რუკა აღებულია საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის
სახელობის ქართული უნივერსიტეტის გაზეთიდან (2010 წ.)
რუკა აღებულია საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია
პირველწოდებულის
სახელობის ქართული უნივერსიტეტის გაზეთიდან (2010 წ.)
საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სამწყსო ტერიტორიის საეპარქიო დანაწილება და მართვა წმიდა წერილსა და მსოფლიო საეკლესიო პრაქტიკის უძველეს ტრადიციას ეფუძნება. ეკლესიის მამათა თხზულებებში, მსოფლიო და ადგილობრივ კრებათა განჩინებებში მკაფიოდ არის განსაზღვრული ეპარქიის ჩამოყალიბების ისტორიული და სამართლებრივი საფუძვლები, ეპისოკოპოსის უფლება-მოვალეობები, მისი არჩევა-დადგინების სულიერ-ზნეობრივი, ფიზიკურ-სოციალური და სხვა კრიტერიუმები.
მსოფლიო საეკლესიო ტრადიციის შესაბამისად, საქართველოშიც ადრიდანვე არსებობდა ეპისკოპოსის ინსტიტუტი. მოციქულთა მიერ დაფუძნებულ პირველ ქრისტიანულ თემს, რომელიც მცირერიცხოვნებით გამოირჩეოდა, თავისი ეპისკოპოსი ჰყავდა. ქართული წყაროები მოციქულთა მიერ საქართველოში დაარსებული ეკლესიების მმართველი ეპისკოპოსების თაობაზე თითქმის არაფერს გვაუწყებენ. წმინდა ნინოს მიერ მოქცეული ქართლის პირველი ეპისკოპოსი საბერძნეთიდან მოწვეული იოანე იყო, რომელმაც საქართველოში ჩამოსვლის შემდეგ აკურთხა მცხეთაში აშენებული ეკლესია, წუნდასა და მანგლისში საფუძველი დაუდო ახალ ეკლესიათა მშენებლობას, მდინარე მტკვარში საყოველთაო ნათლობა აღასრულა და სხვ. მან თავისი სამღვდელმთავრო მსახურებით მცხეთის პირველი საეპისკოპოსო დააფუძნა. საქართველოში იგი მთავარეპისკოპოსის წოდებით იხსენიება. მთავარეპისკოპოსს, შესაბამისად, თავის დაქვემდებარებაში მყოფი ეპისკოპოსებიც ეყოლებოდა, თუმცა ქართული წყაროები მათ შესახებაც არაფერს წერენ. საქართველოს ეკლესიის ეპარქიებად დაყოფის ისტორიისათვის თვალის მიდევნება შესაძლებელია წმინდა მეფე ვახტანგ გორგასლის დროს 12 ახალი საეპისკოპოსო კათედრის - ახიზის, ერუშეთის, წუნდის, მანგლისის, ბოლნისის, რუსთავის, ნინოწმინდის, ჭერემის, ჩელეთის, ხორნაბუჯის, აგარაკის, მცხეთის, მოგვიანებით ნიქოზის -დაფუძნების შემდეგ.
მეფე ვახტნგის მიერ დაარსებული საეპისკოპოსოების განლაგება ემთხვეოდა იმ დროის ქართლის საერო-ადმინისტრაციულ დაყოფას: თითოეულ საერისთავოში ერთი საეპისკოპოსო მაინც არსებობდა. დიდ საერისთავოებში კი რამდენიმე ეპისკოპოსის სამწყსო იყო განთავსებული. საეპისკოპოსო ზოგჯერ მხოლოდ ერთი ქალაქით შემოიფარგლებოდა ხოლმე.
V ს. II ნახევარში ჩამოყალიბებული საეპისკოპოსოების რიცხვი 506 წლის დვინის საეკლესიო კრებაზე უკვე გაორმაგებულია. ამის შემდეგ საქართველოს საეპისკოპოსოების გამრავლება, მათი ორგანიზაციული, იერარქიული წყობილების სრულყოფა, ეკონომიკური მდგომარეობა, იურიდიქცია და საზღვრები დაკავშირებული იყო ქვეყნის სამოქალაქო-პოლიტიკურ ცხოვრებასთან.
XI ს. დასაწყისიდან პოლიტიკურ გაერთიანებული საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელი „კათოლიკოს-პატრიარქის“ წოდებით მოიხსენიება. იმჟამად ერთიან საეკლესიო ორგანიზმად შეკავშირებულ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ეპარქიების რიცხვი ხუთ ათეულსაც აღემატებოდა.
საქართველოში ადრიდანვე ეპარქიების საეპისკოპოსო კათედრები ზოგჯერ უკვე არსებულ დაწინაურებულ ეკლესიაში, ან მონასტერში ფუძნდებოდა (მცხეთის მთავარეპისკოპოსის - სამთავროში, ბოდბის წმინდა ნინოს საფლავის ეკლესიაზე, წუნდის, მანგლისის, მოგვიანებით შემოქმედის, ხონის, გელათის, ნიკორწმინდის და სხვ.), ან საგანგებოდ აგებდნენ მათთვის ეკლესიებს (ბოლნისში, ნიქოზში, ბედიაში, ჭყონდიდში, ქუთაისში და სხვ.). ზოგიერთი ეპარქიის სამწყსო-ტერიტორია ძალზე განვრცობილი იყო და ქვეყნის პოლიტიკურ საზღვრებსაც სცილდებოდა, მაგ. ნიქოზელი მღვდელმთავრის სამწყსოში შედიოდნენ ჩრდილო კავკასიაში მოსახლე ხალხები: დვალები, ოსები და სხვ.
XIII-XVIII სს-ში საქართველოს ეკონომიკურ-პოლიტიკური მდგომარეობა და ამის კვალად, ეპარქიათა რაოდენობა დამოკიდებული იყო ქვეყნის შიდა ფაქტორებზსა და საგარეო ვითარებაზე. მონღოლების, ირან-ოსმალეთის, ჩრდილო-კავკასიელთა აგრესიამ და ქვეყნის პოლიტიკურმა დაუქცმაცებულობამ ეკლესიის დასუსტება და ეპარქიათა დაცარიელება გამოიწვია. ამ პერიოდში სამხრეთ საქართველოსა და ჰერეთის საქართველოდან განშორებამ, ჩრდილო კავკასიელი ტომების მასიურმა მოზღვავებამ, ადგილობრივი მოსახლეობის გამოდევნა და ათობით მართლმადიდებლური ეპარქიის გაუქმება გამოიწვია.
საქართველოს სამეფოებად და სამთავროებად დაყოფის შემდეგ სეპარატისტული მიდრეკილების დანერგვას ზოგჯერ ეკლესიაშიც ცდილობდნენ, მაგრამ ქვეყნის მთლიანობის და საეკლესიო განუყოფლობის მძლავრი ტენდენცია უზრუნველყოფდა საქართველოს საეკლესიო ერთიანობას. ქართველ მღვდელმთავართა დაუცხრომელი მამულიშვილური ღვაწლი ქვეყნის სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურ ერთობას უყრიდა საფუძველს, მაგ. დოსითეოზ ქუთათელის და ექვთიმე გაენათელის სწრაფვა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს გაერთიანებისათვის და მათი აქტიური მონაწილეობით „ივერიელთა ერთობის ტრაქტატის“ შექმნა ყველა ქართველის სანუკვარი მიზნისკენ წინგადადგმული ნაბიჯი იყო.
ტრადიციულად, საქართველოს ეკლესიის უმაღლესი იერარქია სარწმუნოებრივი სიწმინდის, ეროვნული სიმტკიცის და ზნეობრივი სისპეტაკის დამცველს წარმოადგენდა (აღმსარებელი და მოწამეობრივად აღსრულებული მღვდელმთავრები ყოველთვის მრავლად ჰყოლია საქართველოს. ბოლო პერიოდის მოღვაწეთაგან გამოირჩევიან წმინდა მღვდელმთავრები: გაბრიელ ქიქოძე, ალექსანდრე ოქროპირიძე, კირიონ საძაგლიშვილი, ამბოსი ხელაია, ნაზარ ლეჟავა და სხვ.).
საქართველოს ეკლესიის ისტორია გარკვეულწილად ქართველ მღვდელმთავართა მოღვაწეობის ასახვასაც გულისხმობს და ზუსტად ესადაგება ცნობილ გამოთქმას ეკლესიისა და ეპისკოპოსის ერთიანობის შესახებ: „ეპისკოპოსნი - ეკლესიაშია, ეკლესია კი - ეპისკოპოსში“, ასევე „ეკლესიის სახე ეპისკოპოსია“ (ეგნატე ღმერთშემოსილი).
XIX ს. დასაწყისში, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებით სამ ათეულამდე ქართული ეპარქია დაიხურა. შეიცვალა ადგილობრივი ეკლესიის ტრადიციული მართვა-გამგეობა. აღმოსავლეთ საქართველოში 13 ეპარქიის ნაცვლად დარჩა ორი, დასავლეთ საქართველოში 12 ეპარქიიდან ჯერ სამი, შემდეგ კი - ერთი ეპარქია.
1917 წელს ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ განახლებულ 13 ეპარქიას მალე ორიც დაემატა, თუმცა 20-იან წლებში დაწყებული საეკლესიო გამო ქვეყნის ტრადიციული, ქართული, ქრისტიანული საეპარქიო მართვა-გამგეობა ათწლეულების განმავლობაში სრულყოფილად ვერ აღდგა. ბოლო პერიოდში ღვთის შეწევნითა და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II ძალისხმევით დაიწყო გაუქმებულ ეპარქიათა თანდათანობითი აღდგენა. მის მიერ ნაკურთხი და ხელდასხმული მღვდელმთავრები განაგებდნენ მანამდე ნომინალურად არსებულ სამღვდელმთავროებს. თანმიმდევრულად მიმდინარეობს საუკუნეთა განმავლობაში მივიწყებული: ქრისტიანული ხელოვნების, ხელსაქმის, სატაძრო ხუროთმოძღვრების, მინიატურული და მონუმენტური საეკლესიო ფერწერის, ხეზე და ქვაზე კვეთის, ჭედურობის, ქარგვის, გალობის, სასულიერო განათლების კერების მთარგმნელობითი ტრადიციის აღდგენა-განვითარება. ღვთის მადლით, ათწლეულობით გამოკეტილ ეკლესია-მონასტრებში ღვთისმსახურება კვლავ აღესრულება. სულიერ საზრდოს მოკლებულ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლი კვლავ ტრადიციულ საეკლესიო წიაღს უბრუნდება.
XX საუკუნის ბოლოს, 1995 წლის 5 აპრილს საქართველოს ეკლესიის წმინდა სინოდის განჩინებით ეპარქიათა რიცხვი 27-მდე გაიზარდა, 2002 წლის 17 ოქტომბერს კი წმინდა სინოდის გადაწყვეტილებით საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპარქიათა რაოდენობა 31-მდე გაიზარდა.
დღეს ეპარქიათა რაოდენობა 49-ს შეადგენს:
1. მცხეთა-თბილისის ეპარქია (ქ. თბილისი თავისი რაიონებით, ქ. მცხეთა (მცხეთის რაიონის სოფ. წილკნის, მუხრანისა და საგურამოს გარდა), გარდაბნის რაიონი და ბიჭვინთა) - სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი ილია II. კათედრა და რეზიდენცია მცხეთაში, თბილისსა და ბიჭვინთაში.
2. ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია (ქ. სოხუმი, ქ. ოჩამჩირე, ქ. გუდაუთა, ქ. გალი, ქ. გაგრა, სოხუმის, გალის, გულრიფშის, ოჩამჩირის, გაგრის და გუდაუთის რაიონები) - სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი ილია II. კათედრა სოხუმსა და ახალ ათონში, რეზიდენცია სოხუმში, გუდაუთასა და გაგრაში.
3. აგარაკ-წალკის ეპარქია (ქ. წალკა და წალკის რაიონი) - ეპისკოპოსი გრიგოლი (კაცია). კათედრა და რეზიდენცია წალკაში.
4. ალავერდის ეპარქია (ქ. თელავი, ქ. ახმეტა, თელავისა და ახმეტის რაიონები) - მიტროპოლიტი დავითი (მახარაძე). კათედრა ალავერდში, რეზიდენცია ალავერდსა და თელავში.
5. ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქია (ქ. ახალქალაქი, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის რაიონები) - მიტროპოლიტი ნიკოლოზი (ფაჩუაშვილი). კათედრა ახალქალაქსა და კუმურდოში, რეზიდენცია ახალქალაქსა და ნინოწმინდაში.
6. ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია (ქ. ახალციხე, ახალციხის, ასპინძისა და ადიგენის რაიონები, ტაო-კლარჯეთი) - მიტროპოლიტი თეოდორე (ჭუაძე). კათედრა და რეზიდენცია ახალციხესა და საფარაში.
7. ბათუმისა და ლაზეთის ეპარქია (ქ. ბათუმი, ქ. ქობულეთი, ხელვაჩაური, ლაზეთი - მიტროპოლიტი დიმიტრი (შიოლაშვილი). კათედრა ბათუმში, რეზიდენცია ბათუმსა და ქობულეთში.
8. ბოდბის ეპარქია (ქ. სიღნაღი, სიღნაღის რაიონი) - ეპისკოპოსი იაკობი (იაკობაშვილი). კათედრა ბოდბეში, რეზიდენცია ბოდბეში, სიღნაღსა და დედოფლისწყაროში.
9. ბოლნისის ეპარქია (ქ. ბოლნისი, ბოლნისის რაიონი) - მთავარეპისკოპოსი ეფრემი (გამრეკელიძე). კათედრა და რეზიდენცია ბოლნისში.
10. ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქია (ქ. ბორჯომი და ბორჯომის რაიონი) - ეპისკოპოსი ლაზარე (სამადბეგიშვილი). კათედრა და რეზიდენცია ბორჯომში.
11. გარდაბნისა და მარტყოფის ეპარქია (ქ. გარდაბანი და გარდაბნის რაიონი) - ეპისკოპოსი იოანე (შომახია). კათედრა გარდაბანსა და მარტყოფში, რეზიდენცია გარდაბანში.
12. გორისა და ატენის ეპარქია (ქ. გორი და გორის რაიონი) - მიტროპოლიტი ანდრია (გვაზავა). კათედრა და რეზიდენცია გორში.
13. გურჯაანისა და ველისციხის ეპარქია (ქ. გურჯაანი და გურჯაანის რაიონი) - მთავარეპისკოპოსი ექვთიმე (ლეჟავა). კათედრა და რეზიდენცია გურჯაანში.
14. დმანისისა და ლორე-ტაშირის ეპარქია (ქ. დმანისი და დმანისის რაიონი) - მთავარაეპისკოპოსი ზენონი (იარაჯული). კათედრა და რეზიდენცია დმანისში.
15. ვანისა და ბაღდათის ეპარქია (ქ. ვანი, ვანისა და ბაღდათის რაიონები) - მთავარეპისკოპოსი ანტონი (ბულუხია). კათედრა ბაღდათში, რეზიდენცია ვანსა და ბაღდათში.
16. ზუგდიდისა და ცაიშის ეპარქია (ქ. ზუგდიდი. ქ. წალენჯიხა, ზუგდიდისა და წალენჯიხის რაიონები) - მიტროპოლიტი გერასიმე (შარაშენიძე). კათედრა ზუგდიდსა და ცაიშში, რეზიდენცია ზუგდიდსა და წალენჯიხაში.
17. თიანეთისა და ფშავ-ხევსურეთის ეპარქია (ქ. თიანეთი და თიანეთის რაიონი) - მთავარეპისკოპოსი მიქაელი (გაბრიჭიძე). კათედრა და რეზიდენცია თიანეთში.
18. მანგლისისა და თეთრიწყაროს ეპარქია (ქ. თეთრიწყარო, თეთრიწყაროს რაიონი) - მიტროპოლიტი ანანია (ჯაფარიძე). კათედრა და რეზიდენცია მანგლისსა და წალკაში.
19. მარგვეთისა და უბისის ეპარქია (ქ. ზესტაფონი, ზესტაფონისა და ხარაგაულის რაიონები) - ეპისკოპოსი მელქისედეკი (ხაჩიძე). კათედრა ზესტაფონში, რეზიდენცია ზესტაფონსა და ხარაგაულში.
20. მარნეულისა და ხუჯაბის ეპარქია (ქ. მარნეული და მარნეულის რაიონი) - ეპისკოპოსი გიორგი (ჯამდელიანი). კათედრა და რეზიდენცია მარნეულში.
21. მესტიისა და ზემო სვანეთის ეპარქია (ქ. მესტია და მესტიის რაიონი) - ეპისკოპოსი ილარიონი (ქიტიაშვილი). კათედრა და რეზიდენცია მესტიაში.
22. ნეკრესის ეპარქია (ქ. ყვარელი, ქ. ლაგოდეხი, ყვარლისა და ლაგოდეხის რაიონები, საინგილო) - მიტროპოლიტი სერგი (ჩეკურიშვილი). კათედრა ნეკრესსა და ყვარელში, რეზიდენცია ყვარელში, ლაგოდეხსა და კახში.
23. ნიკორწმინდის ეპარქია (ქ. ამბროლაური, ქ. ონი, ონისა და ამბროლაურის რაიონები) - ეპისკოპოსი ვახტანგი (ლიპარტელიანი). კათედრა ნიკორწმინდაში, რეზიდენცია ამბროლაურსა და ონში.
24. ნინოწმინდისა და საგარეჯოს ეპარქია (ქ. საგარეჯო და საგარეჯოს რაიონი) - ეპისკოპოსი ლუკა (ლომიძე). კათედრა და რეზიდენცია ნინოწმინდასა და საგარეჯოში.
25. ნიქოზისა და ცხინვალის ეპარქია (ქ. ცხინვალი, ცხინვალის, ახალგორის, ჯავისა და ზნაურის რაიონები) - მიტროპოლიტი ისაია (ჭანტურია). კათედრა და რეზიდენცია ნიქოზში, ცხინვალში, ჯავასა და ახალგორში.
26. რუისისა და ურბნისის ეპარქია (ქ. ქარელი და ქარელის რ-ნი) - მიტროპოლიტი იობი (აქიაშვილი). კათედრა ურბნისსა და რუისში; რეზიდენცია ქარელში.
27. რუსთავის ეპარქია (ქ. რუსთავი) - ეპისკოპოსი იოანე (გამრეკელი). კათედრა და რეზიდენცია რუსთავში.
28. სამთავისისა და კასპის ეპარქია (ქ. კასპი და კასპის რაიონი) - ეპისკოპოსი დამიანე (ხუფენია). კათედრა და რეზიდენცია სამთავისსა და კასპში.
29. სენაკისა და ჩხოროწყუს ეპარქია (ქ. სენაკი, ქ. ჩხოროწყუ, სენაკისა და ჩხოროწყუს რაიონები) - მიტროპოლიტი შიო (მუჯირი). კათედრა და რეზიდენცია სენაკსა და ჩხოროწყუში.
30. სტეფანწმინდისა და ხევის ეპარქია (ქ. ყაზბეგი და ყაზბეგის რაიონი) - მთავარეპისკოპოსი იეგუდიელი (ტაბატაძე). კათედრა და რეზიდენცია ყაზბეგში.
31. სურამისა და ხაშურის ეპარქია (ქ. ხაშური და ხაშურის რაიონი) - ეპისკოპოსი სვიმეონი (ცაკაშვილი). კათედრა და რეზიდენცია სურამსა და ხაშურში.
32. სხალთის ეპარქია (ქედის, შუახევისა და ხულოს რაიონები) - მთავარეპისკოპოსი სპირიდონი (აბულაძე). კათედრა და რეზიდენცია სხალთაში.
33. ტყიბულისა და თერჯოლის ეპარქია (ქ. ტყიბული, ტყიბულისა და თერჯოლის რაიონები) - მიტროპოლიტი გიორგი (შალამბერიძე). კათედრა თერჯოლაში, რეზიდენცია თერჯოლასა და ტყიბულში.
34. ფოთისა და ხობის ეპარქია (ქ. ფოთი, ქ. ხობი, ხობის რაიონი) - მიტროპოლიტი გრიგოლი (ბერბიჭაშვილი). კათედრა ფოთში, რეზიდენცია ფოთსა და ხობში.
35. ქუთაის-გაენათის ეპარქია (ქ. ქუთაისი, წყალტუბოს რაიონი) - მიტროპოლიტი კალისტრატე (მარგალიტაშვილი). კათედრა და რეზიდენცია ქუთაისსა და გელათში.
36. შემოქმედის ეპარქია (ქ. ოზურგეთი, ქ. ლანჩხუთი, ოზურგეთის, ლანჩხუთისა და ჩოხატაურის რაიონები) - მიტროპოლიტი იოსები (კიკვაძე). კათედრა შემოქმედსა და ოზურგეთში, რეზიდენცია ოზურგეთში, ლანჩხუთსა და ჩოხატაურში.
37. ცაგერისა და ლენტეხის ეპარქია (ქ. ცაგერი, ცაგერისა და ლენტეხის რაიონები) - ეპისკოპოსი სტეფანე (კალაიჯიშვილი). კათედრა ცაგერში, რეზიდენცია ცაგერსა და ლენტეხში.
38. წილკნისა და დუშეთის ეპარქია (ქ. დუშეთი, დუშეთის რაიონი) - მთავარეპისკოპოსი ზოსიმე (შიოშვილი). კათედრა წილკანში, რეზიდენცია წილკანსა და დუშეთში.
39. ჭიათურისა და საჩხერის ეპარქია (ჭიათურისა და საჩხერის რაიონები) - მიტროპოლიტი დანიელი (დათუაშვილი). კათედრა ჭიათურაში, რეზიდენცია ჭიათურასა და საჩხერეში.
40. ჭყონდიდის ეპარქია (ქ. აბაშა, ქ. მარტვილი, აბაშისა და მარტვილის რაიონები) - მთავარეპისკოპოსი პეტრე (ცაავა). კათედრა მარტვილში, რეზიდენცია მარტვილსა და აბაშაში.
41. ხონისა და სამტრედიის ეპარქია (ქ. სამტრედია, ქ. ხონი, სამტრედიისა და ხონის რაიონები) - მიტროპოლიტი საბა (გიგიბერია). კათედრა ხონში, რეზიდენცია ხონსა და სამტრედიაში.
42. ხორნაბუჯისა და ჰერეთის ეპარქია (ქ. დედოფლისწყარო, დედოფლისწყაროს რაიონი) - ეპისკოპოსი დიმიტრი (კაპანაძე). კათედრა დედოფლისწყაროში, რეზიდენცია დედოფლისწყაროსა და ქურმუხში.
43. დასავლეთ ევროპის ეპარქია (საფრანგეთი, შვეიცარია, მალტა, ესპანეთი, პორტუგალია, იტალია) - მიტროპოლიტი აბრაამი (გარმელია).
44. ავსტრალიის ეპარქია - სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრე, მიტროპოლიტი შიო (მუჯირი).
45. დიდი ბრიტანეთისა და ირლანდიის ეპარქია - მთავარეპისკოპოსი ზენონი (იარაჯული).
46. სამხრეთ ამერიკის ეპარქია - მიტროპოლიტი ნიკოლოზი (ფაჩუაშვილი).
47. ავსტრიისა და გერმანიის ეპარქია - ეპისკოპოსი ლაზარე (სამადბეგიშვილი).
48. ბელგიისა და ჰოლანდიის ეპარქია - ეპისკოპოსი დოსითე (ბოგვერაძე).
49. ჩრდილოეთ ამერიკის ეპარქია - ეპისკოპოსი საბა (ინწკირველი).
ეპარქიათა ჩამონათვალის წყარო:
„საქართველოს ეკლესიის კალენდარი. 2019“
საქართველოს საპატრიარქოს გამომცემლობა, თბილისი, 2018 წ.