუნებრივია, რომ ხატწერის ხელოვნება იგნორირებას უკეთებს არსებული ადამიანის მსგავსებას და ქმნის იდეალიზებულ ფორმას, რათა გამოსახოს ის, ვინც ბუნებაზე, გონებაზე და ნებისმიერ ცნებაზე აღმატებულია.
როგორი კონტრასტია დასავლეთის რელიგიურ ხელოვნებასთან, რომელიც რჩება საგანთა ზედაპირზე და გამოსახავს ქრისტეს და ღვთისმშობელს ცოცხალი ნატურის მსგავსად! რამდენი გრძნობელობითი სილამაზის ქალი პოზირებდა ღვთისმშობლის გამოსახულებებისათვის. ღვთისმშობლისა, რომელსაც წმიდა წერილი, ღვთიური ხედვით აღვსილი, აღწერს, როგორც უმშვენიერესს და უწმინდესს ყველა დედათაგან! მარიამს, რომელიც ბრწყინავს სიწმიდით, ჩვეულებრივ ადამიანურ ნაკვთებს უხატავენ! როგორი არათანმიმდევრულობაა!
ასეთი მიდგომის მაგალითები შეგვიძლია დავინახოთ ფილიპო ლიპის, რაფაელის, ტიციანისა და რუბენსის მრავალრიცხოვან სურათებში.
მეექვსე მსოფლიო კრებამ (680 წ.) ასეთი გამოსახულებები ჭეშმარიტ რწმენასთან შეუთავსებლად გამოაცხადა, რადგან ისინი გრძნობათა ვნებებს აღძრავენ. ქრისტეს გამოსახვა, როგორც ჩვეულებრივი კაცისა გულისხმობს მხოლოდ მის ადამიანურ ბუნებას, მაშინ, როცა ის ღმერთკაცია. ხატმწერის დიადი ამოცანა იმაში მდგომარეობს, რომ მთელი ძალით გამოსახოს ღვთაებრიობის სისავსე, რომელიც მკვიდრობს ადამიანში.